916 Z E D O A R I Ë W O R T E L . Z E E .
nc uitérlyke overeenkotnft met detï Ezel ;
echter een Dier van. een verfchülend gedacht
is.
Z E D O A R IE W O R T E L , Z e d o a r ia .
Men onderfcheid onder dezen naam , twee
foorten van wortelen: te weten, de lange en
ronde Zedoariewortek
De L an g e Z e d o a r ie w o r t e l ., . 2 *-
d oa r ia lon g a , is een knobbelachtige , digte
en vafte wortel, die drie duimen lang i s , en
de dikte van een pink heeft, hy eindigt ter
weder zyden in een ftompe punt; zyne kleur
is uitwendig afcbverwig, inwendig witachtig
o f graauwachtig , en zyn fmaak fcherp,
lymerig , eenigzins bitter en fpeceryachtig ;
hy heeft een ligte Gember reuk o f Kampher
reuk, die met die van den Lauwrier gemengc is,
hy is even als vet in het aanraken , en zeldzaam
vermolmt.
De R onde Z edoariew ort e£ r Z e d
o a r ia r o tu n d a , gelykt in zelfftandigheitnaar
den vorigen, als mede in zwaarte, vaftheit,
fmaak en reuk; hy verfchilt *er alleen in gedaante
van: want hy is rondachtig , en heeft
de dikte van een duim ; hy is weinig ruuw,
en eindigt zomtyds in een kleine punt, uit
welke hy zyne bladeren uitfchiet wanneer hy
noch in de aarde is. Deze is zeldzamer als
<len voorgaanden : zy komen beide uit China.
worden dooi* een dik en zeer kort fteèltje o>a&
derfteunt, hun reuk en fmaak komt met die
van den Gember overeen: het fteeltje omvat
door een breéde en even als bladwyze vöet-
fteun de (teel , en. brengt een rib voo rt, die
het blad in zyne geheele lengte doorloopt:
de fteelen zyn naauwlyks eeu en een halve
voet hoog.
EenigeKruidkundigen zeggen, dat de Ze-
doariewortel, de wortel van een plant is,, die
M a la n -K u a o f Z a d u r a H e r b a , op de Kuft
van Malabaar genoemt word: dat deze bolachtige
wortel met een taai vlies bedekt is ,
en dat aan deze wortel verfcheide andere eironde
bollen vaftgehecht zyn , deze zyn zes
in getal , glad , vezelachtig, en twee aan
twee boven elkanderen gepteatft: uit den top
van den wortel, verheft zich een witte en
vliesachtige fchede., die, even- als die der
Saffraan, vier o f v y f bloemen bevat, welke
drie o f zes helmftyltjes hebben , zy zyn omtrent
een vinger lang, en met verfcheide
De Heer Herman fpreekt, in zyneti naam-
lyft van de Planten van den Kruidtuin te Leiden
kleuren gefchakeert ; deze bloemen hebben
een reuk die noch aangenamer als die van de
Violetten en Leliën i s , en zy komen voor
de bladeren uit de aarde vo o r t; zoo ras zy
afgevallen zyn, zwelt hare kelk op, en word
een zaadhuisje , ’ t geen zaden bevat/ De
bladeren zyn een fpah lang, vry breed,. fpits,
' glad > niet ingpfrieden ,, vrolyk groen > <$n
, van eèh foo-rt van Zedoarie wortel, hy
geeft ’er de naam aan van Zedoaria Zeyianica
Camphoram redolem :. dit is de Haran Kaka
van Cylon. De bladeren van deze Plant zyn
aan de eene zyde donker purper-rood ; de
fteelen der bladeren zyn by wyze van de kiel
van een fchip gevormc, zy zyn donker rood,
een weinig ruig , en komen onmiddelyk urt
de wortelen en geenzins uit den fteel voort.
