Primo. Manga Dodol feu Manga Calappa noftratibus
Spgk Mangtis- dldtä j cujus frudlus pmiîiüm maxinli funt,
immo* qiiomndâm inftar capitis infaritis & ultra duas
pondérantes libras, alii autem paulo minores; ejus
caro interna non eft -lùtea, fed pallida -, neque etiam
fibrofa, uti vulgaris, dulcis faporis cum pauco acidu-
lô j parvbqüe nucleo : occurrit autem hæcfpécièsplu-
rimum circa Goam & Balaguattam, uti quoque inZey-
lana, & Jaffanapatnama, quæ a Portugallis in Javam
& Mâcaflaram. translata eft : In Goa proprie, dicitur
Manga Barera, ubi etiam magnitudinem mediocris
acquirit.frudlus Pompelmoesdidti, cujus frudlus eft
rotundus,; .inferiore parum acuminatus parte, deliea-
tiiîimi. faporis ; Bataviæ autem Manga. Dodol multo
minor e f t , quamvis. ejusdem naturæ : in Macaflara
raro invenitur, vocaturque ibidem Ta - ipa Bonko.
> Hilce in: infulis Orientàlibus non occurrit, & quidam
harum fpecierum fruclus. funt rubentes, uti Tsjeri-
bon, qui in infula. Jaya crefcit.
Secundo. Vulgaris., fupra defcriptus,, Mampelaan
proprie didtus, Portugallis Manga Kayr, cujus-optimi
Frudlus circa Pattanam crefcunt, qui non tot! funt iu-
te i, fed yirides inftar pomi, hujusque fpeciei Amboi-
nenfes & Bandanenfes funt .majores, qui vero'in Java
crefcUnt > funt minores., & maturi tori lutei & duh
ciflimi. Plerumque tarnen vermibus perforati, unde
non ita falubres quam reliqui. A Linfcboteno Cap.
51. harum fpecierum optimi habentur frudlus, qui
in1 Ormo crefcunt, dein qui in Guzaratta inveniuntur.
Tertio. Manga Dading. h . e. Manga carnofa ;. aliis.
Manga Daki didta, hujus frudlus ex oblongo rotun-
diores. funt vulgaribus, viridesque manent, -.licet fint
maturi, interius autem pallide rubent inftar fangui-
nolentæ eàfiiis, fine fibris, faporis debilioris quam vulgares
, hæc autem fpecies raro : occurrit, atque ex
Bangay primum in Amboinam delata e ft, unde etiam
a quibusdam Manga Bangay vocatur.
Quarto. Duas fubfequentes fpecies in Amboina funt
exotiCæ, vulgares vero . in Macaflara , Java,, unam
vocamus Mangam Minorem, cujus Trudlus magnitudinem
habet ovi Anatis , ac minor quoque eft,
fine notabilibus tuberibusyac fine curvo apice, plurimum
oblongus inftar O v i, fed magis comprends,
maturi penitus, funt fufci vel fubnigri, caro interior
rubet jfimilibusque fibrjs ac majori nucleo quam vulgaris
, qui omninö maturi elfe debent , antequam
dulcefcant, tumque faporem odoremque habent fu-
mofum, inmaturi enim acidifiimi funt: Truncus ejus
gracilor eft ac coma anguftior, folia quoque minor
ra & anguftiora quam domefticæ, fponte & in filvis
crefcit, quamquam etiam colitur. In Macaflara vocatur
Tappa rawa rawa & Taipa pali pah. Boegenfes ac Lu-
bei earn vocant Lumis. Balienfes Poangus h. e. Mangas,
adufta ob faporem, non multum autem hi frudlus
æftimantur vel expetuntur.
Quinto. Manga Simiarum. Malaice Manga Buzjo &
jBudjo. MacafTarice Taipa Baladung, quæ omnia Simiarum
Mangas dénotant, cujus fruclus omnium minimi
funt inftar Ovj gallinacei, cæterum a proxime ante-.
çedentç non. multum. differunt. Arbor plurimum eft
filveftrjs., altiore truneo quam vulgaris, comaque an-
uftiore. Folia quoque funt minora, . ac filveftri
langte fimillima. Fruclus primo v iren t, dein lute-
fcunt, ac maturi fpadicei , ficci autem nigricantes,
caro interior fufca e ft, vel obfcure rubens, fi foli
obvertantur, femi-pellucida eft, fapor inmaturi fru-
dlus acidilfimus e ft, ac dentes ftatim inficit, atque
corrumpit. Maturiffimi itàque efle debent , antequam
comedi.poflint,; tumque ..dulcefcunt, paucam vero
habent çarnem, fed validum nucleum inftar Amyg-
dali frudtus -, quique fàcilius ab adhærentibus depm
jari .poteft fibris. quam omnes præcedentes.
