730 H E R B AR II A M B O I NE N S I S Liber II. cap. XLIX.
étus , qui amariffimi funt tum & radices, ac dein cortex,
fo lia , & lignum, ita ut omnes hujus arboris leu fru-
ticis partes in re Medica ufurpari pofllnt j ^marities
in fruftibus Temper obfervatur, fed in radicibus périt
poft decimum circiter annum, qua nihilominus ta-
.men conducunt-pueris & debilibuis hominibus: Arbu-
fcula hæc raro occurrit, nec ullibi crefcit, nifi'in in-
cultis, & faxofis littoribus, .ubi rupes plurimæ inveni-
untur glabra & ingentes, quæ feparatæ funt : Mira-
bile quoque vifu eft, nec vix comprehendi poteft, unde
arbuîcula hæc fuum hauriat nutrimentum, quum ita
denüdata-inter fcopulôs; crefcat; ' quæ veto uiterius a
litore remotæ fiint, & in ipfa végétant terra, folum
habent ex comminutis lapfllis conftans admixta ru-
bræ terræ pauca quantitate : Non in altis crefcit faxis,
,fed in .declivibus locis, quæ mari inundantur : Floret
jn Pecembri, fruótusque gerit in Januario, uti & in aliis
menfibus, ex arbore autem decerpendifunt, licet vi-
rides, fi quidam modo nigrefeant, vel fint crocéi coloris,
decidui enim pallefcunt, viresque fuas amittunt,
vel a Cancellis. Limacum cochleas inhabitantibus
comeduntur, unde raro etiam in arbore inveniun-
iu r.
Nomen. Latine Rex Amaroris: ob prædominantem
ejus amaritiem ; In Malaicenfi vel Amboinica lingua,
nullum, quantum novi,fortitus fuit nomen, fedTer-
natenfi nomine Soulamoe .h. e* Pbqrmacùm magnum
innotuit, 'qùum Temàtenfes ilium pro rege quaume-
dicamentorum habèant, quüm vero hi aham infuper
habeant plantam ex genere filveftris S ir i, quam eo-
dem dénotant nomine, hinc arbufculam noftram vo-
care folent Soulamou Caju vel Soulame Pobon, & iftam
filyeftrem Siri Soulame Tali, quam fuo deferibemus
loco : Alii vocant noftram Pamvoar Pipis, vel proprie
Pittis h- e. Pbarmacum Nummularium a figura fru-
êfcuum, quorum quidam nummos referunt, ac præci-
puê illos Sinenfium cupreos Pittis diétos , fru&us vero
îpfos iftius Soulamou Caju feu Pobon dicunt Boabati,
h. e. fruftus cordiformes; Amboinenfes autem noftri
Icioli vocant Oepas Poeti, quum adhibeatur contra
morbum Cbolericam pqffîpnem diftum, alii autem Oe-
bat Pamali ? quum conducatnoxiis pifeibus, cancris &c.
quæ Amboinenfes nominant Pamali h. e. infaufta ;
Quosdam Ternatenfes nominare quoque audivi Oepas
MaJJou h. e. Remedium Cholericum.
Ternatenfes bina habent primaria médicamenta,
hanc nempe, quam Panama MaJJou feu Panama femi-
nam vocant, & anticholericam, quæ libroö. deferibi-
tur, & Panama Mas vocatur., quas in parvis quærunt
infulis, in quiblis nulli funt fues, qui tranfitu in hafee
jnejunt, confpurcantque falutares nafee radices.
