84 II E R B A R 11 A MB Ö I N EN S I S Liber.II. eap.XXX.
tæ,plurimæ vero parum incurvas, ex óblongö-rotun-
das, inftar baculi,vix pollicèm latas, una autem parte
per lôngitudinem futura notatæ , acfi ibi conflits
fo ren t, prîmiim virent ac tam moll.es' funt, ut m-
fledti. pomnt, maturæ vero indurelcunt ac lignoiæ
funt externe quædam funt içtenfe fufcæ, quædam'
vèro’ iïigricant, glàbræ, ac transverlàlibus tenuibus
notatæ cïrculis, qualià in inteftinis apparent: Intus
vero in eellulas divifæ funt, auæ ad medium circiter
repletæ funt molli ac nigra pulpa , in quavis autem oP
fi-culum reconditur, uti & in Europa notas funt, fa-,
porem præbentes dulcem ac naufeofum. Hæcque
pulpa eft unica' res , quæ ex hac expetitur arbore,
unde & hi frudtus feu filiquæ in Europam transferun-
tur ad ufum Medicùm : Florum odor eft languidus,
attamen jucundus, ac præfertim tempore matutino.
Huius arboris lignum eft folidum, flavum, grave,
ae durum, in vetuftioribüs autem arboribus ruffum,
ac circa cor ex cinereo nigrum, ac tempère pênitus
nigricat inftar Guajaci, quod tarnen färb in hifce'
occurrit infulis. _ 0 , . „
Nomen. Latine Caflia Fiftula, Caflia Sol-utiva, Ca-
thartica, Siliqua Ægyptia & apudPharmàCbpæôs Canna
Fibula. Belgice TrQmmel-ftokken. Arabibus Cajfmt
Falùs ae male Gafat Falus, quod ex Cajjia Fiftula cor-
ruptum videtur, ab Avicenna vocatur Cbajar Xambar,
vel proprie Cbyar Scbambar, quod longum dénotât Cu-
cumerem,' qui per fpithamas mëtitur. Prima ejus
mentio occurrit apud Græcum Mediçum Æuarium,
qui hanc Caffiam voca't MeUenani. In Ægypto & Per-
fia hodie etiam vocatur Hiar Xambar ,fed X debet legi
ut Scb. Vocabulä Indica in Guferatta lingua funt
Gramala, ac porro in ora Malabarica usque ad Promontorium
Comoryn Condoca, Hafarigua, Bava Sim-
eua. In Canara Baboo &c. In Lingua Malaicenfi &
Macaffarenfi quidam illam vocant Caju Radja, quidam
v ero , fed plurimum Baleyenfes, Caju Dulang. Amboi-
nice inHative vocatur Uttamanu, in Hito'èPappe pau-
na quod aliquid dénotât, quo dorfum alicujUs feri-
tur Javanis dicitur Bongoe alas & Tangkuli feu Silve-
ftré quid: Nomina autem Arabica & Perficadefump-
ta funt a figura oblonga Cbyar fêu Cucumis; fed vox.
CafRa defumpta eft a figura fiftularum : -Uti Cortex
Caffiæ aromaticæ, five Canellæ de fua detratfcus ar--
bore, quód venit ab Hebræo Ketzia idem" fignifican-
te , & lllud a Kazar abradere, deglubere, quia Ca-'
neilae cortex de fua déglubitur arbore.
In Horti Malabarici Figura 22 vocatur Malabarice
Crnna, Bracmanis Bajo, cujus defcriptio cum noftra
plurimum convenit, licet figura parum différât, Pifo
libr. 4. cap. 22. lingua Brafiliana earn vöcat Tapiraco-
A y nam, fed ipfi minora tribuit folia ae flores incar-
natos, in Mexico vôcatur Guaubay Obuatli. IflZey-
lana Æbcela. . .