Præter'.qûinque has veræ ac: dbméfticæ Mangæ
fpecies feu varietates, duæ quoque aliæ filveftres
pccurrunt, quæ fequenti defcribentur capite: Item
alia quoque ulyeftris arbor Portugallis Manga Brava
didla, quæ longe- diverfa eft arbors ac proinde lib.
3. Cap. 38. infra fub nomine Arboris Lactarioe defcri-r
betiir.-
Anni tempus , quo maturefcunt Mangæ , in Java
eft ab Äugufto ad Odlobrem, in Amboina vero tar-
dius., Novembri-nempe & Decembri', aliquando .tarnen.,
fi Zephyri multum flarunt, præcocius. In Ca-
nara , & Guzaratta ab Aprili ufque inNovembrem maturefcunt,
Eerjlelyk, Manga Dodol, <ƒ Manga Calappa, by de
onze Spek Mangas gennamt, zyn wel de grootjle van alle,
ja zomniigë zo grodt, dis' eenkints hóóft, en over ae- tvbee
ponden voegende, dpg-zommige ook voel wat kleinder: baar
vlo73 van birtnen is met- 'g'èel, maar bleek , ookxiiipt bairig,
gelyk dat van de gemeene, van jmaak zoet, en rnadr een weinig
rynfcb, met een kleine korrel, en- deze vint men, meejl
omtrent Goa,.en Balagmtta, als mede op Ceylon en fiaffa-
napatnam, zynde door'de Portugeezen op .Java, en Mdcaf-
fer overgebragt: tot Goa noemt menze eygentlyk Manga
Barera, en alwaar ze ookdegrootte beeft vaneen middelbare
Pompelmoes, meejl ront -,beneeden een weinig toegeJpitfl, en
van een zeer uitfiekende Jmaak; maar op Batavia is de Man-
ga.Do.dof veel kleinder, hoewel'van de zelfde aart: op Ma-
caffer ijje weinig, en heet aldaar-Ta-ipa Bonko. In;deze
OojierJcbejEylanden beeft menze niet, en zommige dezer
zoorten zyn van binnen roodagtig, gelyk die w<m Tsjeri;
bon op bet Eylant Java. .
2. Zyn de gemeene bier boven befcbreven, eigentlyk ge-
naamt Mampelaan, by de Portugeezen Manga Kayr, waar
van de bejie omtrent Pattana vallen, zy worden niet geheel
geel, maar blyven appelgroen, en van deze zoort zyn de
Amboinfcbe , en Bandaafcbe, maar die op Java waf en,
vallen wat kleinder ,ook fryp géworden zynde) geheelgeel,
en zeer zoet: dog meeji wat- worm-Jleekig, en dierbalven
zo gezant niet als de andere. Ay Lintfchooten, Cap. 51.
werden van deze zoorten voor-de bèjle gekeurt de gene , die
in Ormus waffen, en daar na die van Guzaratta*
3. - Manga Dading, dat is vlees- Manga, by andere
Manga Daki genaamt, deze zyn uit bet lankwerpige wat
ronder ,.dan de gemeene., en blyven groen, al zyiize.oof rypt
maar van binnen zynze- ligt root, als bloedig'vteefcb, pok
zonder draden, en van Jmaak vry wat laffer dan de gemeene,
dog deze Zoorte vint men weinig, en-zy is.van Bangay
eerjl in Amboina overgebragt, daarpmze ook zommige
Manga Bangay noemen..
4. De twee volgende zoorten zyn in Amboina uitlandfch,
maar gemeen op Macaffer en. Java ,- de - eene: noemen wy
Manga Minor , hebbende de grootte van pen Énden-Ey en
ook kleinder, -zonder merkelyken bult, en zonder, kromme
fpits, meéfi lankwerpig, als een E y , dog wat platter; de
geheel rype werden donker bruin, en zwartagtig -, bet bin-
nenfie vlees is rootagtig , met diergelyke. bairige vezelen,
en een grooter korrel, als de gemeene, moetende geheel ryp
zyn eerze zoet werden, en dan fmaakenze, en ruikenze nog
al wat rookagtig, want de onrype zyn yffelyk zuur. De
Jlam is ranker, de kruin-fmalder, de bladeren .kleinder en
fmalder, dan de tamme; by wafi in ’t wilt,,dog wert ook
wel gebavenp of gecultiveert : op Macaffer Zneïze Tappa
Rawa-fawa, en Taipa Pali-pali: die van Boegis, enLubo
noemenze Lumis: de Baliers roangus, dat is brandagtige
Mangas, van bare Jmaak, dog werden niet veelgeagt.