- Locus. In Amboina, uti diétum e ft, raro occurrit,
ac tantummodo in littoribus fupra memoratis^ uti in
faxofa ora Maraöa, Gapaha, & T ie la , in regione Hi-
'to.es, ora Nuflaniye,, inLeytimora, & faxofa Cay-
bobo ora, in AuftraÜ ora Qmæ, ut & ora Lifiatetto.in
Boérone, tum & in Tèrnata,,&.adjaçehtibus Moluecis,
ubi ln majori crefcit copia, fed in talibus quoque littoribus*
U Jus. Multis precibus & donis hujus arboris noti-
tiam accèpi ah Æthiopum flamine, qui mihi hanc ar-
boremfide filentii oftendebat, quum tum temporis
non nifi in unico Hito.es oræ loco crefcebat, isque
multas hac inftituebat curationes, poftea autem co-
gnovi apud Ternatenfes in vulgari efle ufu, ifte fla-
men hiljiis arboris quadraginta virtutes in charta no-
taverat, quas mecum promiferat communicare, fed
tam diu illud differebat, ac continuo ita prolonga-
bàt tempus, dopée difeedere coaétus eflem, pluri-
mus vero ejus ufus erat contra Oepas, quo intelli-
gunt pajjionem Cbolericam, tum & contra Plcuritidem ;
utrosque periculofos. & in India vulgares morbos;
Ægro autem dant ejus frûétum in minutas confcif-
fum_partes, ut cum Pinanga manducet, ejusque de-
voret fuccum, qui in fublequentibus morbis fimili
ufurpatur modo, fed difficile eft opus, quum hor-
renda amarities. tam diu os inqumet s fæpiusque
nau-f
bitter, waar in de vruchten wel bet meejteuitjieken en
afgryzelyk bitter zyn3 daar naajl aan de wortelen, voorts
de fchorjfe, bladeren, en bet bout, zo dat ook alle deelen
van deze bomen of Jiruiken in de Medicynen gebruilehk
zyn; de bitterbeit blyft in de vruchten voor cutyd, maar
in de wortelen vergaatze omtrent of wat na het tiende
jaar, Joch dewelke nipt te min dan nocb goèi zyn voor
.kinderen en fwakke perzoonen. Dit boompje werd weinig
gevonden; en wafi nieuwers, dan op onbollige of bolbol-
lige, Jlenige, en onbewoonde Jlranden, daar^t vol gladde
en groote klippen i s , dieniet aan ftalkqnder vaft, maar
van nial'kander gefepareert zyn ,■ en 'i is wonder om te
zien, midsgaders niet te bezèffen , waar 't boompje zyn
voedzel af beeft, sto bloot Jia'at bet in de klippent en de
gene, die nog dl eenigè treden landwaart in jtaan, hebben
een grond van enkelde gebryzelde Jleentjes, 'met een weinig
rode aarde gemengt : ?t Wafi ook /niet op boge klippen,
maar op lage plaatsten, daar de Zee tegen aanJ'pattenkan.
men ziet bet bloeyen in December, en de Vruchten heeft
men in January, als mede in andere maanden-, en men
moetze van den boom af plukken, al zynze nog!groen, als
’er maar eenige beginnen geel of fwartacbtig te werden:
Want de afgevallene of verbleekte zyn als dan min krag-
tig, of werden van de kleine krabbetjes die inde jlekke-
buizen yopnen, opgegpten, daarom inpn ■ zo- weinige van
die hoornen vind.'
Naam. In ’t Lqpyn R e x Amar.oris , wegens zym
grouwelyke bitterbeit, in ’ t'Maleyts, en Amboins beeft
by nocb geen my bekende naam, maar by is bekent met ie
Ternataanfcben naqjn Squlampp, dat i s , groot tegengift
, brri dat berri de Terndtanen voor een Kóning
der Medicamenten achten» doch dewyle dezelve nog een
■ andere plant hebben, uit bet gejlagte van de wilde Siri,
en van die zelfde naam, zo pïegenze dit boompje te noemen
Souiamou .Caju, of Soulamoe Pohpn, en ’tgemelde
touw-gewas öf wilde Siri Soulamoe T a li, ’t welk
wy op zyn plaats ook zullen bef dhryven: Andef-e noemen
ft Pana war Pipis, of eigentlyk Pittis, dat i s - Pharraa-
£um Nummularium, na de gedaante van vruchten, die
■ eenigen na penningen, en Voornamentlyk na de Sineeie
koper e Pittis gelyken, en de vruchten van de gemelde
Soulamöu Caju of Pobonnoemenze Boahati, dat is Hartjes
vrucht, echter onze Amboineezen willen mede wat weten,
en noemen ’t öepas P o e t i, om dat beP gebruikt
werd tegens de ziekte bet Bort genaamt, andere noemen
bet Oebat Pamali, om dat bet dient tegens de fcbadelyke
viffeben, Crabben &c. en dewelke de Amboineezen Pamali,
dat is, Infaufta, noemen: ïkbèb bet ook zommige Ter-
natanen boren noemen Oepas Maflbu, dat is Remedie tegens
bet Bort.
