Expofitio chrißiani Grammat;
fpiritUaliabonàrccipiet, quæcbmparationcè cmeritdlui
ita erunt, ranquamfi centcnarius numerusparuo comparer
ur numéro. Siue voluetim us de hoc diçere quod in alio
loco fcribitur.centuplum accipietin hoc feculo. Poflumus
confiderare quantam gloriam Beatus Petus accepit in hoc
lèculo, quiporerat poftquam ad Dôminum venir viuos
verbo occidere,viuificarc morruos,erigcre claudos.etiam
vc canitur, cælum claudere & aperire. Quand boni eft ad
comparadonem, quod ante cénçbat? Nunc quoque magnum
regnu m habet de villis & (èruisperomnemmun-
dum, & ipii& omnèsfonëtipropteramoremDei. [Multi
autem eruntprithinouißmi, & rfoutßimiprimi. J Et de Iudæis
& gentibus poteftincclligi , & de Iuda & latrone,& de dè-
fidiofo fratre &ftudiolbaccipi pofeft,quod frequenter tardus
hater, led tarnenftudiofosaffèquatur, quodacrisin-
gçnij per defldiam perdit.
De operariif conduit il invmeam.
C A P V T X L IV .
Clmileeftregnum calorum hominipatrifatnilias.Jlfta parabol
a de verfu (upèriori dicitu r multi erunt enim primiho-
uiflimi : Regnum cælorum prxlcns Ecclefia intelligitur.
Paterfamilias, Deus omnipotens, qui habetvniuerlàlem
vincam j fcilicec Ecdefiam quæ ab Abel iufto vfque advlti-
mum qui in fine mundi nalciturus eft, quot fondes protu-
Jir, quafi tot palmitesmiùt. [Qui exïttprimo nutne conducere
operarmin vincam fuam ] Quia Deiis omnipotens in initio
mundi mifit Patriarchas, Adam, Abel, Enoch,& reliquos.
; [Cenuentione autem fifta cum operariis ex denario diurno*}
Tune Dominus conuentionem fecit çiim Jipmine,quah-
d o pro euftodia mandatorum perpetuitatem & i mmoit-U
litatem dari pro mifit. Siue conuenrioæterna vira in tell igi-
tur.Hora prima ab Adam fuit vlque ad No e, horatertia à
Noevlque ad-Abraham. Sexta ab Abraham vlque ad D * '
uid. Nonà à Dauid vlque ad Ioannem. Vndecima in qua
Äpoftoli midi funt: qui tarde vcniëtes mcrcedem plenam
acceperunt.Quib us alio loco Dominus dich. Ali j labora-
uerunt& vosin labores eorura introiftis : in qua gentiles
i , voran tur.quibus & dicitur. Quid hic ftatis tota die otiofîî
Quafi enim rota die otiofi ftaban t,qui tranfodo tarn longo
tempore quatuor milia annorumDeum cæli nonadora-
bant. [ Dtcuntet : Qu.ia «. monosconduxit. j Scilicet vias vitæ
nul lus nobis prædifrauit. [lte&vosinvineammeam.] Ac fi
aperce dicat.Efiote &vineamea, quia vlque modo Iudæi Ib'i
didifunt vinea Domini. Poflumus quoqueeadem hora>
r um Ipatia in vnoquoque homine intelligere. Ille enim i n
vinea Domini ab nora prima vlque ad yelperum laborat,
'qui ab infantio in Ecclefia Domini innocenter viuens j in-
ftruit àlios bo ro exemplo vitæluæ, aut &exemplo & ver-
bo.Ille bo ra-tertia, qui à prauîtate poil pueritiam mutatur.
Sexta quoque quis con uer ritur, cum in iuuentute àprauis
operibusperDeivifitationemreuocatur. Horanona.cum
quis à iuuentute refipilcens per iuueniles annosinDei lèr-
uidum mutatur. Hora vndecima conuertitur peccator/
cum iam vicinum fe morti lènlèriutunc per Dei milèricor-
i diam & vifitationem incipit cogitare,quid fecit tarn longo
tempore,& quad Deus in corde eius loquitur,inquit.Tän-.
to tempore in meisvojuptatibus yixi,'iam prope eftvtad
infernum trahar, qui nihil pro animâmes (alu te vnquam
laboraui,& tunc mccrore afficitp t in leruitio Dei : quanto
(ardius, tanto feruentius inardelcit ', & plerumque ante
remunerätürquamis qui abinfantia in Deiferuitiodclu-
daujt.[CttWfero autemfailum efietßicitDommus, vinea procuratorsy
«o.]Sero,dies retributionis,vel dies mdicii. Procura-
toresvincae, AngeliDominivel vnumquemq-, hf-minem.
