. men de- Yzérerts verpletten en haar in een
gracht waflehen die JVafcbplaats o f Morfcb-
r plaats genoemt word , men fchikt het indier-
voegen dat ’er een ftroment water doorvloeir,
' ?t geen de aardachtigè en onnutte deelen met
: zich voert. Men fmelt haar alsdan door middel
van een fmeltmiddel en een geweldig
vuur, ’t geen door middel van een groote
• menigte kooien onderhouden word : men
. houd het twaalf uuren lang gefmolten; ver-
. volgens giet men het in ftaven, in vormen
o f driehoekige geulen in zand. Dit Yzer
■ van de eerfte fmelting word Smelt - Yzer ge-
• noemt. Iedere ftaaf weegt achtien hondert
ponden o f daar. omtrent: .het is van dit Yzer
dat men ketels, vafen, buizen , kanon-kogels,
bombcn , mortieren , gewicht .om te
wegen, en beenplaten maakt. Wanneer men
fynder werktuigen begeert, zoo moe» men
het Yzer ten m-inften zeftien uuren gefmolten
houden. Het is die eigenfchap die het
yzer b ezit, om in uitgebreidheit toe te ne-
.men , wanneer het. ophoud vloeibaar te zyn,
•die de vaten , die men in een vorm g ie t,
de regelmatigheit en naauwkeurigheit doet
•verkrygen»
Men; kan gedurende de fmeking bepr-oe-
•ven o f het Y ze r , koud o f heet zynde, brem-
i i g zyn zal. Het eerfte is het zachte Yzer:
het is- rekbaar en zeer fmeedbaar wanneer
het gloeit; maar het is bxeukig en- breekt
onder den hamer wanneer het koud word.
^ e t 'Y z e r dat- breukig is ,. wanneer het heet
is , fs het yafte - Yzer wanneer het gloeit
breekt het onder den hamer, en fcheid zich
door -fplinters- in verfcheide ftukken , maar
wanneer het koud geworden is , ■ verkrygt
het Lichaam ,/wederftaat den hamer, laat
Zich in zekervoegenveel eerder uitrekken
als verbreken. Om net Yzer. noch meer te
zuiyeren , laat men het de werking van den
draadtrekkers oven ondergaan, in welke men
het op'nieuw fmelt, met het fterk. met yzere
ftaven om te roeren. Wanneer het half.koud
ge worden J s , zoo leeht men het - op het aambeeld
op welke men het, door behulp van
een hamer die meer als, zes hondert ponden
weegt, in allerlei richtingen ftaat eu-herflaat;
alsdan.is.het Yzer fmeedbaar. Men brengt
het vervolgens in den gloei -oven y. en bearbeid
het op nieuw op het aambeeld ,, om
bet in dien zin uit te rekken, die men ■ wil*
2-y-t^t ronde, vierkante o f platte ftaven,
©£ platen^, o f blik:, het. is dus.dat het gefrne-
-de Yzer vervaardigt word, en dat men het
door middel van de hamerfmederyen tot blik
brengt ,’ t g.een men om het voor hecroeften te
bewaren met Tin bekleed: men noemt het
alsdan Blik, De fnaren der klavecimbels ,
die der pfalters , enz. worden van yzerfta-
ven getrokken., die in twee deelen door raderen
van ftaaL gefneden worden , om ’er
yzere roeden van te vormen: men trekt deze
door een yzere plaat die met gaten van
een verfchillende middellyn doorboort is ,
-en brengt hen op deze wyze tot de dikte
van een haiiv
Het Staal is niets anders als yzer dat door
de loutering gèzuivert en geraffineert, met
p.hlogiftos overladen, en vervolgens getem-
pert is. In dezen ftaat is het bekwaam om het
Y zer te -fnyden en te- vylen , en het heeft
alsdan een veerkrachtige buigzaamheid Men
maakt ’er raspen , fcharen, lancetten, fcheer-
meflen-j naalden, trekplaten voor de Gouddraadtrekken,
en graveeryzers voor de Plaat-
fnyders van. Men beneemt het. dezen overvloed
van. phlogiftos met het met magere
ftoffen te louteren, en het neemt alsdan zy-
nen eerften ftaat van Yzer weder aan.
Het gegoten en geilage Yzer, en het Staal,,
zyn van een geftadïg en onmisbaar gebruik.
Het Yzer verfchaft aan de Scheepvaart ,
landbouw, en aan alle de Konften, de werktuigen
die zy nodig hebben om aftekappenr
uit te hollen, vaft te hechten, te fnyden ,.
te verderen, en in een'woord om alk dej
gemakken van het leven te verfchaffen. De
Wilden begrypen ’ér zoo wel. het- nut van
als de befchaaffte Volken, om dat zy aan
de handeldryvende Reizigers een gelyke hóe—
veelheit goud, zilver o f Ipeeeryen voor een
b y l , fpade , kapmes,, of. eénig ander yzer
werktuig geven.
Het Yzer word mede in dè Gëneeskonft
gebruiktten minften fchryft men het in de-
geelzucht voor, om de -omvloeijing vanher
bloed te bevorderen ,, enz-, o f in vyltzel, o f
naar dat men het voor de Meydaauw bloot--
geftelt heeft,, om ’er een afdryvende faffraan.
van Yzer van te bereiden.
Het Yzer, ren de Zwavel-., brengen zom-
tyds verfchrikkelyke- verwoeftingen in het;
ingewand der aarde.- voort,. Zie het artikel
P y r it en dat van B r a n ü e n d -e B erg
en ,, en van A a r d b e v in g e -n. Het is-
door middel van het Yzer en de voegzame-
inmengzelen, dat men. deze, verfchrikkelyke;
m m
Y Z E R -B : Y Z E R -B L : Y 2 E R -H O U T .
verfchynzelen, e-n de vuurachtige vernevelingen
nabootft , gelyk de Donder en IVeer-
licbt. Zie D o n d e r .
