innering aan de tentoonstelling van 1825; een gedenkteeken voor den dichter
Willem Bilderdijk, een gedenksteen boven het vereenigd graf der water-
bouwkundigen Christiaan Brünings en Fredrik Willem Conrad, een lijksteen
voor Pieter Jansz. Eaadt, een fraai voorhek en mnurschilderingen. Ten
slotte komen in aanmerking de Damiaatjes, kleine klokjes, die volgens
de overlevering, door Graaf Willem I aan de stad zijn geschonken.
Van de overige kerken is de Bakenesserkerk om hare ondheid en toren,
evenals de kath. st.- Jozefskerk om haar stillen eenvoud opmerkenswaardig.
De volgende gebouwen verdienen vermelding: het Baadhnis, oudtijds
een grafelijk paleis, vooral bezienswaardig om het Museum van kunst
en oudheden. Onder de schilderijen blinken uit de werken van Frans Hals,
een van Haarlem's beroemdheden, onder de oudheden eene verzame-
ling van oude drukwerken van Coster; — het Prinsenhof, vroeger het
Dominikaner klooster, waar de Staten van Noord-Holland vergaderen ; —■
het Gouvernement, aan de st.-Jansstraat; — de Vleeschhal, in 1600
in den oud-Hollandschen stijl opgericht; — de in 1541 gestichte Stads-
Doelen, met herinneringen aan Kenau Hasselaar en Wigbold R ipperda; —
de Waag; — de Rechtbank, eene stichtjng van 1839; — het Stations-
gebouw van den Hollandschen Spoorweg; — en een groot aantal gebouwen
voor wetenschappelijke, liefdadige of gezellige doeleinden, waaronder
de 2 schouwburgen.
Onder de gebouwen en wetenschappelijke iustellingen is dat der in
1752 gestichte Hollandsche Maatschappij van wetenschappen een der
schoonste; men bewondert er een uitmuntend kabinet van voorwerpen
uit de drie rijken der natuur. Nog grootscher vertoont zieh het Pavil-
joen, waar het Koninklijk Museum van Moderne Kunst, en het kolo-
niaal Museum zijn geplaatst; het was oorspronkelijk een in 1790 door
den Amsterdamschen bankier Hope gesticht landhuis, dat door Koning
Lodewijk Napoleon werd aangekocht. Omstreeks 250 schilderstukken zijn
er thans vereenigd. Het woonhuis van den kunstvriend Pieter Teyler
van der Hulst bevat de kabinetten der natuurkundige afdeeling van Tey-
ler’s Stichting: eene zeldzame verzameling van delfstotfen, versteeningen,
teekeningen, schilderstukken, boeken en natuurkundige werktuigen. Het
Bisschoppelijk Museum bevat vele zeldzaamheden der kerkdienst, enz.
Onder de talrijke andere instellingen van wetenschap en onderwijs
moeten de in 1777 gestichte Nederlandsche Maatschappij van Nijverheid,
de kweekschool voor onderwijzers, de kweekschool voor onderwijzeressen,
het gymnasium, met de daaraan verbonden hoogere burgerschool e n d e in
September 1867 geopende hoogere burgerschool voor meisjes in de eerste
plaats genoemdf worden.
De reeds in 1507 opgerichte rederijkerskamer: „Trouw moet blijken”,
bezit fraaie societeitsgebouwen in de Houtstraat en in den Haarlemmerhout.
Haarlem heeft een groot aantal liefdadige instellingen, waarvan velen ook
reeds door de gebouwen, waar zij zijn gevestigd, van den onbekrompen welda*
digheidszin der Haarlemmers getuigen, a ls : het in 1608 gesticht Oud-Mannen-
huis, verschillende wees- en gasthuizen, het sierlijke Teylershofje, het rijkver-
sierde Hofje van Staats, het in vroegere eeuwen gestichte Leprozenhuis, enz.
Op de Groote Markt prijkt een metalen standbeeid van Laurens Jansz.