[Vocaoperarios.]Cpttidie vocamur,quiacottidie morimur.
Et reddit vnicuique lecundum quod in Ecclcfiaiaborauit,
liuebonumfiuemalum. Induit autem à nouiffimis,qiüa
ante latronem introraifit ihParadilùm, quam Pecüm.C«w:
veniffent ergo qui circa vndecimam hör am vénérant acceperunt
ßngulos denar tos. Ventent es autem & primi, arbitraitfun t quoi
plus effent acceptait. Accepertint autem & ipßßngulos d nariosff
Quia eandem vitam xternam accipiuntjqui de gentib .per
Apoftolos crediderunt,quä acceperuntPatri^rchx & Pro-
pheræ,qui dégénéré Abrahanvfqenjnt. Dicuntur autem
murmurafle.non quod Vëffe quiàdVitaih introducebantut
murmu rauerint, îèd quod viuentes Iudàri qujb.Dominus
loquebatur indigne ferebant & ctiam i§cordib.murmura-
bant,cum audiebant quodDeus fadurus eflec de gentibus
filios Abraha, & coæquaturus eos Iudxis.Et ipfe lènflis eft
in iflaparabola,quiapudLucâ de duob.filiis,qhandb ynus
nolebat introire,quia pater prodigum filium receperat [lli
noutpmivnahorajecerunt, & parestllosnobisfeciftiquipertaui-
ntuspondus diet &aftusJ] Hoc eft quod in pafiîone S.Pétri le-
gimus quoddicebant ludaei Nos exIcminePatriarcharum
fumus.quih.locutus eft Deus vtoftédat mirabilialiia;Vbs
femperidolaadorafti^, non eft iuftum vt nobisnunccox-
quamini.Pôd us diei &xftus portafle eft ab initio Içculiprd
Deilegibustribulatiônesfultinuifle , vtfecerc fub Antio-
cho,&aliis regibus. [AtHiertjpondensvnieorum dixit,amice
non facto tibi iniuriam.'} A micum vocat ipfum, popu lum Iu-
dxorum pro prærogatiua patrum,quæ etiam frequenter fi'-
lij vocati lunt Dei.[Non«ffA: denarioconuemjli Wffnw.]Nihii
inde minuitur Iudæis, fi omnipotens Deus gfentes colligit,
& ad vitam introducit.[To/le quod tuum eft & vade. Hoc eft
accipiat de vobis qui vult per dignaopera vitam æcernam q
illis præparaui ab initio lèculi. [Volo aut & huit now fit mo da-
, reficut & tibi.'] Sua immefo dementia,quiafitniliterdat di-
gnis degcntib.qui aliquâdo cauda dicebamur,licut Iudçis
quidicebanturcaput 8c populus Dei. [An oculus tuusnequa
eftyquiaego bonusfum.] Per oculum inuidia exprimitnr,quâ
Iudæi femper habucruntaduerliisgences, & maxime poft
prædi cationc Apoftoloru m. V nde & Petro dixerüt. Quarc
incroifti ad viros præputiü habenres ficmanducafti cum eis?
