3488, in 1860 3639, in 1870 4283, in 1876 3958 inw., in laatstgen. jaa r
ondersclieiden in 3576 Ned.-Herv., 7 W.-Herv., 31 Luth., 3 Herst.-Luth.,
4 Chr.-Geref., 2 Doopsgez., 1160 R.-Kath. en 175 Isr.
De gem. bevat de stad Zalt-Bommel en haar rechtsgebied, van ouds
het Schependom genoemd. In dit Schependom ligt een deel der b. Oensel.
De stad Zalt-Bommel, op den rechteroever der Waal gebouwd, is eene
plaats van hooge oudheid. Eene oorkonde, waarbij zekere Balderik een
mansus te „Bomela” aan de Eerk van Utrecht schonk, is van den 12
Augustus 850. Den 11 April 994 schonk Heizer Otto I I I het rechtsgebied
dezer plaats aan het Utrechtsche Bisdom. Bommel nam spoedig
in bloei toe, zoo als blijkt uit een keizerlijk charter van 5 Ju n i 1104,
waarbij de tolgelden bepaald werden, die de Bommelsche schepen te
Coblenz moesten voldoen. Later is Zalt-Bommel aan Gelder gekomen.
Graaf Reinald I schonk den 7 September 1277 de gruit te Zalt-Bommel
aan de echtelieden Johan Kok en Aleidis.
Zalt-Bommel is ruim gebouwd. Het heeft breede, veelal fraaie
straten. De voornaamsten daarvan zijn de Gamersche Straat, de Bosch-
straat, de Waterstraat, de Nieuwstraat, de Kerkstraat en de Gasthuis-
straat. In de Nonnestraat Staat het huis, in het begin der 16de eeuw
door Maarten van Eossem bewoond. De Gasthuisstraat is versierd door
een steenen pomp, voorstellende een meermin, die een dolfijn omklemt.
De voormalige vestingwerken zijn in onze eeuw tot schoone wandel-
wegen aangelegd. E r is eene haven en een veer op Tuil. Allerbeziens-
waardigst is de spoorwegbrug, die aan de oostzijde der stad de baan over de
Waal voert. Men telde binnen Zalt-Bommel in 1840 3389, in 1870 4149 inw.
Het merkwaardigste gebouw van Zalt-Bommel is de Groote of st.-Maar-
tenskerk, die in 1304 werd ingewijd. Zij prijkt- met een schoonen, hoogen
toren, waarvan echter de spits in 1538 door den bliksem is vermeid.
De B.-Kath. hebben mede eene kerk, en de Israelieten eene Synagoge.
Verdere opmerkenswaardige gebouwen zijn het in 1762 gestichte Stad-
huis, de Waag, h e t Gasthuis, het Hervormde Weeshuis, het Oude Mannen
en Vrouwenhnis en de Hoogere Burgerschool.