Y Z E R - B I E Z E N , Juncus acut'us. Dit
is een Plant die in de moeraften naby de
Z e e , en op yerfcheide andere waterachtige
plaatzen groeit; haar wortel is uit dikke vezelen
te zamengeftelt; hy fchiet verfcheide
pypswyze fteelen u it , die de hoogte van
twee voeten hebben, en dik ftevig en fpits
zyn , zy zyn uit een dikke fchors., en een
eenigzins hard en witachtig merg te zamengeftelt,
en van den wortel af, met een foort
van gebladerde fcheden bekjeed,die byna een
voet lang zyn. De bloemen zyn ftarswys
en omtrent de toppen der fteelen geplaatft;
’ et volgen zaadhuisjes o p , die aan drie zy-
den verheven zyn, en zaden bevatten : deze
Plant is zamentrekkende en verdovende.
Y Z E R - B L O E M E N , Flosmartis. De
Natuuronderzoekers geven dezen naam aan
een witte Yzer-Erts: zie op het woord Y zer;
maar zomtyds is het niets anders als een.
toevallige fteenachtige zamenftremming, een
foort van fpathachtige Stalaftit, die in de
holen der mynen o f in de fpleten der röt-
zen gevormt word. Wanneer deze zamem-
ftremmingen wezentlyk Yzer bevatten ,*zoo
worden zy zwart, wanneer zy voor het vuur
blootgeftelt zyn.
Y Z E R -H A R T , zie Y z er k ruid ;
Y Z E R -H O U T , Lignum ferri. Dit
Hout word dus om zyne hardheit genoemt^
het word uit Amerika in groote ftukken
overgebracht het is zeer zwaar , heeft een
joodachtige kleur, en men maakt ’er tor
fchrynwerk gebruik van. Het Kan zeer fchoon
gepolyft worden, de Indianen maken ’erverfcheide
werktuigen van , en geven het de
naam van LÜre. De fchors van dit hout
heeft een zamentrekkende fmaak: zy heeft
uitwendig een graauwachtige en inwendig
een roodachtige kleur,^en heeft geen reuk.
De Indianen maken van deze fchors gerafpc
zynde, in de ziektens gebruik,, ih welke
men de- uitwaafleming verwekken moet.
In China groeit mede een foort van Yzer-
bout, dat de kleur van dit metaal heeft, en
dat zoo hard volgens het verhaal van den
Vader Dubalde is , dat ’er de Chinezen ankers
voar hunne Zee-Schepen van maken.
Y Z E R -K R : YZER-BL: YZOOP* $0$
Y Z E R -K R U I D , Y z e r h a r t , Ve r bena.
Deze Plant groeit langs de wiegen ,
tegens de heggen en muren, en andere onbebouwde
plaatzen, haar wortel is langwerpig,
een weinig dunder als een pink, wit,
met eenige vezelen bezet, en van een bittere
fmaak; hy fchiet fteelen u i t , die een
en een half voet hoog, hoëkachtig, hard,
eenigzins wolachtig, zomtyds roodachtig en
getakt zyn. Hare bladeren zyn langwerpig,
twee aan twee tegens elkanderen over geplaatft,
diep ingefneden, gerimpelc, groèn'-
achtig, en van een bittere en onaangename
fmaak. Hare bloemen komen in den zomer
in een lange en dunne air voo rt, zy' zyn
bekswys gevormt, en gewonelyk blaauw: op
iedere bloem volgt een zaadhuisje dat mee
vier zaden vervult is , die dun, langwerpig,
en zamengevoegt zyn.
Deze Plant word zuiverende , opftyging-
keerende en koortsbrekende gefchat; men
gebruikt haar in en uitwendig. De wyn in-
welke men het Yzer-Kruid gedurende den
nacht laat aftrekken, is góed tegens de gee-
le zucht, bleekezucht, tegens de kwalen der
keel , de verzweringen van den mond, en
om de loiïe tanden vaft te maken. Tot poeder
gebracht zyrrde, is zy nuttig tegens de-
eefft beginneride waterzucht; by wyze van
thee afgetrokken zynde, bedwingt zy de op-
ftyging der dampen, en verdryfe de fmerten
van het kolyk. Haar overgehaalt water ,
verfchaft de zogende vrouwen melk, en ftile
zeer fpoedig de ontftekingen der oogen: hare
bladeren geftampt, en in een pap op het
hoofd gelecht zynde, zyn nuttig, tegens de
hoofdpyn. Men lecht haar mede op de zy-
de tegens het pleuris: de waterachtige vochten
die alsdan uit de poriën van de huk uitvlo
eijen , maken met het fap der Plant, het
lynwaat roodachtig ’t geen men- ’er oplech’y
dit bedriegt het gemeen , rt geen gelooft ,
dat het Yzer-kruid het bloed uitwaares trekt,
yt geen op het ribben vlies uitgeftort is. Men
kan niet ontkennen-, dat het Yzerkruid een
uitmuntende geneeskrachtige Plant is. De
Ouden noemden haar Hierobotana , yt geen
Heilig o f Gewyd Kruid betekent.
Y Z E R R O E S T . Deze rqeft vormt ziefis
natuurlyk op het Yzer, ’t geen voor den invloed
der lucht o f de vloeiftófien blootge—
ftelt is-.
Y Z O O P , H y s S’Op , Hyfoppusu Mem
Y y y y y s / on