Locus. Quum fiftulæ hæ veteribus fuerint ignotæ,
hinc puto , nullibi frequenter reperiri, nifi in Æth'io-
piæ regionibùs & circa oras maritimas, quas Troglodi|
tee inhabitant, quos Arabes communi nomine Zangi
feu Zingi vocant, cujus veftigium' reperitufin fuprà
memorato noniine Indico Bava Sanguià. quod forte
dénotât arborem ex Sangi feu Æthiopia, unde fine
dubio in Ægyptum aliasque regiones tranflatæ there
hæ arbores, licet hodie, in Cambaja regione aliis-
que'veteris Indiæ provineiis frequenter occurrant,
iponte quoque in Javæ & Baleyæ filvis crefcüfit, fed
faro in Macaffara. In hifce infulis Orientalibus hind
inde modo una älterave arbor ex adduftis feminibus
progerminavit. Durum argillofumque amant folum,
unde & lætius crefcurit in Hitoës regione, quam in
fabulofa Leytimora. In Banda quædam etiam hujus
reperiuntur arbores, fed frequentiores funt in Mac-
kian & in Moluccis. Hispani hodierni in infulis Oc-.
cidéntalibus, præfertim in Dominica & St. Jüan de
Portorico fruótus hos habent ita copiofos ac elegantes,
ut ex Mimardi libr. fimpl. medicam. cap. 44. fententiä
hi Orientalibus non fint minores, fedj e contra præ-
ferantuf, unde & plurimum inde in Europam tràns-
feruntur, quum inde binorum menfium fpatio trans-,
vehipolfint, quum Orientales,ad minimum per fex
mentes diftant, atque intèr hos bptimi cenfentur,qui
ex Cambaja adferuntu'r, quos Portugalli in fuam e-
tiam deduçunt Pacriam, Belgæ enira fiulläs ex Orient
- - tali
tegt •'de mèeji'e wat gekHirtt j larikvbe'rpïg roiit,
als een fiok, of fiticys, febaars een duiiïi brèêt, en'aan
de eerte zyde langs, beenen met een naat j als ofic:dmf
fzamen genaait waren, eerft zynzegras-gr'oeri > en zo VóSefi
dat menze buigen kan, maar ryp geworden ’zyndf, hart
en boutacbtig, van buiten zmmigeboog-bruin, zonmige
jwartaebtig, effen, en over'dweri, met diinhe Cirkeltjes
gelee kent, gelyk. men aan de darmen 'ziet: Vtiötts
zynze van binnenin kamertjes verdeelten deZeltitlfebbarï
tot de belft toe met een jwart, en week merg gevult, en
een korrel daar binnen, gelykxe genoegzaam in Europa
bekertt zyn, ook tan dén zelfden walgetjkeri', en zoeten
/maak. Zynde dit merg bet eenigfie, 't gene men van
dezen boom zoekt, en waarom men ook die vruchten of
bauwen tot in Europa vervoert, orn in de Medicynen te
gebruiken: De reuk van de bloemen is flap, doeb lieflyk,
en bezondet in de mórgènftonde'rti
Het bout van den boom is digt, bleek-geel , Jwaar, en
hart, aan de oude boomen ros, en omtir'im'belffètfJVMrt-
graauw, en metter tyd geheel fwart, all Pok-bout, bet
y welk men echter in deze Eilanden zelden ziét.
Naam. In 't Latyn Caflia Fiftula, Caflia Solutiva,
Cathartica, Siliqua iEgyptia, en by de Apotbeekers
Canna Fiftula, in 't Duits Trommeljlokkért, in 't Arabies
Caflaat Faids, en qualyk Galat FäWs j' bét'geen
uit Caflia Fiftula bedurven fibyjit, by Avicenna hetze
Chajar Xambar, of. eigeiiflyker Chyär Schabar , bet
welk beduit een lange Komcommer, ~die men met fpannen
meet. De eerfte mentie daar van vvnt menby den Griek-
zen Artz Aótuarius , dieze noemt Cafliani MelcÈnam.
In ^Egypten en Perfien bietze nog Hiar Xarnbar',:dogrfe.
X moet gelezen werden tfi/fdh. De iHdifóbè; Warnen zyn,in
Giiferatte Gramala jen'toort's offdefiüfi Mdlldbdar tot de
Kaap Comoryn ïoo Condaca, Hafangua , 'Bkva SiSigu'a.
In Canärä Bahoo &C. In 't Maleyts en Mdcaffdars noemen
hem zommige Caju Radja, zommigë, dóch meeft op'
Baly, Caju Diilang. Amboins, op Hative Uttaitfanu,
op tiitoe, Pappe Fauna, dat is iets daür mén J e fugef
mede klopt. Op Javaans Bongöc alas , en Ta'ngkmi,
dat is iets wilts: Maar de Aïflbifcbe ‘en Perfifcbé benamingen
zyn. genomén van de Idnkwerpigëgèdpante Chyar,
dat tr oen Komcommer, doch bet WOOtt Caflia is genti■;
men van bet formaat derpypen. Gelyk'dé btifi van di
Caflia, Aromatica, pfde Canella van zyn boom afgefcbilt,
ónilëent is van bet'HeWèuwfcbe Ketzia bet Zélve beteke-.
