Djati Ragas, waar, gelijk bij enkele kleinere dorpen, het oog,
vermoeid door het eentonig gezicht van bosschen en wildernissen,
althans met welgevallen op het frissche groen der sawahs rusten
k a n , is de eenige plaats van eenige beteekenis die men voorbijkomt.
Eindelijk zou ook Tji Lamaja, dat in het lage land op slechts
een paar palen afstands van het strand gelegen is , de moeite
van een bezoek niet loonen, terwijl wij genoodzaakt zouden zijn,
ten einde vandaar verder te komen, öf weer terug te gaan, öf wegen
te volgen die alleen voor voetgangers of ruiters bruikbaar zijn.
Doch eer wij de Tji Lamaja oversteken en dus de landen van
Tji Asem en Pamanoekan betreden, wil ik een enkel woord over
hunne algemeene gesteldheid doen voorafgaan. Zij behooren thans
aan de erven van den heer P. W. Hofland en worden door den heer
J. T. Hofland als dirigeerend eigenaar bestuurd, bevatten ongeveer
twee vijfden der residentie en houden in uitgestrektheid het
midden tusschen onze provincien Zeeland en Limburg. Het geheele
prächtige landgoed is verdeeld in acht districten, waarvan Tji
Asem, Malang en Kali Djati tusschen de Tji Lamaja en de Tji
Asem, Pamanoekan aan beide zij den van de Tjoepoenegara
tusschen de Tji Asem en de Kali Sewoe, Pagaden en. Tji Herang,
ook Soebang genoemd, tusschen de Tji Asem en Tjoepoenagara,
Segala Harang en Batoe Sirap aan de bronnen en boventakken
der genoemde rivieren in het gebergte liggen. Dit gebied is
gedurende een reeks van jaren met beleid en verständige zorg
voor de inlandsche bevolking bestuurd geworden, zoodat de bezoe-
ker, die uit de aangrenzende districten van het regentscbap Krawang
in Tji Asem komt, getroffen wordt door den plotselingen overgang
van betrekkelijke woestheid tot bloeiende orde '). De landheer
heeft voor verschiffende cultures vrijwillige overeenkomsten met
de opgezetenen aangegaan, krachtens welke zij gedeeltelijk van
de hem verschuldigde opbrengsten vrijgesteld zijn, gedeeltelijk
in geld en rijst beloond wordens). Behalve padi, katjang en
klappers, door de bevolking voor haar eigen onderhoud aange-
plant, worden hier onderscheidene artikelen voor de Europeesche
*) J. ten Brink, Op de grenzen der Preanger. 8.
a) Kol. versl. 1877. 206, 1878. 195.
markt op belangrijke schaal verbouwd. De opbrengst was in
1876: 24,087 pikols suiker, 18,638 pikols koffie, 44 pikols
muskaatnoten en 14 pikols foelie. In 1877 was de koffie-opbrengst
maar half zoo groot (9,145 pik.), die van suiker ongeveer dezelfde
(de opgave van 23,059 pik. wordt onvolledig genoemd, daar nog
niet al het suikerriet verwerkt was), die van notemuskaat 126
en van foelie 33 p ik ., terwijl in dit jaar bovendien nog vermeld
worden: 2,692 kilo’s kakao, 2,080 kilo’s kina en 464 kilo’s vanielje').
Kali Djati, de hoofdplaats van het gelijknamig district, ligt
ruim honderd meters boven de zee, niet ver van het riviertje
Kali Bodas, een zijtakje van de Tji Asem. Een groote rjjweg
loopt van daar noordwaarts, over een afstand van 6 p a len ,n a a r
Poerwodadi, de hoofdplaats van het district Malang, die nog slechts
51 meters boven de zee verheven is. Het is daarom bevreemdend
dat men nog ten noorden van Poerwodadi, in het allengs meer
en meer af hellend terrein, dat weldra geh eel in de vlakte
overgaat, een uitgestrekten koffietuin aan tre ft2) , al blijkt ook uit
het bekende voorbeeld van Kediri, dat de teelt van den koffieheester
in de vlakte, zij het dan ook met minder goede uitkomst, althans
niet onmogelijk is. De weg, zieh verder noordwaarts voortzettende,
snijdt dien koffietuin, kruist het riviertje Tji Djengkol, en bereikt
op een afstand van 11 palen van Poerwodadi de districtshoofdplaats
Tji Asem. Deze lig tte midden van sawahs, aan de samenvloeiing
van Tji Asem en Tji Djengkol, nog slechts 8 meters boven de
zee en ongeveer 5 palen van het strand. De weg buigt zieh hier
oostwaarts om en loopt, nagenoeg parallel met het strand, naar
Pamanoekan aan de Tjoepoenegara, hier gewoonlijk rivier van
Pamanoekan geheeten. Het laatste gedeelte van den weg voert
door een uitgestrekt plantsoen van suikerriet, terwijl van Pamanoekan
af, dat ook 8 meters boven de zee lig t, längs de rivier
en tot hare uitwatering aan den ruim 7 palen verwijderden hoek
van Pamanoekan, een schier onafgebroken opvolging van kampongs
en sawahs gevonden wordt. De weg zet zieh van Pamanoekan
oostwaarts voort, totdat h ij, op 8 palen afstands vandaar,
■) Kol. Versl. 1878. 194.
2) Zie de topographisohe kaart.
m . m