deren, dat ook werk voor de overige Departementen van Algemeen
Bestuur kon verricht worden. Bestellingen van particulieren
zouden in het vervolg slechts bij uitzondering worden aangenomen,
en wel alleen in het geval dat de particulière nijverheid niet bij
machte was het verlangde te leveren. Bij die verandering werd
de naam der inrichting tot „Fabriek voor de marine en het
stoomwezen“ bekort '). De kolossale gebouwen en werkplaatsen
dezer beide inrichtingen bevinden zieh in het noordwestelijk deel
der stad, aan of in de nabijheid van de Werfstraat, die aan de
westijde van de Protestantsche kerk op de Heerenstraat uitkomt.
Beide zijn roemvol bekend om het goede, degelijke werk dat
er, grootendeels door Javaansche werklieden, onder opzicht van
Europeanén, wordt vervaardigd. Over de geprojecteerde verplaat-
8Íng der Fabriek voor de marine en het stoomwezen en hare
vereeniging met het Marine établissement heb ik reeds bij de
beschrijving van dit laatste gesproken.
Nevens deze Gouvernements-inrichtingen heeft ook de particulière
industrie te Soerabaja groote fabrieken en werkplaatsen
gestiebt, deelB voor den scheepsbouw, deels en vooral
voor voorziening in de behoeften der in deze residentie zoo gewichtige
suikercultuur ingericht. De werkplaatsen, vroeger be-
hoorende aan de firma Cores de Yries, maar thans aan de
naamlooze vennootschap „de Nederlandsch-Indische Industrie“ te
Rotterdam, zijn verbonden met een gieterij, een ketelmakerij
en een gemetseld droogdok voor schepen van niet te groote
afmetingen. Die der firma Deacon en Co. zijn van jongere dag-
teekening; zij zijn flink ingericht, van een stoomhamer voorzien
en met een gieterij en bootmakerij verbonden. De Nederlandsch-
Indische Stoomvaartmaatschappij heeft hier een établissement uit-
sluitend bestemd voor het onderhoud en de herstelling van hare
eigene schepen, machines en ketels ; het wordt gedurig verbe-
terd en uitgebreid en is reeds in het bezit van een stoomhamer,
eenige banken, een bootmakerij en een werkplaats voor scheeps-
beschieting. De zeer bescheiden werf •van de firma Tromp de
*) Kolon. Yerslag' voor 1850 (uitg. Kemink), bl. 8; 1857, bl. 152; Stbl.
1850, n° 28 en 29, 1857, n° 109.
Haas Schey en Co. is alleen voor het bouwen van kleine houten
vaartuigen ingericht. Al deze werkplaatsen waarin de scheepsbouw
op den voorgrond staat, zjjn natuurlijk te zoeken aan de
boorden van de Kali Mas. De fabriek „de Yolharding“ , behoo-
rende aan den Heer Bayer ligt in de nabijheid van het spoor-
wegstation en is daarmede te water verbonden. Zij is op groote
schaal aangelegd en hare werkplaatsen, waaronder een ketelma-
kerij, zijn ruim voorzien van alle werktuigen en gereedschappen tot
bewerking van ijzer. Ook de ateliers van Young en Gill hebben
stoomhamers en tal van banken, een gieterij, een ketelmakerij
en een loopkraan van 8 meters spanning, terwijl eindelijk de fabriek
van de firma Steenvelt en Co. een gieterij, een stoomkraan en
verschillende machines voor jjzerbewerking bezit ').
Of al deze fabrieken nu ook in het Europeesch gedeelte van Soerabaja,
aan de westzjjde der Kali Mas, te vinden zijn, kan ik niet
met zekerheid zeggen, te minder daar het Europeesch element
ook in andere opzichten hier en daar de rivier overschreden en
vooral de kade längs hären oostelijken oever ingenomen heeft.
Daarentegen worden ook in de westelijke helft der stad eenige
gebouwen aangetroffen die meer voor de inlanders van gewicht zijn.
Wanneer men van het Stadhuis den postweg zuidwaarts volgt,
vindt men bij het zuidelijk uiteinde der stad, tegenover de
officiers-societeit Concordia, aan zijne rechterhand de kleine aloen-
aloen, waaraan de nieuwe, fraaie woning van den Regent is
gelegen, en waarop zieh des zondags de beau monde van Soerabaja
verzamelt om de uitvoeringen der militaire muziek aan te
hooren ’). De oude, veel grootere aloen-aloen, waarop Yalen-
tijn meermalen schitterende tornooien door den Adipati van Soerabaja
en zjjne broeders zag houden, is thans deels door de vestingwer-
ken ingenomen, deels buiten de wallen gesloten, en de oude dalem
*) Dit overzicht der particulière fabrieken te Soerabaja is ontleend aan het
Kol. Verslag van 1878, bl. 220. De juiste ligging der fabrieken is er niet
uit op te maken. Alleen blijkt er stellig u it, dat de fabrieken van Deaoon en
Co. en van de Ned, Ind. Stoomvaartmaatschappij aan den linkeroever der
Kali Mas te zoeken zijn.
, M Buddingh, N. O. I., I. 314, zegt dat dit geschiedt op „een fraai plein,
b e we s t en den dalem en de aloen-aloen van den regent,“ maar heeft
zieh, geloof ik , niet juist uitgedrukt.