- tiende, en dit wederom van Kazar afjebrappen, af bad-
lèn'i om dat de baß van de Canellä vandeboornafgefcbilt
inert. . .. . ./ •
In de Hortus Maläbaar, Figuur 22. biet by op Mala-
baar Conna, in 't Braminees Béjó , wélke'bèfcbryving
met de onze meeft overeenkomt, bóévbel dé figuur wat ver-
jebilt: Pifo, Lib. 4. Cap. 22. nóemtzè, offtBraßliaans,
Tapiraco - aynana, doch gééft baar kleindéfe'bladeren,
en incarnate bloempjes , in Mexico Wert by genadmt
Guauhay Ohuatli, op Ceylon iEheela.
" Plaats. Om dat deze pypen by dé oude niét zyn bekent
geweefl , zó oordeel ik , datze nieuWers Véél g&itondeil
wier den, dah iri de landen «dnJEffiiößiä, en'óititnnt
de Zêè-kant, daar de Tróglóditaï WóOrldën, deWelkedc
Arabien mét eeh gemene ndarn Zahgi of Ziögi noemen,
Waar van men de voetflappèn vint in de bövéü genoemde
Indifcbé narhen, BaVa Sanguia, ’t Wélk rHiffeoien zéggen
wil, een bóim uit Sangi, ofMbdfenldnd, van waar-
ze buiten twyffel in ./Egypten, en andere Landen óvër-
gèbmgi zyn, böëWélZè bèdensddagi in % 'Land van Cambaja,
en andére Provinciën vdn out-Indien overvloedig
wdffchen, vdn Zélfs vint menze ook in dé poffebeitvan
Java, en Baly, doch Weiniger op Macdffdr . In deze
Oofierfiche Eilandéd beeft men flè'gts bief en daar een
boom, vdn de ingébragte korrelSvoottgekémen: Zy willen
een bar de klei-grórit hebben, en waarömté ookliévérwas-
fieben op bet Land van Hitoe, dan op bet zandige Leiti-
mor. In Barida beeft mén ook al eénlge' bomen, doco
nog meerder op Maékian, in dé MolUécós. Hedendaags
hebben de Spanjaaris in de Wefi - Indifóbe Eilanden, <ƒ*
zondérbeit óp Dominica, en St. Jüan de Pdrtorico deze
vtucbtèn zo Overvloedig én ficbóon gèvpnden, datze na
't óórdeel van MóharduS, lib. fiiiipfic. mëdicairi. éap.
44. dé Oofi-lndifiché niét ed bèhOeVen te wyken , d ook
óvèfiréffén, dierbalven zy ook nièëff vUii daar in Europ
vervoert werden, om dat menze van daar in twee maan-
dén kdn ovePktygén, daar dé Öófi-Indifiche ten nnnj en
6. maanden rheeten ondefWégen zy , eWonder déïi
$ Boek. XXX. Hoofiß. AMBOINSCHE KRUIDBOEK. 85
Ufus- Pulpa-h£ee medicinalis calore ac humiditate
temperata eft, fed calor pravalet, de' ejus vero viribus
ac ufu omnia hic enarrare nolo , quum in aliis
fatis inveniantur libris; mirandum vero eft Medicä-
centum hoe j- cui Europjei nöftri Chirurgi tantam
iribuunt, nee fine ratione utilitatem , ab AquofaHir-
jjjo incolis tarn parum asftimari, licec ubique , uni
diäumeft, ibi occurrat. Malaicenfes enim, Java-
nr Mäeairärenfes, aliique vix dignum cenfent, ut aflii-
matur immo vulgus tanquamnocivum habet , atque
ouamdiü aliud quoddam purgans fibi poflint compa.-
iLe has fiftulas non adhibebunt: Hoc autem neuti-
ouam vitio Medieamenti, fed incolarum ignorantiae
attribuendum e ft, multi autem horum per Europasos
noftros melius edofti funt, noftroque modo jam inci-
oiunt eo uti.' Vulgo non amatur mec pulpa in aqua
vel alio quovis liquore foluta, ut forbendo aflumatur,
folebant autem has fiftulas exfugere, hisque fuperbi-
bere quendam- potum, vel aliquem fuperedere ci-
bum, ne tantam excitaret palato ac /gulas naufeam.
