einde de zijl of zeesluis toegang tot de binnenwateren van Workum en
omstreken verleent.
Worm, W o rm s , of Wurm,' kleine rivier in Pruissen en Nederland.
Zij ontspringt op de noordoostelijke belling van het Stadtwald
ten zuiden van Aken (Aachen), bij het Jägerhauschen, nadert genoemde
stad bij he t st. Adalbertsthor, doch wendt zieh van daar weer noord-
waarts en bereikt, na Haaren, Kohlscheid en ’s Hertogenrath (’s Hertogenrade)
bespoeld te hebben, de Ned. grens bij paal 238. De Worm
vormt, volgens de verdragen van 1817 en 1868, de grens tusschen Nederland
en Pruissen tot aan gene zijde van Kimburg (waarvan het dorp tot
Nederland en het kasteel to t Pruissen behoort) en rieht zieh dan längs
Geilenkirchen, Randerath en Heinsberg naar de Koer, met welke rivier
zg zieh op de Nederl. grens bij Ylodrop vereenigt. Het was door het
opstuwen der wateren van de Worm, dat Graaf Willem I I van Holland
de Akenaars in October 1248 drong, hem de poorten te openen.
W o rm en , b. in de Geld. gem. Apeldoorn, in 1840 met 752, in 1872
met 834 inw.
Wo rme r , gem. in N.-Holl., ingesloten door de gemeenten Zaandam,
Wormerveer, Uitgeest, Jisp, Purmerende en Wijde-Wormer, 1698 bund,
groot. De oppervlakte van den grond, die in het westen door de Zaan
wordt bezoomd, bestaat meest uit laag veen en water, doch de polders de
Enge-Wormer en het Starnmeer hebben klei. In 1811 had Wormer 1092,
in 1822 1205, in 1840 1342, in 1860 1326, in 1876 1549 inw. Bij de telling
voor 1870 vond men er: 1051 Herv., 111 Doopsg., 4 Luth. en 383 K.-Kath.
Zij bestaan deels van de veeteelt, deels van het fabriekwezen, dat papier,
olie, verf, cement enz. in den handel brengt. Oudtijds was de visscherij
van veel belang, doch deze verliep, tqen Jonker Frans van Brederode de
buizen der Wormers verbrandde. Zij herstelde zieh weder op het einde
der 16de eeuw, doch ging later op nieuw te niet. Van de 16de tot de
18de eeuw waren te Wormer vele bakkerijen van scheepsbeschuit, wier
aantal wel eens meer dan honderd heeft beloopen, zoodat een „beschuit-
toren” werd gebouwd, om den bakkers aan te kondigen, wanneer zij
des avonds het Vuur moesten dooven en des morgens weder konden
aanvangen. De gem. bevat de d. Wormer en Oo*t-Kn ollen dam, benevens
de polder Enge-Wormer, en deelen van den Starnmeer en Schaalsmeer.
Van 1518 to t 1612 vormde Wormer met Jisp den ban.
Het d. Wormer is eene aanzienlijke, oude plaats. Innig aan Graaf
Floris V gehecht, hebben de Wormers de West-Friezen met kracht helpen
bestrijden, waarvoor zij 11 December 1280 door dien Graaf met voorrechten
zijn beschonken. Het dorp is in de lengte van het westen naar het oosten
gebouwd, met eene kromming in het midden van het noorden naar het
zuiden. Het bevatte in 1840 1059, in 1870 1188 inw. De Herv. kerk is
een oud, merkwaardig gebouw. Voorts heeft men er kerken der Doopsg. en
K.-Kath. De overige belangrijke gebouwen zijn het Gemeentehuis en de
Beschnittoren. In Mei 1574 poogden de Spanjaarden Wormer te
verrassen, doch de Wormers boden een zoo heldhaftigen tegenstand,
dat de aanvallers hunne poging duur moesten bekoopen. In 1678 ont-
stond er een oproer tegen de pachters. In Oct. 1799 werden de
Wormers verontrust door miters uit Purmerende, die er volk kwamen
pressen. In April 1813 deelde Wormer in den opstand tegen het gezag
van Napoleon.
W o rm e r , pold. van 897 bund, in de N.-Holl. gem. Wormer.
W o rm e r v e e r , gem. in N.-Holl., tusschen Krommenie, Uitgeest, Wormer,
Zaandijk, Westzaan en Assendelft, 639 bund, groot en door laag
veen gevormd. De tegenwoordige uitgestrektheid dagteekent eerst van
1833, toen West-Knollendam (dat tot dien tijd tot W estzaan had behoord),
bij Wormerveer werd ingelijfd. In 1811 had Wormerveer 2006, in 1822 2039,
in 1840 2812, in 1860 3460, in 1876 3601 inwoners, (zijnde in de beide
eerste opgaven de bev. van Knollendam niet begrepen). Bij de telling
voor 1870 onderscheidde men er 2391 N.-Herv., 2 W.-Herv., 599
Doopsg., 26 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth., 3 Chr.-Geref., 70 K.-Kath., 1 Oud-
K. en 5 Isr. Zij bestaan meest van handel, fabriekwezen, scheepvaart en
allerlei burgerlijke bedrijven. Veeboeren wonen hier slechts weinigen, ak-
kerlieden in het geheel niet. De fabrieken leveren olie, papier, gepelde
rijst, gerst, blauwsel, chocolade, stijfsel, enz. De gem. bevat de d. Wor-
merveer en West-Knollendam.
Het d. Wormerveer is längs de Zaan gebouwd. De huizen staan deels
onmiddellijk längs den stroom, deels längs den weg, dien de rivier bezoomt,
deels längs wegen en paden, die zieh in westelijke richting veldwaarts
uitstrekken. Het is groot en welbebouwd. Men telde er in 1840 2688,
in 1870 2915 inw.- Des woensdags is er weekmarkt. Men heeft er eene
Herv. kerk, 2 Doopsg. kerken, eene R.-Kath. kerk en eene R. kerk van
de Oude-Clerezy.
Wormerveer bestond bij het begin der 14de eeuw nog slechts u it een
geh. van 14 of 15 huizen. In 1504 kreeg het eene kapel, on in 1735 werd
er een raadhuis gebouwd, dat in 1828 door een ruim deftig gemeentehuis
is vervangon.
Tot den Spaanschen oorlog lag er eene schans, die in den winter van
1575 door den vijand werd overrompeld.
W o rp (de), pold. in N.-Brab., deels in de gem. Giessen, deels in
Andel.
W o r stslo o t, watering op de grens van Friesland en Overijssel, loopende
van de Schoterzijl naar de Zuiderzee.
W o r sum , b. in de Geld. gem. Overasselt, in 1840 met 161 inw.
W o u b ru g g e , derde kant. van het arr. Leiden. Het bevat de 8 gem.:
ter Aar, Alkemade, Koudekerk, Leimuiden, Nieuwveen, Rijnsaterwoude,
Woubrugge, Zevenhoven.
W ou b ru g g e , gem. in Z.-Holl., tusschen de gem. Alkemade, Leiderdorp,
Koudekerk, Oudshoorn, ter Aar en Rijnsaterwoude. De gem. heeft