Hantum, d. roet eene Herv. kerk in de Friesche gem. West-Dongera-
deel. Het had in 1840 383, in 1874 664 inw.
H an tum e r -U itb u r en , kring van 5 bnurten in de Friesche gem.
Oost-Dongeradeel, die eene bijzondere afdeeling met dorpsrechten uitma-
ken. Zij zijn: Raard of Raarderterp, Bierum, of Bierumerterp, Medent,
Germerhuizen en Nijenhuis. Zij hadden in 1840 109, in 1874 155 inw.
H an tum h u iz en , d. met eene Herv. kerk in de Friesehe gem. West-
Dongeradeel. Het had in 1840 269, in 1874 386 inw.
Hapert, d. met eene R.-Kath. en eene Herv. kerk in de N.-Brab.
gem. Hoogeloon, in 1840 met 347, in 1870 met 502 inw. Men heeft
daarin het oude Hesperdum willen herkennen, waar Aartsbisschop Wille-
brord in 710 verscheidene goederen verwierf. Later werd het Happaerten
Happert genoemd.
H ap p en h en n ip , pold. van 59 bund. in de N.-Brab. gem. Werkendam.
Haps, gem. in N.-Brab., tusschen Cuyk c. a., Oeffelt, Beugen, Wanroy,
Mill c. a. en Beers. Zij is 1520 bund. groot en heeft een diluvialen zand-
grond, die deels nog woest ligt, doch voor het grootste deel zoowel
vruchtbare akkers als hoogstammig geboomte aan het oog vertoont.
In 1822 had deze gem. 594, in 1840 680, in 1874 800 inw. Al de
inw. belijden de R.-Kath. godsdienst.
Het d. Haps, de eenige belangrijke plaats in de gem., is slechts klein.
Het had in 1870 191 inw. Doch het ligt zeer fraai en heeft in den jongsten
tijd door den aanleg van kunstwegen naar Beers, Mill, Oeffelt enz. veel
gewonnen. De in 1714 gehouwde kerk, het nette raadhuis en het Station
Haps van den Noord-Brab.-Duitschen spoorweg maken de hoofdgebouwen uit.
H a r (de), geh. in de Gron. gem. Stedum.
H a rb r in k , of H a rb r in k sb o ok , buurtschap in de Overijsselsche
gem. Tuhbergen.
Har culo , of H o r cu lo , b. in de Overijsselsche gem. Zwollerkerspel,
in 1840 met 106, in 1870 met 147 inw.
Hardegarijp, d. in de Friesche gem. Tietjerksteradeel, zoowel aan den
grooten straatweg van Leeuwarden naar Groningen als aan den Staats-
spoorweg. Längs den eerste strekt zieh de lange dorpbuurt uit, waartus-
schen de huitens Villa-Nova en Bennema-state eene aangename afwisse-
ling geven. De Herv. kerk werd gesticht op de tegenwoordige piek in
1711. In 1811 had dit d. 440, in 1840 779, in 1874 1078 inw., die van
Gaastmaburen en de Nieuwe-streek (in 1840 155) medegerekend.
H a rd en b e rg , geh. in de Gron. gem. Finsterwolde.
H a rd en b e rgh , of S tad -H a rd en b e rgh , gem. in Overijssel, 1672
bund. groot, tusschen de gem. Ambt-Hardenbergh en Gramsbergen. Längs
de Vecht die in het westen vloeit, ligt klei. Al het overige is dilu-
visch zand en hoogveen. E r waren in 1822 782, in 1840 910, in 1874
1298 inw., in laatstgen. jaa r onderscheiden in 1207 Ned.-Herv,, 2 W.-HerV.,
33 Chr.-Geref., 1 Herst.-Luth. en 55 Isr. Landbouw en veenderij zijnde
hoofdbronnen der welvaart.
Hardenbergh, op den rechter Vechtoever gebouwd, ontleent zijn oor-
sprong van een kasteel, in 1227 of 1228 door den Dtr. Bisschop Willebrand
gesticht. Het is in 1362 door Bisschop Jan van Arkel met stede-
ijke rechten begunstigd, doch in 1518 door Filips van Bourgondie ont-
manteld. De hevige branden van 1497 en 1508, het gevecht tusschen de
Nedcrlanders en Spanjaarden in 1580, en een gedreigde aanval der Fran-
schen in Dec. 1813 behooren tot de voorn. hist, herinneringen. Men vindt
er een stadhuis en eene nieuwe Herv. kerk. Den 1 Dec. 1869 vond
men binnen de stad 759 en daarbuiteu 441 inw.
H a rd en b e rgh , of A m b t-H a rd en b e r g h , gem. in Overijssel, tusschen
Gramsbergen, Stad-Hardenbergh, Vriezenveen, den Ham, Ambt-Ommen en
Avereest (Overijssel), Zuidwolde en Hoogeveen (Drenthe) en Bentheim. Het
is groot 16,547 bund., heeft een soortgelijken bodem als de gem. Stad-Hardenbergh
en wordt door de Vecht doorsneden. In 1822 waren er 1938,
in 1840 3313, in 1874 7349 inw., t. w. 4753 Ned.-Herv., 1314 Chr.-Ger.,
12 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth., 10 Doopsgez., 1231 R.-Kath., 22 Ned.-Isr
en 6 ongenoemden. De ontginning der veenen längs nieuw-gegraven
vaarten is de voornaamste oorzaak van dien snellen aanwas. De gem.
bevat 3 d . : Heemse, Lutten en Slagharen, een deel van Dedemsvaart en
de b. Bracht, Bergentheim, Sibculo, Kloosterhaar, Diffelen, Rheeze, Baal-
der, Radewijk, Veenebrugge, Collendoorn, Collendoornerveen, Heemserveen
en Rheezerveen.
H a rd en b ro ek , buurt in de Utr. gem. Langbroek, aan den Krommenn,
met de fraaie ridderhofstad van dien naam, welke reeds in oorkon-
den van 1280 wordt genoemd. In 1840 had de b. 141 inw.
H a rd e rw ijk , kant. in het arr. Arnhem, bevattende de 3 gemeenten:
Harderwijk, Ermelo, Putten.
H a rd e rw ijk , klasse der Herv. Kerk, bevattende de beide ringen
Harderwijk en Hattem.
H a rd e rw ijk , kerk. ring van de klasse Harderwijk, met 10 gem. :
Harderwijk, Barneveld, Elspeet, Ermelo, Garderen, Hierden, Kootwijk,
Nijkerk, Putten, Voorthuizen.
H a rd e rw ijk , gem. in Gelderl., in het westen en noordwesten door
de Züiderzee bespoeld, doch ovorigens door de gem. Ermelo omringd.
Hare oppervlakte (3348 bund.) bestaat, met uitzondering van een
kleirand längs de zee, uit diluvisch zand. ln 1796 had deze gem. 3608, in
1811 3755, in 1822 4145, in 1840 4382, in 1874 6379 inw. In 1872
vond men er: 5458 Ned.-Herv., 19 Ev.-Luth., 19 Chr.-Geref., 6 Doopsg.,
3 Rem., 667 R.-Kath. en 114 Isr. De gem. bevat de stad Harderwijk,
het d. Hierden en de b. Tonsei.
De stad Harderwijk was eene opene plaats tot Graaf Otto I I haar in'
32