militaire bouwkunst geprezen; maar waar blijft hare waarde
wanneer Soerabaja niet zonder schade als vesting kan worden
gehandhaafd, ja zelfs ernstige twijfel gekoesterd moet worden, of
Straat Madoera, tegenover de middelen waarover thans een vijand
zou kunnen beschikken, ooit deugdelijk j genoeg kan worden
afgesloten, om die stad thans nog tot een volkomen veilige
oorlogshaven voor onze marine te maken ? .l)
Meer dan de Citadel hebben de overige vestingwerken de ge-
volgen van dien twijfel ondervonden. De Citadel is voltooid,
maar de in verband daarmede de geheele oude stad omsluitende
linie miste nog een groot deel der werken die voor hare verdedig-
baarheid onmisbaar zijn, toen de twijfel omtrent hare waarde begon
veld te winnen. Deze linie begint bij de oostelijke buitenlijnen
der Citadel, beschrijft met haar een ovaal, waarvan de lengte-
doorsnede van het noordelijk punt der Citadel tot het zuidelijk
punt der wallen ruim 2700 meters lang is, en de breedte-diame-
ter längs eene lijn die van het oosten naar het westen over
het Stadhuis getrokken wordt, omstreeks 1 8 5 0 'meters bedraagt.
Zij was berekend op 17 bastions en onderscheiden lunetten, en
wordt door de Kali Mas, die, aan het zuidelijkste punt in de
stad komende, deze midden doorsnijdt en längs de westzijde van
de Citadel weder verlaat, in twee nagenoeg gelijke helften ver-
deeld, terwijl de oostelijke helft nog tweemaal door dePegirian
wordt gesneden. Yan het westerfront zijn de wallen nooit afge-
werkt, en de oostelijke en zuidelijke fronten zouden belangrijke ver-
beteringen hebben moeten ondergaan, om tegen een beleg bestand
te zijn, toen reeds de slooping een aanvang nam. Een voorbeeld
van de wijze waarop thans met die vestingwerken wordt omgespron-
gen, verstrekt de aanleg van het Spoorwegstation te Soerabaja. Om
daarvoor de noodige ruimte te verkrijgen, is de om walling van bastion
n°. VII gesiecht, het daarop staande kruidhuis ontruimd, en de
exercitie-batterij die er was opgericht, naar elders overgebrachts).
') Men leze o. a. „De verdediging van Java“ door X., in T. v. N. I. Jg.
1889, I 472, II. 42.
2) Tweede jaarverslag over, de opneming en den aanleg van Staatsspoorwegen
op Java (Bijlage BB. van het Kolon. Verslag van 1877), bl 7.
Dit bastion lag aan het zuideinde der stad, ten oosten der
rivier, en ook een deel van den weg die längs den oostelijken
oever van de Kali Mas gaat, is aan het stations-terrein getrokken.
Indien eenmaal h e t, voor als nog van de uitvoering van
andere werken afhankelijk gemaakt plan, om den spoorweg tot
aan het havenhoofd door te trek k en , tot uitvoering komen mocht,
zal het „cedant arma togae“ wel andermaal in toepassing gebracht
worden.
Wij zagen reeds dat de Kali Mas de oude stad middendoor
snijdt. Yan de westelijke helft wordt de geheele rivierzijde, in
eene strook die in het midden het breedst is , door de Euro-
peesche wijken ingenomen; maar overal gaat westwaarts dit
stadgedeelte over in inlandsche kampongs, die de tusschen-
ruimte tusschen de Europeesche straten en de boiwerken aan»
vullen, en waarvan, van het noorden af, Kali-Mas, Petoekangan,
Kebalen, Dapoean, Pesapen , Kramat Oedjoeng en Krambangan de
voornaamste zijn. De postweg die, van Gresik komende, Soerabaja
aan de westzjjde bereikt, snijdt deze kampongs en de Europeesche
buurten bijna recht middendoor, tot hij bij het Stadhuis
aan de Kali Mas uitkomt, ter hoogte waar eene groote houten
brug, onder den naam van „Roode brug“ bekend, de Europeesche
wijk met de wijken der vreemde Oosterlingen in de
oostelijke helft der stad verbindt. Daar het Stadhuis nagenoeg
het centrum der stad vormt, deelt genoemde weg de Europeesche
buurten en aangrenzende kampongs in eene noordelijke en
zuidelijke helft. Aan de Kali Mas buigt hij zieh zuidwaarts om
en den westelijken oever dier rivier over eenigen afstand vol-
gende, verlaat hij de oude stad aan de zuidzijde, om verder,
als postweg naar Sidaardjä, de buitenwijken of nieuwe stad te
doorsnijden.
Het Europeesche gedeelte van de oude stad heeft veel over-
eenkomst met Oud-Batavia en meer nog met oud-Samarang; het
is niet in die mate als het eerstgenoemde door de Europeesche
ingezetenen verlaten, en overtreft beide ver in drukte en leven-
digheid. Het heeft läge steenen huizen, in blokken bij elkander
staande, zonder door tuinen of ruime erven gescheiden te zjjn, en