De Ternatanen hebben twee Kapitainen van alle Medicamenten
, te weten deze, dieze Panawa Maflbu, ofte
Panawa bet wyfken noemen , en de Ahticholerica
Jflaande in ’t zesde Boek befebreeven') dieze Panawa ’f
manneken noemen, en zoeken die beide op kléine Eilanden,
daar geen varkens wonen, die met baar overlopen, en bepij-
fen , deze heilzame wortelen zouden kunnen verontreinigen.
Plaats. In Amboina, als gezegt,.vint men zeer weinig
van deze boompjens , en die nog maar alleenig op zodanige
Jlranden als boven befebreeven zyn,gelyk daar zyii
den Jlenigen boek Manma, Capaba, en Tiet, op ’t land
van Hitoe,de boek van Nuffanive, op Leitimor, op de Jlenige
boeken van Caybobo, op Omas Zuid-kujl, enden boek LiJJa-
tetto op Boer o, dan in Ternaten, en de omleggende Moluccos
beeft menze inmeerder quantiteit, doch al mede op zodanige
Jlranden.
Gebruik. Ik heb met veel vleyen en giften de kenniffi
dezes booms van een Moors Priejler moeten leeren, die
my den boom, op belofte van Jlilfwygentbeid, toonde, om dat
by doenmaals niet ■ meer als op een plaats van Hitoes kuft
Jtaande was, en by deet veel kueren daar mede, doch namaals
heb ik ervaren, dat by by de Ternatanen in gemeen gebruik
zy: De gemelde Paap bad op zyn brief je van dezen
boom gefebreven veertig deugden, die by my beloofde te
openbaren, docb maakte daar mede zo veel tyds t’zoek,
tot dat wy van malkander raakten, zyn meefie gebruik
was tegens 't Oepas, waar onder Zy verftaan bet
Bort , en daar na ook tegens de Pleuris: 'Twee gemee-
ne en gevaarlyke ziektens in Indièh, gevende den patiënt
een vrugtje of hertje in kleine Jtukjens gefneden,
met een Pinang te kaauwen, en ’tzapinte fwelgen, ge-
lykze meejl in de volgende ziektens ook doen, 't welkeen
zeer moeyelyk werk i s , om dat de grouwelyke bitterbeit
zo lang in de mond blyft, en dikwi\s walging veroorzaakt,
I IBoek- XLIX. Hooftß: AMB O IN S C H E K R U Y D B O EK . 131
naufeam cauflet, unde alii præferunt binos- tales fru-
âus fupra porphyritim cum aqua conterere, atque
ægroto una vice propinandos exhibere.
ln omni febrium genere ex corruptis humoribus
ortum habentium hi quoque in ufum vocantur fru-
ftüs cordiformes, quorum antea bini tresve taptum
adhibebantur, poftea vero quinque vel feptem bono
cumfucceflu fuere aflumpti, hoc porro medicamen-
tum, nempe tam fruftus quam radices cum aquacon-
tritæ propmantur contra Colicam, tuffim, ac præci-
pue illam convulfivam, afthma, omniaque abdominis
toröiina : debilem corroborât ventriculum, pro-
ibatumque reftituit appetitum, vi pörro penetrante
inteftinorum refolvit & aperit obftru&iones, & contra
alios quoque morbos cum fucceflu fuitadhibitum.