Quia Deus lùa gr atuita pieratc gentes collegh, Iudæiinui-
diani àflumplèrunt. [5if erunt nouifimi prime & primi rtouifi-
mi. jlmmenlàs gratias loliusDei clementiæ referimus:quia
çognolcimus e urn quern an te ignorabamus. - Et poteft de
nobisdici, quod de Iudæis dicebatur. Notus in gentibus
Dt\is.[Hul:ienimfumvocati.] Videlicet & de Iudæis & de
gen ti bu S) [ Pauci autem elefti.] Timéda fententia,quod pau-
çi funt qui Deo incontaminare lcruiant,& in multis offen-
d i m us Deu m qu ç no perfpici m us.Q^and ocunq^ enjm ali-
quid bonifàcimus,fi Xenodoxia le immifeeat, mercede a-
pud Deum fruftramur. Verbi gratia. Si oramus,ieiùnamus
eleemolÿnam damas,&e.bonorum opera focimus &quçi
rimus iîliquanilaudem, aut vtaliquispro hoenos vidcat,
coturn quod facimus perd imus. Vbicunq; proximo fi pof-
fiimus innecelfitatibus non adiuuamus, Dei præterimus
præccp tmn,& charitatem a mittimus. Poteft quoque hoc
quoddiçit,multi vocati,de Chriftianis folummodo intel-
hgi,qui vocatilunt per prædicationem,led tamen per opéra
non lèquuntur.De q ui bus mai or pars viam latam ambu-
lat-Viide loannes dici t: Qui dicitlè noflèDeum & mandata
dus non euftodit, mendax eft.
Defiliis Zebedcà.
C A P V T X L V .
ET afeendens le fus Hierofolmam.] Q u i apræuidebat Do-
' minus dilcipulorû animos delua paluone perturban-
dos,iddrco frequentius eis {irçdixit vt & memoriæ retine-
rent,& tune côftantiores eflent. [Ajfumpfit ii.difcipulosfuos
feeretOj&aittllis. {De turba lègregauiteos, qano eratin po-
puhs prçdfcandum myfterium crucis,donee perfetftû eflèr.
[ËcceafcendimwHierofolmam.] Ecce aduerbium eft demo-
ltran t is,quia inviaerat cum afcédebat ad pallionê. Afcen -
deré autem dicitur de Hiericho ad Hierulàfem, de oriente
ad meridiem,quiaHierufolem quafi altior cçtcris ciui tatib.
erat,quia caput regni illius erat in vmbilico terra- illius,di-
ues var iarurn opum, frugib.fertilis,aquis Hluftris.Quâ Scm
filiusNoequidiiftuseftMçlchilèdechædificauit, & in e a
regnauit. Scd earn poftea Iebulæi ten uerunt,& Icbus voca-
uçruntquçvfij; tuucSalem vocatafuerar.Ex quib.duobus
n ominib. Hier ufolé diétaeft, q à Dauid poftea coprehenfo,
àSalomone reparata, Hierololyma quafi Iebus Saloinonis
diûa eft A b Ælio Adriano,vltimo Ælia diéfa eft. [ttfilius
hominis tradetur.]ïï\im hominis.quialecûdumquod hlius
S.Mariæfuic,iftaluftjnùit.[Pri»«/>il»wyi(:cr<forai». A b Iuda,
qui cum illo. tune erat. [Et condemnabunt eum morte. [Id eft
adiudicabunt eum dignum morti, quamuis folle.
In Matthäum Etian^üßat
[Ft tradentettmgeftiibüsï] Pilato &hïflitibus,qui Rqjua-
ni eralnt. [jid<fo/«dc»d«w.]Quodfeceruntqüattdoyèlaue-
ruiitcîiput eiits Scpcrcutiébanteümt-8èdidëbaht;Prôbh'é-
tièa. : Etfiagell^d'M.] Quia flâgëllatus èftad çmtimriam,[Èr
crucifigendum, extrâportam.] [Ettertiudierefitrgei]Hocàà
con^atiohem dilci^ùlofùmadiiïttgit.' Sed ficut Lucas dibit
hihil in;ëllexeruntAjpôftpliiqùiâ n6 jprituerunt çfèdère
quod ij>fe qui fie érdtexahàtùsin popqlfo. liôtàilfetàd tâii-