Coster, ontworpen door Louis Royer en den 16 Ju li 1856 onthuld. Een
steenen beeid van dien oudsten Hollandschen boekdrukker, m 1728 door
G. van Heerstal gebeiteld, prijkte van 1723 tot 1801 in den Krmdtuin,
waarheon h©t in 1856 terugkeerde.
H a a r lem m e r h o u t , fraai bosch in de N.-Holl. gemeenten Heemstede
en Haarlem, een hijzonder eigendom der naburige provmciale hoofdstad.
Oorspronkelijk een overblijfsel van h e t groote duinwoud, hevatte het nog
in de 14de eeuw verscheidene soorten van groot wild, als herten, reeen,
enz. Door de Spanjaarden zwaar beschadigd, werd de Haarlemmerhout
in 1585 van nieuw plantsoen voorzien, in 1702 veel vergroot en ten tijde
van Koning Willem I door den bloemist Zocher op voortreffelijke wijze
nieuw ingericht. Het omsluit een hertenkamp, alsook een m 1823 opgericht
monument voor Laurens Jansz. Coster, een gedenkteeken van geringe
k u n s tw a a rd e .
H a a r lem m e r lie d e , oude ambachtsheerlijkheid, die, met Noord-Schalk-
wijk en Hofambacht vereenigd, tot 1857 eene afzonderUjke gemeente heeft
uitgemaakt, welke 1329 bund, oppervlakte besloeg. Zij had m 1822 21 ,
in 1840 449, in 1850 316 inw.
H a a r lem m e r lie d e - e n -S p a a r n w o u d e , gem. in N.-Holland, tusschen
Haarlem, Heemstede, Haarlemmermeer, Sloten, West-Zaan, Assendelft,
Spaarndam en Schoten. Zij is in 1857 ontstaan uit de vereemgmg der
o u d e g em e en te n H a a r lem m e r lie d e -N o o rd -S c h a lkw ijk -e n -H o fam b a c h t e n
Spaarnwoude, en had toen 2060 bund, oppervlakte. Sedert werd^zij door
de wet van 27 Ju n i 1863 vergroot met nog 2 gemeenten: Zuid-Schaik-
wiik c a. en Houtrijk-en-Polanen, waardoor hare oppervlakte eene uitge-
breidheid van 3154 bund, verkreeg. Ten laatste is zij vergroot met e en
groot deel van het drooggemaakte I J bij de wet van den 16 April 1874.
De gem. bevat 3 dorpen: Spaarnwoude, Spaarnwoude-aan-de-Lie en
Polanen of Halfweg, benevens verscheidene polders. Het land ten noor en
van den Spaarndamschen dijk heeft een kleibodem, alles ten zuiden daarvan
is laag veen. . , ,« » •
De gem. had den 1 Januari 1860 1213, en den 1 J a n u a n 1874 1630 mw.
Bij de volkstelling van 1870 vond men er 910 R.-Kath., 478 Ned.-Herv.,
2 Waalsch-Herv., 15 Ev.fLuth„ 13 Herst-Luth., 6 Chr.-Geref., 1 Rem.,
1 Doopsgez. en 1 ongenoemde. Veeteelt, zuivelbereiding ,t landbouw,
visscherij en het vervaardigen van beetwortelsuiker (te Polanen) zijn er
de hoofdbronnen van welvaart.
Het gemeentehuis Staat aan den grooten weg tusschen de stad Haarlem
en Amsterdam, op körten afstand (ten westen) van de Liebrug.
H a a r l e m m e rm e e r , Rijkskiesdistrict voor het afvaardigen van Leden
naar de Tweede Karner der Staten-Generaal. Het bevat, volgens de wet
van den 6 Mei 1869, de volgende 14 gem.: Haarlemmermeer, Haarlemmerliede
en-Spaarnwoude, Sloten, Watergraafsmeer, Diemen, Ouder-Am-
stel, Nieuwer-Amstel, Aalsmeer, Uithoorn, Leymuiden, Rijnsaterwoude, Al-
10833338