Inçolæ autem tam irregulärem applicandi exercent
modum > adeoque morbos confundunt, ut fere nil
certi inde concludi poffit : Dicunt quoque medica-
mentum hoc efle adéo efficax, ut in ejus ufu non
opus fit, ut quis fefe abftineat ab hocvelillociborum
genere, ( quod Ternatenfes -FoJJo vocant ) uti ple-
rumque id obfervandum eft in aliorum medicamen-
torumufu: Memoratus ifte flamen mihi quoque ad-
firmabat aliquem, fi per quinque vel feptem dies u-
num aflumeret frudtum, immunem fore a inultis
morbis j præfertim fi in tali regione morbus graffetur
epidemius: Radix comprobatum eft antidotum contra
noxios pifees, quos fi quis incaute ederit, fique
hoc non operetur medicamentum , conclamatum eft
de ægri falutè; Contra omne venenörüm genüs cum
cibo affumptum quoque valet, höc enim vomitu re-
jicit, fi in vëhtriculo f i t , alias vehejpenti expellit
fudore & urina, fi in inteftinis niduletur: Folia ejus
contrita abdominique inpofita aquofos emittunt hu-
mores, quem in nnem quidam recenti ejus cortice
utuntur, quem cum aqua contritum propinant, quo
modo aflumptum quoque vomitu rejicit venenum,
Iliaque vi ei refiftit. Idem hic cortex aquæ ihcödtus
à prôpinatus cum pauxillo Nucis Mofchatæ exhibe^
tur quoque in morbo Oepas Ajarfi, h. e. Epilepfia &
Spasmo» quo in cafu Ternatenfes binis utuntur fru-
dtibus. —
Folia aquze incodla, cum pauxillo Caryophyllorum,
Ziügiberis, & CöTticis Mafioy in olla undique obtura-#
ta tam diu, donee tertia confumpta fuerit..pars, fuf-
fitui inferviunt illis, qui doloribus ac lancinationibus
dorfi vel lumborum laborant, cófpusque habent tu-
midum, immo hóec quoque ipfis propinatur aqua,re-
llquaque ineodla pars cum Bancudu foliis adfedtis al-
ligatüf partibus. H i
• In Nuflalaüt & Uliafiers certa eft venenatorum an-
güiüm fpecies, qui lata gerunt capita, & Munalatu
,yocantur j -item Chalcidica lacerta Malaice Panamt
didta, a quibus homines aliquando mordentur, atque
priorum venenum mox cor p e tit, hominibusque ingentes
cauflat anxietates & ardorem, ita ut multi inde
moriantur, illorüm autem niulti curabantur radicibus
hujus Soulamoe, fi cum aqua contrite illis pro-
pinentur, fed cavendum eft tum temporis a Limo-
num fucco.
Alter flamen Affa-boedenjis gloriabatur, fefe, quilm
in Java eflet, ubi ingens hommum pars fubito morie-
battir ex Cordis Syncope, tanquam mortuum ceci-
diffe, ita ut in foveam in litore excavatam .conjice-
retur, ac pauca obtegeretur terra, fed fubfequenti
nodfce iterum *expergefa£tum fuifle & convaluifle ,
quamprimum forte fortuna hujus arbufculm radix,
qua ibi crefcebac,ejus os adtingeret, cujus penetran-
tes virtutes mox ita ejus corpus percurrebant & adeo
corroborabant, ut denuo furgeret. Mira funt res,
qua fieri poflunt, fed plurima poffibilia concurrant,
necefle eft.
Arbufculas has fpithamam circiter altas follicite ef-
fodi cum adiacentibus lapillis ac terra, atque in
hortu'trf tranlplantavi in ufum Medicum, fed tarde
excrefcebaflt, ac demum perierunt,quuiiifuum ament
folum , radicumque fibrilla adeo fint rara ac tenera,
ut facile per effoffionem rumpantur.
Inquirendum nobis porro eft, num Accar Lampau
.. I-ampan in Succadand crefcens eaderii vél fi-
nnlisfit radix, qua etiam flavefeit & amavicat, ac
Tom. II, ibidies
eenige andere beter doen, die een paar van die hertjes
op een Jleen met water vryven, en die den lyder eens
flags te drinken geven.
• In' alderbande koortzen, die uit verdorvene humeuren
voortkomen, gebruikt men mede deze hartjes, en waar.
van voor dezen maar 2. a 3. fluks wier den ingenomen,
lAaaf daar na quam het op 5. en y-. fluks, endatmetgoet
fucces, voorts werd dit Medicament gebruikt, zo de
hertjes als de wortelen, in water gevrevenengedronken,:
tegens ’t colyk, boejl, en inzonderbeit de kinkboejl, am-
borjligbeit, en alderbande Jleeken, die men in 't lyf voelt:
Het vèrflerkt de flappe maag, en brengt!de verloren ap-
peteyt wederom: Het opent met zyn doordringende kragt
alle verjloppihge der ingewanden, ' en tot veel andere ge-
breeken meer is bet met gdet fucces gebruikt: Maar de Inlanders
hebben zo een ongefebikten manier vanapplkererfe
en confanderen de ziekten zodanig,?'dat men geen regt be->
febeit daar van krygen kan: Zy zeggen ook dat dit Medicament
zo kragtig is, dat men zig- onder' bet gebruiken j-
niet behoeft te onthouden van de een of ander fpyze ( 't
welk de Ternatanen Foflb noemen f gelyk men by meejl
'alle andere kuren doen moéfl: De gemelde Paap verzekerde
my ook, zó iemand alle 5. of 7. dagen eene van defe
hartjes nuttigde, dat by Van veelè ziekten zoude bevryd
Uyven, inzonderbeit als 'er eénige ziekte'over ’t land
'grajfeerdê: De wortel is een beweerd of geprobeeft tegengift
tegens de fchadelyke viffeben, opblazefs genaanit, Zi>
iemand dié onvoorzigtig gegeten beeft; en wanneer,
dit niet helpen wil, datze aan des patients behoudenis de-,
fpereren: Tegens alderbande' ander .vergift, dat 'iemand
in de kojl ingenomen heeft, wordenzeook geprezen, want
7-y fmyteh of werpen 't zelve uit door braken, nog
in de maag is, of door een geweldig fweeten, en water-
loffen, als ’t tot in de darmen gezakt is :' De bladeren ge-.