tum improperiurh peruenhe. [Tunc accept ad eum materfi-
liorum Zebedéï]Sicx\x lèquentia often dti rft,fnatrcrti iftâ filij
hoftati-fiviitad hæcpëcenda. Audierari’t Dominumdlcèn|
bem.qitiarélurgerfet tertiadie & putabd'ntftatimbë|rttiin -
Doihïnifuturum.quod'èritpoft dremMdicrl, 8ç ideb ilïa
përitratrem-petebanriloannés 8clAc!ô^vii.^Qui'dïxit ei quid
vis.] Non ideb intertoga'cqUdd delciât,lèd vt âd flirta èitis
congrilehtius rëf|>6iidéât, & dàf ctiatn j>tiris homin i bus
eiettoplüAÎ neaiice tëlpbndearic qiiamàudiant; »qubmodb
Salomondiciti Q u i àmë rëlpbndet q’uam atidiât : ftultum
feefledemdnft!at,& coftFufiortedigbum. [AitiüuDicffifè-
dednthi duo filij mit,vmis àâ dext'éram tuant vmis àdfinificam
t'uàw m regno ttioif D e felîïone qiioqub Âipérius aiidierànt
Porrtinuni diceritetti ledebitis fuper lèdes dubdecim tribus
Ifcael; Et volebant ipl^eflè primide i p là ifè lïîôii é, /
ribh èrâhtadhùcpcrfëîfth fKepormtÙbminiù. Nefcitisquid
petal is in hdc qubdDbmrnus mulieri petenti nliis aiciti
herêitii ffuid petatis bftëndit petinbîrem rtikeris ë ifilib-
rlim fiïggëflibnë déïèëfiderè.Ët ficütalms Eùagèîifta dibit,
ànteqükrii câiiforri dicerèh'tpetiërünt Vfcçbnëëdëtèt qqlbd-
■ cuHqüèpoftülàrënt.Sëd Dohifnds vt darètlxérriplum ho-
minibiis*, hecboncelîîtiiechegâùit dûiieèaudirer. Qüis
enim dëbeat ebiieederë, ^htcqiiam fciat quid concédât?
Nam fi màlüm fiierït, âdfeHt i eus mail 11 èoncëflèrit, aiit
mëhdàx. Qùi eriimfinë vita & opère lbcuni luperiorëm
qnærebaHc, adnuCihfipièn1:eslecufidumbéufti èraht'i oC
èc iii vitarti ætërnâffi,nô per viam hcc per ôftîiitn,lèd aliuii-
dë volebantàfëèiidëïfe. Séd'talés cuftbdë‘s non habetiliâ
di^imS jVt pbffirâliquis rrialo iiigehib àdi^ifci,vr fît in iftd
fècüloffTotefiisbiberé'càlicèm qustn ego bibiticrus fumj] Per cà-
licëtti pâlîib infèllîgittir ï Viadé & Ddftliriük vîcin us paffid-
nt brabat | pàtër fi poflibile eft transfer cHic&niftuhi d fiié.
Ét'Pïàiifftftâ di'cit. tdiicetrtfkutimifpkunin pojfumus.]Et
îft'rèlBonfibitle dicùnt cbtifidëntëtifiçut diierat Petràs. Et-
îaHri Ifogbrtüëru tue nibrit'éciim iionie îiégabb. T Ait tM.
Ca iceih qü'ulem biVétü] Hoc eft pafliodès mèas lîiftiriebitiSl
' iÇ^aferithP^ubmddiB'feàlîcëin E>ptriim ifti duo Biberinh
Nârri dé lacdbb cértùm ‘eft quortibdb pët niartynj pal-
hiàlh Vit km fîhierit,àb Herbdë hèpbtè décôliatùi.. Ibanuës
âûtëmTûb Tirâiarîb principe ici pace vitarri filfiuit. *'Sèdfi
tèbblàrri'iis ’lèH^turks'i intieriiemtls multiim palïumillum
prq Ç h iiftp.Iri lyriagbgkëhiiiîIüdæbfuttî cUm fëliqüik A -
boftbiis ftagellatus eft ac ^oft volùritafieprq Domirioin
GrædàëXuTàuit, Scdeiride ëtiarh longe iti Pathriios tëligà^
tus : àd vltimiim in ferdeHtis olei doliiim dçrtiiijus ; u lia
hiültdprô Chnftd fiiftihliit , ip quiBüs retriBüft DoiiiihcJ
quod aBîpfô prihiürri àécèp'éMt,BiBëdb calicëm ëius. [ 5if-
dereau’eni ad dextram meant& finijiram,nbn eft mïumaarevi2