5. Manga Simiarum: in ’t Maleyts-Manga Buzjo en
Büdjo , op Macaffers Taipa Baladung, alle beduidende
Apen-Mangas, zynde de kleinjle van allen, in de. grootte
van een Hoender-ey , anders van de riaaft voorgaande niet
veel verjchillehde. De boom is meeji wilt ,booger van Jlam
dan de tamme, en ook Jmalder van kruin; de bladeren zyn
dok kleinder, en die van de wilde Manga gelyker. De, vrug-
tefi zyn eer ft groen, daar nageel, en ryp zynde Caftangie-
bruin, maar de droogè zwartagtig ; van binnen is bet vlees
ook bruin , of boog*root, als menze tegens de zonne bout,
half doorjchynent, de Jmaak in de onrype is zeer zuur, en
bederft terftont de tanden; dezelve eggerig makende. Zy
moeten dierbalven heel ryp zyn, eer menze eetenkan,en als
dan wordenze zoet, dog hebben weinig vlees, en een kloeke
kern, van de grootte als een Amandel-fteen, en die zig ook
vdn de aanbangende vezelen veel ligter laat zuiveren, dan
alle de voorgaande.
Bebalven deze vyf zoorten vanderegte, en tamme Manga,
beeft men nog twee wilde zoorten, die in ’p volgende
Capittel zullen befcbreven werden: 'als mede nog een andere
wilde boom by de Portugeezen Manga Brava genaamt, de
welke een gants verfcbulende boom is, en dierbalven, lib. 3.
Cap-, 38. onder den naam van Arbor La.Qo.n<i of Melk-
bout, zal befcbreven worden. .
De Saizoenen van de Mangas zyn op Java van Augu-
ftas tot Öètober, dog in Amboina komenze wel wat later,
te weten in November en December, en ook zomtyts, als
’er veele. zuidê-windeh wayen , wel wat vroeger. In Ca-
nara en Guzaratteh beeft menze van April tot November,
. . , ■ -■ * gelyk
mrefcunt, uti Linfchotenus teftatun Quibusdam annis,
fi Zephyri fueriilt frequentiores, arbores hæ tam co-
ôiofé flörent, ut vix foliatura digpófci, poflié, hoc-
que plurimum. ea ex parte, quæZephyris eft expo-
ftta quod Incolæ tanquam lignum habent 'proxime
inftantis, vel jam orti morbi Lpidemici ; quamyis hi
flores, plurimum inutiliter décidant, indicio humido
hoc Zephyro flores magis exereviffe quam confiant!
naturæ lege & tempore. Hoc obfervavimus annis 1657
& XO64. quum Mangæ arbores Menfibus Julio' & Au-
gufto extra Ordinem floruerunt, femper fupervene-
runt febres Epidemicæ, peftilentiales Dyfenteriæ, fi-
milesq.ue plures m o rbi, qui omnes non florentibus
Mangis vel; Durionibus-, ’fed infalubri, h. e. nimia.
humioiitate, aç calida aeris qualitate excitati fuerunt.
Sæpe etiam obfervancur quibusdam annis Mangæ bis
terve fruÊlus proferre, femper inter lingulas frudluum
produfliones. de novo flörentes, tumque primos dant
fruótus Septembri, & lie porro ufque in Aprilein.
Mangarum nuclei hinc inde p ro je fti, fi terram
modo attingant , facillime progerminant, fæpe flipi-
tibus’ duobus tribus.ve fimul, quorum unus perfedtum
format truncum. Vefpertiliones hos quoque expetunt
& comedunt frudtus, hinc inde- il-lorum nucleos di-
lpergentes,-, qui omnes facile quoque radices agunt
ac progerminant; Mangæ arboris truncus,, præfertjm
jumoris, fæpe etiairf incidendus e ft , ut melius excref-
cat, ac præcocius, fuos edat frudlus , quum abundantem
tunc emittatfuccum: Veteres trunciproliferi funt,
plurimumque illis inçrefcunt plurimæ Polypodii fpecies,
Filices,, aliæque hefbæ , quæ diligenter expurgandæ
funt, quum arbori magnum adferant damnum.