Weven, en op de buik gebonden, trekken de waterzugtige
humeuren u it, waar toe eenige de verfchefcborjjegebruiken;
dezelve in ’t water gevreven en gedronken, werpt
mede 't ingenomen venyn door braken'uit, en wederjfaat
’t zelve door baar eige kracht 1 Dezelffte feborffè- in water
gekookt en gedronken met een weinig Note mufcat 'en,
gebruikt men mede in de ziekte Oepas Ajam, dat is vallende
ziekte, en de kramp, ’t zelve doende Ternatanen
met een of twee hertjes in te geven.
• De bladeren in water gekookt met een weinig Nagelen,
kleine Gember, én MdJfoy,'wel toegemaakt o f 'geflipt
wordende, tot dat 'er een derde verkookt is, daarmede berookt
men de gêile, die groote pyhen énjleekèn iri de rug-
ge en lénden hébben , en daar by gefwoïlèn zyn, gevencLe
hun 't zelfde water te drinken, en 'tgekooktegoetgevreven,
werd met de breede bladeren van Bancudu op de léden
gebonden. -
' Op Nuflalaut, en Uliaflers, zyn een zoort vanfeny-
nige Adders en Slangen met breede Kóppen', Munalatu
genaamt j als mede de koperVérWige en fenynige Hagedis
in 't Maleyts Pananat genaamt, waar van zo num dab
eenige menfeben gebeten werden: en welmeejlvandeeer-
fie Jlopende 't fenyn ftraks na 't hert, en brengt de menfeben
groote benaauwtbeit en brand aan, zb dat 'er veele
van komen teJierven, dan deZe wier den ook eindelyk genezen
met dé wortels van dit Soulamoe, als mén dezelve
in water vryft, en bun ingeeftdóèh möetèn zig wel
Wagten daar geen Lemoén-zap by té nuttigen. ■ v
Een 'andere Paap van Aüa-hoedi geboortig beroemde
zig, dat by op Java zynde in een groote Jlerfte, Wan*
neer de lieden door een beftvangfcbielyk wegvielen', ook
eens voor doot nedergevallen was j dies men bem in een
Jlegte'kuil, op Jirant gemaakt,'fmeet, enqualykitnetwat
aarde bedekte, en dat by de volgende nacht wéder tot zig
zelven quam, zo baafi hem by geVal de Wentel van deze
plante,die daar Jiont,indemond taakte, enwienéJlerkè
kragten bem Jiraks. in 't.lyf drongen, én zo verjlerkten*
dat by weder Oprees: Het zyn wondeHyké dingen,die wel
gebeuren kunnen', 'maar daar ntoejlen eèrjl veele gebeur-
lykbedm t'zamenfloten of overeenkomen-.
Ik beb deze boompjes omtrent een fpan boog, ook zorg*
vuldig uitgegraven, met de omleggende jleentjes, aarde en
al, en zo in myn Tbuin geplant, tót gelief van de Medicynen,
maar febooten langzaam op, en gingen tenlaa■-
Jlen uit, vermits 't zyn eige gfond Wil hébben.,en de va-
zelingen of vezelingenadn de wortelen zyn zo Wéinigen
teer, dat mm dezelve in 't uitgraven zeer ligt afbreekt.
■ VoortsJlaat ons nog te onderzoeken, of de AecarLafii-
pau, of Lampan, op Succadana waffehende, met medé
zodanigen of diergelyken wortel i s : Als zynde insgeiyks
R 2 bleek*