bis!] Hqéfcftrtb eft perïôftàrurfi, accëpflib apqd Detim.-ribii
'eft dabtiHIil décipteiitis iilliùs qtii ie.talëih prxpkràtïVt di-
W É Î t àêceptibné [Ni?c jàt d,iiitfed <jùifàcit,àçcipit ipfuni /à-
r«d#.]jNbn e ff hièu date fitpeibià?qüàlës vos ëftis.lèa hiimi-
liBiis.Si Viiltis hâberçi miitate mëriteiriiËftote Humilibres
'prHriiB.Ôc cërtâtë vt vinëàtiàbiabdlüni,& turtc dkBitiif vo-
Bisapatrë tiiedÔcâme* Ndh<foliiro âbiftd floinirieqiieth
pütàftis fte€teré iriiuttëpër niuh^H$liip|i^ti'dHt,. fiuè ho
feft nlëtirti dkfë vobiS tkfi riloild qüd vds pëtitis,fed viftpriû
feus flarahim'.eft à patte mëo ab initid lècïili. [Étàùdiénies
àtcemindtgnatlfûniàeduoffratribiis.] Nordiîlièr!indigriàti
Iurit,fëd fifiis j qùia Intel! eiétiihtqüda iÜajiraémdtiita â: fi-
iits h i pëtléritj^df ignârkbahtadliiic îilëlüiràiti iuâ,6c filed
exàtferaht in modicawi filpiditaté. ÿefifiàatéin% vocauitàdfï
& ait.] Ad (e voêaîuf j de tli rtiis- pfbpiriqUàte fecit, VÔlehi
Cbs drriheSfectëtcCaftigarÇ.illbs de ëàpetitidiië ii6 fioi cô>
ÜeHiëntiiiftbsde irtj^tiatidhë cdhttafràtres. Fëcit VtpiüS
mà^iftef | mànfeerRécülït qubrtiddb dèbèreiifc le ômhes
huidiliatir& lèfciiifë ftâtrJB. hoftpripci^àniti pdrëftâtibusi
kiit cum mkld i ngenio poteftate m ac quirere, fîcut multi fa~
citint ÇhriftianiV [Sçitis quiaprincipes gentium dominait tur eis:
& qui maioxesfuntpotefiatem exercent in eos.] Dat exempt um
pet contrarium, Icilicetcaucndum nôimicandum, vtillud
lcicntes.kliterftuderentfocerc. Q u i maferesfiint in iftple-
culo,pej: tyrannidê fiin t:& pet poteftaté fiint laper eps.m^-
iores,quia omnis diues aut iniquus,autiniqui hæres. Hæc
figùfaàpud lëcularés à cptrariisdiçitur,velud cumquis ali-
cui viàm vult mpnftrareréâtamrdicir.Àd finiftfi ëlffoueà,
no v t illam ipcidac, fed vt caueat,dicit.SimiIi mo^qpomi-
nasihquit;^7o».iftf tn t i»f<rw.i$çiUcet qüia fapientiahii-
iuslècuÜ,ftplcitiaeftapudDeum. Sedquicuu^volueritinter
vos mMürfier^ßfyeßer.minißer.iriw eft quod alibi dix jt. Qui
fe humiliât in hoc feculo,exaltabitur à Deo in qifô. N ec ill'i appë-
tât per vana verba,neç vos indignemini fi alij volunt habe- '
"rë,fed & v os &illi quivoluermc intètyp? prjmi feflè,fint: veq:
ftrilèrui. [Vnusèftfenfuts,érinmifùfiro^iiifeiui). Ëtvtanius
eorum in cordéfigatur, juum adbibct cxemplum dicens.] S i ut fi*
hits hominis non venu mihißrari, fed mmßrareyjDriViitâ aifta
Domini quæ.in primo aduçntu egiti, in èxçmplaiïL hobià
oftenfafunt humilitatis; Ipfi enim cum eflèteonditor otbis
rerrarurh no plâcuit principariih hoc feculo ied plupei; fie-
H,pcdib.adpr^dican^um peçgérëjihfirthps vifitàre,tiMDaS
fa tiare, dilcip ùl o r ti m p e des )âuarë,& reli qua pie ta t is officia
peirfeméciplüm agerè, èc ad vltimum dare anima fiiam prb
niivltis. Npii dich ptp ommBùs,led,mbltis,his qui piédètè
Vdltierihc. Similitëi:& in Çânonie miflîë canitur de fopgui-
ne Domin i, qui pro vobis & pro. tnulfis effundetur in re-
itiiffidttem ^ëccarbr'umi
De duobtu cacis illuminât ü.