Nomen. Latinis Arbor Mangifera, fr'uôlus Manga DoA
meJUca.; Malaice Mangka v e i vulgo Manga & Mampelaan
(quod npmen proprie fecundæ , feu vulgari
competit fpeciei) Arabibus Ambig. Persis Amb &
Amba: in Indoftana apud Ganarerifes Ambo. Terna-
tenfes Coave; Tidorenifês Quote. Amboinenfes in Hi-
toe Taipa vocant ; in Leytimora Way Way, quod nomen
cum filveftri commune eft , quum domeftiea in
Amboina quondam ignota fu it, Javanis & Bale.nfibus
Po. Macaflarenfibus Taipa • Bandenfibus Manpelaen.
Locus.. Mangifera per totam occurrit Indiam, atque
ipfi vicrnam Peffiam, in un^ tarnen regione fçequent-ior
quam in altera. Occidentalis enim Inaoftanæ plaga ab-
undantius earn profert Orientali. In Sumatra non funt
frequentes - hæ arbores, in Aracana quidem, ac præfer-
tim a Patana ufque per totam Sigmam, in Java quoque
ac magnis infulis, nufquam autem forte adeo funt frequentes,
atque multiplicatæ ac in Macaflara,'ubi va-:
Itæ hujus occurrunt filvæ & campi. . In’ Amb.oina,
Banda, ac Moluccisquondam non reperiebat-ùr, fed per
peregrines advedla eft mercatores, videnfur enimMa-
laicenfes & Tavani in Bandana earn transtuliflfe & Maeaf-
farerifes in Amboinam præfertim in Hitoeam, ubi nomen
inde etiam retinuit. Ante annum i6yy. circa Ca-
ftellum Vidtoriam in Amboina pauciflïmæ erant Mangæ
arbores, ac fere nullæ aliæ hifi in celebri, fed parva
filva in H i la , eodeip autem anno jufiii præfedli
Arnoldi de Vlaming, plantarum amatore, in amplis cir.-
ca arcem Vidloriam plateis plantatæ fuere , ac inde
per totam dilperfæ Leytimoram, arbores enim hæ in
lads plateis gratæ funt non tantum ob umbram, fed
quod flammas etiam arceant, ne ab una in alteram
difpergantur partem : Rubra autem Manga feu Manga
Daging plurimum crefcit in Patana vel Siama, ac
quoque in Bangaya.
Ufas, ac Natura. Mangæ plurimum comeduntur
çrudæ ob delicatum earum faporem, qui, licet plu-
dmæ comedantur, fere nunquam obftat, & exterior
tantum earum cortex aufertur, reliquum in partes
confeinditur , vel exfügkur ejus fibrofa caro , quæ
nucleo inhæret; quidam etiam has macérant partes
in vino Hifpanico, quod tarnen meo judicio inutile
ac fuperfluum e f t , quia præter hoe fatis funt calidi
hi frudlus-, Mangæ enim natura eft humida quidem,
fed fimul calida, ac tenuem biliofumque generat chy-
lum, unde vino Hifpanico non opus e f t ,u t exaltetur,
numquam tarnen notabile adfert damnum, licet copio-
le comedatur: excepto quod hi frudlus fanguinem eale-
iaciant, atque hinc exanthemata feu Sudamina cutis
caulfent,
gelyk Linfchooüen*fchryft-. In zommige jaren, als ’er veele
zuide-winden wayen, bloeyen deze boomen zo overvloedig,
dat men qualyk bet loof daar van bekennen kan, en
'dat nieeft aan die zyde, daar de- zuide-wint raakt, ’t welk
de Inlanders voor-een teeken van aanftaande, of alree ont-
ftaerne en byloopende ziekte houden, hoewel dat bloeizelmeeft
vrugteloos af valt, tot eenbewys, dat het meer door de vog-
tige zuide-wint, dan door de beftemdé tyt der natuur uit-
gelokt-wert: dit hebben wy gezien in de jaren zefiienbon-
aért zeven envyf tig en vierenzeftig,dat als doen, Wanneer,
de Mangas in de maanden Julib en Augufto ongemeen
bloeiden , t ’eikens daar op volgden veele InlantJ'chekoortzen,
peftilentiale roode-loopen -, en diergelyke quaalen meer, welke
alle'niet door de bloeyende Mangas of Durionen, maar
door de ongezonde , dat is overvloedige vogtigbeit en warme
conftitütie des jaars, veroorzaakt wierden: menzietook'
dikwils, dót in zommige jaren de Mangas twee a driemaal
ditogen, t’'eikens tuffehen yder dragt byzonder.bloeyende, en
als dan beeft men de eerfte type vrugten in September, en
zo voorts tot in April.