Men leeft in de Mattere Medicale van den
Heer Geoffroi, dat de Zedoariewortél met
gemeen water overgehaalt zynd-e , eèn we-
, zentlyk, dikke en digte' olie verfëhaft, die
ftremt wanneer hy koud word, en de gedaante
van den zuiverften Kampher aanneemt. Deze
wortelen zyn nuttig tegens het vergift,
de beten der vergiftige dieren , en de peft:
zy zyn zeer zweetdryvende , verdryven de
winden-, verfterken de maag, doen de bra-
kingen ophouden , en wekken de omvloei-
jingen van het bloed weder op. Z y zyn zeer
nuttig in de fchorbutieke kwalen: men maakt
’er gebruik van met hun poeder met zuiker
en het poeder van den Calmus, Kaneel, Gry-
zen Amber en Balzem van Peru, te mengen.
Men is op het E ij and St. Laurens gewoon ,
om deze wortelen met fuiker te confyterfe,
wanneer zy nog groen zyn; en men maakt
’er in dezen ftaat, even als- van de Gember,
gebruik van.
Z E E , Mare; Dit rs- die onmeetbare verzameling
van zoute wateren , die het vafte
Land en de Eilanden aan alle zyden omringt,
en op eenige plaatzen tuflehen het Land' indringt
9 zomtyds door vry wyde openingen,
en zomtyds door fmalle ftraten-, hier door
worden de kleine binnejandfche Zeen , ge-
vormt, waar van eenige , onmiddelyk d£el
hebben aan de beweeging van eb en vloed,
en waar in de andere-, niets gemeen met de
groote Zee fchynen te hebben , als de over-
eenkpmft van de vloeiftof. Het Zee-water
is-, het ovcrvloedigfte over de aarde verfpreisk
het is ge WO, nel yk niet zeer klaar wanneer
Z E E -
feetj in een groote menigte by een befchouwt
Wórd , zoo fchynt hec zeer ligt groenachcig.
blaauw ; hét heeft een fcherpe , bittere en
zoute fmaak, en een mperasachtige , en even
als bicumineufe reuk, die zomtyds walgingen
verwekt.
Het Zee-water is zeer zwaar ; zyn byzon-
dere zwaarte ftaat ten opzichten van hey enkelvoudige
water, als 73 tegens 70; .dat is te
zeggen , dat een vierkante voet zee-water,
73 ponden weegt, waar tegen een diergeljyke
uicgebieidhek rivier-water, niet meer als 70,
ponden zwaar is , het is ter oorzake van deze'
uitnemende zwaarte, die van de deeltjes zee-,
zout. afhangt, met welke het zee-water beladen
is , dat het bezwaarlyk bevrieft, en dat
het zoo fchielyk door de lucht niet uitdampt
als het zoetwater ; het is noch mede om dezelve
reden dat een fchip zoo diep niet in Zee
als in een Rivier gaat.
Voor ’t overige , het water van de ver-
fchillende Zeen , is meer o f min met zout
beladen; dé Zee-Lieden getuigen, dat in
de Z u id -Z e e , onder de evennachdyk , en
in de Zuidelyke Landen , ’er m^er zout in
het Zee-water bevat is , en dat ’ er hec water
veel kouder is , als omtrent d<; Noorde-
lyke Landen en de Poolen der aarde. Het
zee-water , ’ t geen de Hollandfche Kuften
befpoelt, bevat een negende gedeelte zout;
dat van de Spaanfche Zee-Kuften en van de
Middelandfche - Zee , bevat een veel groo-
-ter hoeveelheit. De Zee bevat in 'Zwede,
naby Karelskroon , niet meer als een dertig-
fte gedeelte zouc; verder is zy met zoo weinig
zout beladen , dat zy met groote ysyel-
den bedekt word. Zie daar waarom 4e Zee
van het noordelykfte gedeelte van Groenland
o f Spitsbergen , byna geheel met Ys bedekt
is. Wat dé zoutheit van de Zee betreft, zy
word door verbazende zoutbanken veroorzaakt,
die zich op de bodem der Zee bevinden,
zoo als eenige denken , o f aan onmeetbare
zoutbergen die over de aarde verfpreid
zyn, en die het regenwater dat naar de Zee
afvloeit, geftadig ontbind.