C À P V t x L v l
T?. T egredieAtibus illis ab Hiericbè fern a efl eum turba mitlta.]
L_>Apparec quod Dominus de Galilçaveniens,tranlîenS
ïotdahem lid n reâd itiriete Hierololÿmanl abiitj fed iuxti
Ibirdanë ab Hieriçho veriit,& iride per viâm publicam q d e
trahs-Idrdanc ab Hieirdfolem àlcendit, via'm tehuihiri ^uk
iiitèt lèrioio & Hiériifoleni multædcptædatîonèsiifthant,
ylqiiètjüb Rohakhi çdificaucruht ibi täftgllum ^mifetuife
cuftodiâriiilinim; In Hac ërgd quiapubliçayiaëiâtioB pé-
tëndâ ftipefm manëbànt dëçij & vnüs ëk illis iranbfus erâiri
VtkliusÉùangèlifta & hdmëëius,& homeiipad^ eius |>0i
fuerit. Verumtarlien alij Ëtiâgëliftæ fölümmbdoviiumho-
niinant,qui Pentium pqpuiuni lignât, quia ipfi genBB.fcri-
pferunt. Matthæusveroqui Hebræis credehtib.lcribebat;
duos cômemorabktjVtintelligantiirliidæi èc gehtes pet il-
los duôs.yeritas h ifto rü apërca eft, 8c VirtusDomihi.,Ty-
piçë verb Hiericho inrerpreratiiri-una; pèrLiihS defe»
&Us 8c mutabilitas rioftræ càrriis ëxprimitur. Et eu Dominus
Hierichbàpprôpihqiiàiiit, cæcum vhum illuminauit;
Cumyérd cipitèlôgkfe&Hierulalé àlcenderc,aupS,4uid
turn mortalitatem noftrç corruptions induitiànkuit multos,
ex populo Iudæbru m à cæei täte Ipi ri tali: C ho i verb fà-
düsimmprtalis poft rciuirr edtibné, fllümiriauit vtruiiiqùë
pbpuliim ex màxiniâpârtëpër AppftolbS fuoé. Étt>.eue di-
Cüntùr ihxta vfom ledifle,qüià no'érânt in via (juidi^it ? Ego
fumVii>k diüxta quia 8c iudæi aliqiiid pèrlègëmfcièbatde
creatore & gen tium Phübföphi per natür^ëmi^ëhtiàmi
creatorc cæli cognouerurit. Q uod & Plato iti luis reliquit;
lèriptüm \ibns.[Audteruiït,quia leftùtrânfireï. j ludéf àudie-
funtpër Proph. tas, gentes quoq; Upper bmtiiâigribrauë-
rurit:lèd lophiftæ eoiü firiiiliter deniintiaueriint. Vnde eft
illu'd Mdronis.Iam nbuaprogehies cælo demittitiir alto.Et
SÿBillajhquit ; Ecabtexâdtûmei Cbrijfyffificia futwéx 3cil.iii catné prælëns y ciü^icét orh>exn, vtidfe pëilfficëihët
incredülus à tq; fi delis; Aliusljupq;cümvëhillëtadmörtc
Vocaiiit dilcipülos fiibs,& j^ixifc ëiS.Ego. modo mûriatifcri-
Bite Idmhium meum iqüod v id i} 8c hahehänäufeqftim iii
mente hiëà;8f modo icio qtiod no vidëbd iplüm foninium
teb .explërijfèd bea ti ëruh t qüi v idebut. Vidi in ibninis Vi-
Hu dé çaslôpluere,& fiirgebat nebdla de terra, 8c^e àquis,
ik milcebàtui: cftm ipfô.; E t feib quod diùinïtaS vehiec de
c&lo,& thifeebitur cum càrne.Nbttne quafi dicëré t vetitàs
de ferradnetui,& iüftitiade Cælo jpcëdet?Tali ergo inbidô
iuxta viam lëdëbànii & Iiidæi & gëntilesj 8c datiinaiieruht
H h h h i ^ dicentës