De Mangas korrels, hier en daar weggefmeeten zynde,
alffe maar de aarde rdaken, fchieten zeef ligt uit, en dat
wel met twee en drie ft-ammen te gelyk,dog waar vanmaar
eene tot perfèSbie komt. De vleermuizen zyn mede zeer gre*
tig of graag na deze vrugten, en verfpreiden de korrels bier
en daar-, die dam. ook alle zeer-ligt uitfchieteni In deftam
van de Mangas-boomen, inzonderheit- van de jonge, moet
men dikwils kerven bakken, waar dóór by te beter opfebiet,
en te vroeger vrugten draagt, om dat hier door bet overvloedige
zap een weinig uitgetapt wert; de oude flammen
gewinnen ligtelyk, of eigenüyker, Zy worden veeltyts ge-
quelt van veele zoorten van Pqlypodium, Vaaren f 'èn andere
ruigte, die men naarftig daar van wegruimen en zuiveren
moet, want hét bréngt den boom. groot nadeel toe.
Naam,. In ’t- Latyn,de boom Mangifera , dévrugt Manga
Domeftica , in ’t Maleyts , meeft dóór geheet waier-
Ind ienMangka, of gemeenManga, en Mampelaan (welke
naam eigentlyk vim de tweede of'gemeene zoorte moet ver-
ftaan werden) Arabis Ambigu Perfiaans Amb , mÄmba:
inlndofiaam. by de- Ganaryns, Ambo, Termats Coä ve,
Tidorees Quale; Amboins, op Hitoe; T aip a: op Leytimor
W a y Way-, een nacmigemeénmet de wilde, om dat de tam-,
me eér-tyts-'in Amboina ombekent, voas, op Javaans en ftaleyp
P o , op'Mac-qffers Taipa :-op Bqndees Manpelaan.
Plaats; De Mangas vinf men "dóór- geheel O oft-Indien ,
enook jiog' daar- buiten in de. P-erfiadwie grenzen, dog in’t
eene lantjcbap meerd.er, dan in}t andere-, Want deweji-zyde
van Indoftaan is- daar van rykelyker voorzien dan de oóft--
zyde; op Stmatrazynye niet overvloedig, 'maar wel in Ara*
cm , en inzonderheit, van. Palans af door geheel Siam alsmede
op Java en de groote Ey landen, dog- nergensftaan ’er
miffcbïèn zo veel by malkander als-op Macaffer, alwaar men
gróotebóffcben eh vélden dqqr v.ah beeft: op Amboina, Banda,
endeae Mol-uccos bebpenze eertyts met gebat, maar doorde
vreemde koópliédeh ónifangen, want bet fchynp,datze de Ma-
l'eyers ep, Javanen in -Bandapebben overgebragt, ende de
Macaffarèh in Amboina, inzonderheit opHitoe, alwaarze
na dezelve natie ook nog bun benaming dragen : voor bet jaav
zejhienbondert vyf en vyf tig wahrender aan bet Cafteel Victoria
in Amboina nog zeer Weinig Mangas-boomen, en bykans
geen. andere als aan en in bet vermaarde, dog kleine bosje op
Hila, maar in 't zelve jaar zynze door laft van den Admiraal
Arnold de Vlaming (een liefhebber van plantagiej op de
ruime ftraaten qan’t Cafteel Vifboriageplant, en zo voorts
door gebeel Leytimor verfpreit; want déze boomen zyn zeer
bequaam in ruime ftraaten, niet alleen om hare aangename
febadtme, maar ook om daize den brant fluiten, en belet-
ten, dat die van de eene zyde zo ligt niet na de andere zyde
overjlaat: vallende de roode of Manga Daging meejl in Pa-
tau-e, of Siam, en ook op Bangay..
Gebruik, en Aart.. De Mangas worden meejl raauw ge-
geeten, wegens hare lekkere fniaak , waar tan men qualyk
zap of moede worden kan, enmen febilt alleenelyk de buitenfte
dunne.fcbelle daar a f, dér eft fnytmen in ftukkeh, of zuigt
bet van ‘t hairige vlees (dat aaji de. korrel vaft bangt) af:
zommige weeken de Jlukken ook wel in Spaanfcbe-voyn, dog
H voelk, niyns oordeels, onnoodig is , om datze buiten dien
nog vierig genoeg zyn, want de Mangas, zynde van natuur
voglig en beet, genereren een dun, geyl, engalagtig
voetzel, ’ t Welk men nog met geen Spüanfcbe-wyn en behoeft
te verfterken: zyirengen egter geenzonderlinge febade aan,
al eèt menze ook dl wat rykèlyk; bebalven datze heibloet wat
verhitten, en als dan genere,erenze wel eenige vuurige op-
dragtigbeeden des buits, in -t Latyn Sudamina of in ’t gemeen