T o t de historische herinneringen van Zalt-Bommel behooren: de bezet-
ting door de Brabanters, in 1286; de terugkeer onder het gezag van
den Gelderschen Graaf, ten gevolge van den vrede van 16 October
1289; de verheffing tot stad door Graaf Beinald II, den 13 December
1313; de plunderingen en verwoestingen door de Holländers, onder aanvoe-
ring der H eeren van Arkel en Bnren, in 1319; de deelneming aan het verbond
der steden, op 1 December 1343; het bijdragen uit ’s Hertogs kas voor de
bemuring der stad, in 1343 en 1344; de verovering door de Brabanters
onder Leo van Boechout, den 23 Eebruari 1366; de herovering door Hertog
Eduard van Gelder, in het laatst van Eebruari 1366; de komst van den in
zpn gezag herstelden Beinald I I , in September 1371; de verovering door
Machteid van Gelder op Willem van Gulik, waarbij de stad door de
Hertogin zclve was berend, in 1372; de verbondsbrief van 6 Jan . 1377;
de huldiging van Hertog Willem I, in April 1379; de vermeerdering der
stedelijke rechten door Hertog Beinald IV, den 5 November 1409; de vergadering
van edelen wegens onlusten te Driel, den 25 November
1424; het afslaan van een onverhoedschen aanval der Bourgondiërs door
de burgerij, den 8 Eebruari 1480; de overgave aan de Bourgondiërs, in
Mei 1480; de omwenteling van 1492; de onveiligheid van het omliggende
land ten gevolge der invallen der Bourgondiërs, in 1495 en 1496; het
vergeefsch beleg door Koning Eilips de Schoone, in Eebruari 1505; de
ontruiming der stad door de benden van Karel van Egmond en de overgave
aan Koning Eilips, in Ju li 1505; de herovering der stad op de Bourgondiërs,
door den listigen toeleg van Dirk van Haaften, den 28 Mei 1511 ;
de mislukte aanval der Bosschenaren, in 1512; de hevige brand van 1523 ;
de overgave aan de Staatschen, in Ju li 1572; het uitjagen der beeld-
stormers, den 1 Augustus 1572; de manmoedige verdediging der Bommelaars
tegen de Spanjaarden van Bequesens, in 1574; het toetreden
der stedelingen tot het verbond van Holland en Zeeland, den 25 April
1576; de landdag te Arnhem, om de hereeniging van Zalt-Bommel
met Gelderland tot stand te brengen, in December 1593; het vruch-
teloos beleg der stad door den Admirant van Arragon, van 15 Mei tot
4 Ju n i 1599; het verdrag met de overige leden der Geldersche Staten,
in 1602; de oproerige tooneelen van 1663; de eisch van een deel der b u rgerij,
om Prin s Willem I I I tot Stadhouder uit te roepen, den 14 Ju n i
1672; het opeischen der stad door den Hertog van Turenne, den 14 Ju li
1672; de overgave aan de Franschen, den 21 Ju li 1672; het aftrekken
der Eranschen, den 14 November 1673; de moeielijkheden wegens het
„plooien”, om den magistraat voltallig te maken, in 1765 en 1766 ; de onlusten
in Ju n i en Ju li 1787; het binnentrekken der Eransche Bepublikeinen
over het ijs in de stads grachten, den 26 December 1794; de opening van den
spoorweg van Utrecht tot Waardenburg, den 1 November 1868; de opening
van den spoorweg van Waardenburg tot Hedel, den 1 November 1869.
Zand (het), heerl. in de Z.-Holl. gem. Katwijk, met eene buurt, die
eene wijk van het d. Katwijk-aan-den-Bijn uitmaakt en daarmede door
eene brug over de rivier verbonden is. Het Zand, groot bijna 19 bund.,
had in 1840 250 inw. Oudtijds stond er een vermaard adel. huis.
Zand (het), d. in de N.-Holl. gem. de Zijpe. Het d. ligt aan he t N.-
Holl. kanaal en heeft eerst in 1862 door het bouwen eener B.-Kath,
kerk op een ged. van den boschgrond Jagerslust, van eene b. het aanzien van
een d. verkregen. Men telde er binnen de kom in 1840 139, in 1870 453 inw.
Zand (hot), of do K a g e l, d. met eene B.-Kath. kapel in de Limb,
gem. Boermond, nabij de stad. De kapel Staat in een kring van lindeboomen,
bevat eene bron en een „wonderdadig” Lieve Vrouwebeeld. In
1870 telde het Zand 84, in 1870 119 inw.
Zand (het), oostelijke wijk van het N.-Brab. vlek Boxmeer. Het bevat
de Herv. kerk en eene B.-Kath. kapel. Aan de oostzijde vindt men
het kastcel van Boxmeer, voor zoo ver dit eens zoo trotsche gebouw
behouden is.
Zand (het), b. in de Zeeuwsche gem. Koudekerke, in 1840 met 64,
in 1870 met 135 inw.