der Duitsche keizers, lag aan de Waal, doch is in 1202 door Graaf
Dirk YII van Holland verwoest. De tweede bürg, in 1356 door Proost
J a n Moliard, eersten Baad van Hertog Eeinald III, gebouwd, ter plaatse
van den Gasthuismolen, is in 1537 door de burgers verwoest.
Tiel heeft, behalve doeltreifende inrichtingen voor het lager onderwijs,
eene hoogere burgerschool met vijfjarigen cursus, eene burger-avond-
school en eene latijnsche school.
Tiel is van hoogen ouderdom. Beeds in de 5de eeuw wordt Tiel eene
haven van Gallië genoemd. In 896 verkreeg de Utrechtsche Kerk tolvrij-
heid te Tiel (Tiale), en reeds in 893 wordt deze plaats als stad vermeld.
Otto I I gaf, den 11 April 972, den hof te T iel aan zijne bruid Theophania,
doch Otto I I I verleende het bezit daarvan, den 6 Februari 1000, aan de
Kerk te Aken, eene belangrijke gift, daar Tiel destijds reeds eene kerk
en een klooster (st.-Walburg) bezat. In 1006 werd de stad door de Noormannen
uitgeplunderd. Spoedig kwam zij die ramp te boven, want een
twaalftal jaren later genoot zij, volgens den schrijver Alpertus, zulk een
bloei, dat de ingezetenen rijkdommen vergaderden en een weelderig
leven konden voeren. In een verdrag omstreeks Maart 1196 tusschen
Hendrik I van Brabant, die toen als Hertog van Lotharingen te Tiel
het bewind voerde, en Graaf Otto van Gelder werden de burgers (bur-
genses) van Tiel in hunne oude rechten te Zuilichem en Driel gehand-
haafd. Talrijke verklaringen van vrijdom van tol ten behoeve van Tiel
en andere bescheiden leveren het bewijs dat deze oude stad toen een uit-
gestrekten handel dreef.
Latere historische herinneringen zijn: de verovering van Tiel door de
Hollanders onder Graaf Dirk V II en de verwoesting van den bürg, in
1202; de aanval der Gelderschen, om den dijk, die door Hertog J a n I
van Brabant was doorgestoken, te hersteilen, in 1270; de tijdelijke bezet-
ting door den Gelderschen Graaf Reinald I in 1284; de vernieuwde
bezetting door de Gelderschen in 1286; de teruggave der stad aan Brabant,
in 1288; de overrompeling der stad door Otto van Buren, in 1315
(of 1317); de mislukte aanval van Graaf Reinald I I in 1327; de verovering
door Graaf Reinald II, op st.-Agnietendag 1333; de vreeselijke brand
op den st.-Bartholomeusdag van 1334 ; de afstand der stad door den Hertog
van Brabant aan den Graaf van Gelder, den 30 Augustus 1334; de
inneming door Hertog Reinald III, (nadat de stad de zijde zijns
hroeders had gekozen), den 24 Augustus 1350; de veldslag tusschen
de broeders op den nabijgelegen Strijdwaard, den 25 Mei 1361; de
inneming der stad door de Heeckerens, onder Gozewijn van Varik, in
Ju li 1372; de nachtelijke overrompeling door den Hertog van Gulik,
den 7 September 1372; het ontzet van den bürg, waarop Hertogin
Mechteld en Bisschop Arnold van Horn waren geweken, door de Utrech-
tenaren, den 8 September 1372; de bezetting der stad door Reinald van
Brederode, in 1374; de burgerslrijd op den Paaschdag (sedert kwade
Paaschdag genoemd) in 1378; de verovering door Hertog Willem I,
den 23 Februari 1379; de ontvangst en het driedaagsch verblijf van Keizer
Sigismund, in Nov. 1416; de brand op den Sacramentsdag van 1420;
de nederlaag der Tielenaars en hunne bondgenooten in eene ontmoeting
met de Stichtschen bij Rijswijk, in Ju li 1427; de mislukte aanslag der
Utrechtenaren, in September 1427 ; de verwoestingen door de pest aan-
gericht, in 1493 ; het verdrag tusschen Koning Filips de Schoone en Hertog
Karel gesloten, den 27 Ju li 1505 ; de inbezitneming door J a n van Mont-
foort voor Hertog Filips en de overeenkomst om de stad aan Hertog
Karel terug te geven, mede in 1505 ; de belofte om Tiel voor Hertog
Karel in te ruimen herroepen, den 4 Jan u a ri 1506; de nederlaag aan
Hertog Karel uit Tiel toegebracht, in 1511; de verovering der stad voor
Hertog Karel, den 3 Jan u a ri 1512; de vruchtelooze belegering door de
Bourgondische troepen, van den 17 Ju n i to t den 13 Augustus 1528;
het verdrag tusschen den magistraat en de burgerij betreffende het prediken
en het beveiligen van kerken en kloosters, op 14 October 1566 ; de verijdeling
eener poging om de stad aan de Staatsche zijde te brengen, in 1573 ; het
brengen van Staatsch krijgsvolk in de stad door Dirk Vijgh, in den
zomer van 1579; het ontdekt verraad van den Maas-en-Waalschen ambt-
man Jacob Mom, om de stad aan de Spaansche zijde te brengen, in
1606; het onthoofden van den verrader en zijne medestanders, te ’s-Gra-
venhage, den 12 April 1621; de buit door de Tielenaars op drie honderd
rondzwervende Spaansche krijgers behaald, in Mei 1626 ; het bekomen
van sauvegarde van den Hertog de Turenne, den 18 Ju n i 1672;
het aftrekken der Franschen, den 29 April 1674; de burgergeschil-
len in den zomer van 1702; het binnentrekken van militie, den
18 Augustus 1702; de landdag van 1707 ; de komst van Prins
Willem V, den 5 Ju n i 1777; de burgergeschillen van 1784 to t 1787;
het beschieten der stad door de Franschen, van 20 October to t 9
November 1794; het binnentrekken der Franschen, den 7 Januari 1795 ;
het schiefen van eenige kogels en hauwitsers, door de aftrekkende
Franschen, den 14 December 1813.
T ie le rwa a rd , voorm. ambt in het westen van Gelderl., oorspronkelijk
een deel van het graafschap Teisterbant. Het kwam (voor het grootste
deel althans) veel vroeger dan de oostwaarts van daar gelegen stad Tiel aan
de Graven van Gelder, die bf suzereinen der onderscheiden heerlijkheden
werden, bf door aankoop en geschenk domeinen verwierven. Onder de
Republiek was de Tielerwaard in 2 gerechtsbanken verdeeld : die van
Tuil en van Deil. De eerste bevatte de kerspelen en heerlijkheden Tuil,
Zennewijnen, Ophemert, Varik, Heesselt, Opijnen, Neerijnen, Hiern
of Waardenburg, Haaften, Hellouw, Herwijnen, Yuren en Dalem. De
tweede bestond u it: Deil, Drumpt, Wadenoijen, Geldermalsen, Enspijk,
Rumpt, Gellikum en Meteren.
Tie le rw a a rd , voorm. hoofdschoutambt, in Geld., onder Koning Willem
I. Het bevatte de 10 schoutambten : Ophemert-en-Zennewijnen, W adenoijen,
Geldermalsen, Deil, Vuren-en-Dalem, Herwijnen, Haaften (met
Tuil-en-Hellouw), Waardenburg, Est-en-Opijnen, Varik-en-Heesselt.
T ie le rw a a rd , polderdistrict in Gelderland, omvattende het geheele