De donkere kleur die het zee-water op eenige
plaatzen heeft , is niets anders als een
gevolg van de diepte van deze opeenstapeling
van water , ’ t geen de licbtftralen inzwelgt.
Het water vandeRoode-Zeeftroomt
over een roodachtig zand; de groene Zee o f
Kroos-zee van de Afrikaanfche Kuften , bevat
een menigte Wier , en andere groenach.-
tige Zue-plantsn, die- deze kleur.te rug k.iat-
wanneer da /.o n onder gaat, zoo ïchynt
Z E E . 9*?,
het oppervlak der Zee zomtyds geheel met
vuur bedekt, om dat hec licht van dit Hemellicht
, horizontaal over de baren vef-,
fpreid word , die het op honderlei wyzeft
te rug kaaezen en brèeken , dit veroorzaakt
den. fthoonften luifter en de gloeijenfte kien--
ren. Zoo de Zee .beroert word , zoo ziet
men het wit ophet afchgraauw volgen, het pur-,
per op het w it , en vervolgens het groen voor
het fchoonfte hemels-blaauw plaats maken.
Men geeft aan de groote Zee , de naam
van Oceaan , en men onderfcheid haar , ten
opzichten van de vier Werelddeelen, in den
Noorde/yken Oceaan o f de Ts-Zee ; in den
Wejlelyken Oceaan o f jitluntifcbe Oceaan ;
in de Zuidelyke o f Efbiópifcbe Oceaan , en iii
den Ooftelyken o f Indijchen Oceaan.
Men onderfcheid den Oceaan noch in verfcheide
Zeë,n , die haren naam van de Landen
ontleenen die zy befpöelen ; het is op
deze wyze , dat de Noordelyke Oceaan de
Duitfehe-Zee o f Noord-Zee , een gedeelte
van de Schotze en Ierfche Zee , de Zee van
Denemarken, de Ooft-Zee,en die van Noorwegen
en Rufchland bevat. De Ooftelyke
Oceaan bevat, fte Chineefche , Indiaanfche,
Arabifche en meer andere Zeen, De Zuidelyke
Oceaan die van Zanguebar , van de
Kaffers-Kuft en van Congo ; en de Wefter-
fche bevat de Zëën Van Guinee , de Kaap
Verd , de Kanarifche Eilanden ; de Middelandfche
- Z e e , de Spaanfche, Franfche, en
Britannifche-Zee. Men verdeelt de Zee die
Amerika befpoelt in de Zuid-zee ó f Stille—
zee , ■ en in de Noord-zee. Deze laatfte bevat'de
Zee van Kanada , de Go lf van Mexi-
k o , de Zee van Brazil , die van Rio de la
Plata , en Van het Land van Magellaan ;. de
Zuid-zee bevat de Zee van Nieuw-Mexiko
o f Kalifornia, en die van Peru en Cbiti. Men
geeft de naam van Golf aan een zee-arm die
in het lahd.infpringt, gelyk de Go lf van Ve-
netien, die men mede Adriatifche-Zee noemt,
de Go lf van Lepante, de G o lf vanEngia^
en de Go lf van Mexiko. Eindelyk , men
geeft dè naam van. Straat, o f Doortocht, aan
een Kanaal, ’ c geen tuffehen' twee landen
doorgaat, en waardoor twee Zeen met elkanderen
gemeenichap hebben , gelyk de
Straat van Gibraltar , dé Straat Zunda , en
de Straat Van Magellaan. Het geen men Raay
noemt, is een ftreelt langs de Zee-Kuft , alwaar
zoo veel diepte is, dat men ’er vaar de
ftormen beveiligt ankeren kan.
W y hebben gezocht dat het Zee-water het
‘ininfiia vm'atie'wateren door de' tucht trirge-
Z z z z i 3 «toP1