ii
j:
liet ontbijt, uit rijst en pisang bestaaiide, te koinea uuUigen,
dat hun aan den ingang der grot in korfjes werd voorgediend. >)
3o Aan den oostelijken voet van ditzelfde kalkgebergte, doch
vcrdcr zuidwaarts heen en nader bij den voet van den Tjerimai,
ligt liet dorp Tjipanas. In de nabijheid van dit dorp wordt, in
eene zandachlige Streek, een bekken gevonden, hetwelk eene
middellijn heeft van S voet en gevnld is met laauw water, dat
geen uitloozingskanaal bezit; dit v^faLer wordt door opstijgende
gas-soorten in eene gestadig borrelende beweging gehouden. Te
dezer plaatse wordt zulk eene groote hoeveellieid koolzuur ontwikkeld,
welke zieh aan de oppervlakte van het water ophoopt,
dat menschen, die dit oord naderen, bedwelmd worden en dieren,
b. V. kippen, zwijnen, die zieh daarheen begeven om te drinken,
een plotselingen dood sterven. (Volgens mondelinge mededeelingen
van een Europeer, die in dit distrikt woonachtig is.)
Het aantal plaatsen, alwaar vrij koolzuur en water te gelijk uit
de aarde stroomen, namelijk, waar het eerstgenoemde opwelt uit
bronnert, die in meerdere of mindere mate zouten en andere minerale
bestanddeelen bevatten, is op Java ongelijk grooter dan dat der
drooge mofeten, waar gas uit openingen, die niet met water
gevuld zijn, hetzij uit de aarde of uit het rotsgesteente te voorschijn
komt. De oorzaak van dit verschijnsel is eenvoudig; daar
waar opene kanalen, spielen in de aardkorst worden gevonden,
stroomt water naar binnen, hetwelk deze holligheden vult; uithoofde
nu in de nabijheid van het meerendeel van dergelijke
openingen van spleten, gebergten oprijzen, die zieh vele duizende
voeten hooger verheffen, zoo zal het water, meer of min bezwangerd
met vreemdsoortige bestanddeelen, welke hetzelve gedurende
zijnen onderaardschen loop oploste, — welke eigenschap hetzelve
verkreeg door het geabsorbeerde koolzuur, — uit die openingen
weder opwellen, hetzij ten gevolge van hydrostatische drukking,
hetzij doordien het wwdt opgedreven door de gas-soorten, welke
in diezelfde kanalen opstijgen, of wel door middel van den waterdarnp,
waarin ditzelfde water was overgegaan op zekere diepte
') Vcrgclijk mijne "Reisen durch Java, " Maagclcnbnrg, 1845, blz. 243.
1301
beneden de oppervlakte der aarde zijnde, alwaar een aanmerkelijke
hittegraad heerscht; deze waterdamp wordt later, in de hoogere,
koelere gesteentelagen opgedreven, weder tot druipbaar-vloeibaar
water verdikt. Eene dezer bronnen, welke den grootsten rijkdom
aan koolzuur bezit, boven welker bekken deze gas-soort zieh
somwijlen in zulke hoeveelheid ophoopt, dat badende personen
daarin zijn gestikt, is die, welke in het bed der tji Sangaroeng,
ten zuiden van Koeningan, ontspringt. Dat deze en zoo vele
andere warme en koude bronnen op Java zoo buitengewoon veel
koolzuur bevatten, zal aan niemand bevreemding baren, die
slechts nagaat door welke soort van gesteentelagen het water der
bronnen opwaarts stijgt, namelijk, hetzij door werkelijke koolzure
kalk, of door kalkzandsteen, waarvan de korrels verbonden
zijn door middel van koolzuren kalk. Zelfs daar ter plaatse
alwaar deze gesteenten, •— leden der tertiaire formatie,—-niet
aan de oppervlakte des bodems te voorschijn komen, waar vulkanische
rotsgesteenten het warme water aan de aardoppervlakte
omgeven, mag men vermoeden, dat zij in den diepen schoot der
aarde worden gevonden, dewijl de meeste minerale bronnen aan
den voet van vulkanen opwellen, wellte de tertiaire formatie
bedekken, doordien zij zieh in eene zijwaartsche rigting hebben
uitgebreid.
4o Pakaraman in het Dieng-gebergte, de grootste mofete
op Java, op den bodem eener trechtervormige uitholling van eene
vulkanische bergrib, — het zoogenoemde doodendal van Java, •—
hetwelk tusschen 5 en 6,000 voet boven de oppervlakte der zee
is gelegen, werd reeds vroeger, bladz. 236 en volgg. en 259,
beschreven. Deze mofete wordt somtijds ook gowah Oepas geheeten,
onder welken naam zij echter niet moet verward worden
met eene piek (eene kleine kloof) in de solfatara van den goenoeng
Pakoeodjo, vermeid op bladz. 221, alwaar, behalve zwavehg
zuur, ook somtijds koolzuur uit den bodem opstijgt; deze voert
denzelfden naara.
5o Aan den westelijken voet van den vulkaan Lawoe ontwikkelt
zieh in de hQeWlooi djoerang Djerok, in de nabijheid van
het dorp van gelijken naam,op2 verschillende plaatsen koolzuur
, < I
i