Videtur autem Javanos aliosque Indos ab ufü harum
fiftularum äbhorruiffe, quum antiqüa inter vulgus fa-
bda jäm fuerit Iparfa, atque a plurimis credita, vac-
cas fub hifce arboribus virides comedentes filiquas,.
jnde non. tantum in Diarrhaeam iheidere , fed illos
etiam, qui earum vefeebantur carne, quod vero jam
diu a Garzia ab Horto Libr. 1. Cap. 29. aläsque fuit
refutation.-
Virides ac molles fiftulæ a Portugallis primum in ,
aqua parum ebulliuntur, aç dein iterum exficcantur,
faccharoque condiuntur , talesque in vafis compactas
in Portugalliam transferunt in ufum feminarum, pue-
rornrn , aliorumque tenerorum hominum, feceflum
enim line moleftia cauffant. Eundem in ufum. fîmili-
quemodo flores in confervam præparantur tam inte-
gri quam contriti. Pulpa ex hts fiftulis extrada ope
aquæ calidæ, ac iterum in Eleètuarium craffum re-
dafta fine potu comedi poteft, addita paucà Zingi-
beris ac feminisAnifi quantitate ad abdominis intefti-:
norumquetormina præcavendar, quibus delicati homines
alias fæpe. obnoxii lunt. Qui débili laborant.
ftomacho mucofisque ac flaccidis vexantur inteftinis,
non rnultum hanc pulpam in ufum adhibere debent,
quum ventriculo noceat, nifi aliquid Rhei vel Myro-
Mani addatur.
Pueri cum his quoque ludunt viridibus fiftulis, quas
in armillas. fledtunt, facile,:enim fine fifiuris compli-
ean polfunt ac filo trajici ; femi-hora ante cibum temper
ufurpanda eft pulpa, ut ventrem emolliat ac lub-
ducat, ad renesvero ac veficam depurandam duabus
horis ante cibum , quum crafla htec pulpa alias non
latis digeftafit, nifi per cibum fimul adjuvetur, nec
in ventriculo diu retinere illam oportet, quum ipfi adeo
obftet, atque porro notandum e ft, Cafliatn non tantum
inteftina expurgare, fedadipfas etiam remotas
penecrare partes, aa.renes nempe ac veficam, qui-
Dus utrisque infervit, quum illas depuret partes ea-
rumqueleniat dolores.
genoemde rekent men voor de befte die van Cambaja komen,
dewelke de Portugeezen ook na baar Land brengen,
wantde-Nederlanders voeren dér geen uit Oojl-Indiën,
om dat menze, als gezegt, vërjcber en eerder uit de Ca-
ribijehe Eilanden, of uit' Alexandrien bekomen kan.
Gebruik.- Dit Medicynale merg is in hitte én vogtig-
beit getempert, doeb de hitte wat meerder , van zyn
kragten, en gébruik wil ik bier alles niet opbalen, om
dat.■ men 't zelve in andere boeken genoegzaam vint; en
bet is te verwonderen dat dit Medicament, bet welk onze
Europiaanficbe- Meejlers, niet zonder reden, zo veel
nuttigheit toefebry ven, by de- Inwoonders van Water-
Indim zo., weinig geacht.wert, hoewel bet,, als gezegt,
'over-al te vinden is: Want de Maleyers , Javanen.,
MacafJaren &c. achten het'qualyk waardig om in te nemen
, ja bet gemeene volkje boud bet voor een fcbadclyk
ding, en zo lang zy eenige andere purgatien konnenkry-
gen, zullenze deze Jlokken niet gebruiken, doeb dit moét
men daarom geenzints de ondeugden van ’t Medicament,
maar de onkunde Van de Inlanders toefebryvenf Want
veele zyn door- Onze Europianen daar van nu beter onder-
rigt, en beginnen bet nu op onze manier ie gebruiken. In
’t gemeen boud men daar niet a f, als men ‘t merg. in water
, of eenige vogtigbeit zo dun maakt, dat men’t indrinken
moet, maar men plag de Jlokken uit’ de- band te
eeten, en daar dm een dronk, 'op te doen, of eenige kofi
daar op te nuttigen: Op dat bet zo veel, walging in dé
mant, en keele niet zoude verwekken. Het fcbynt,datde
Javanen en andére Indianen van 't gebruik dézer pypen
afgefcbriktzyn, om datal een oud fWelt je onder de gemeene
man gekomen, en ook by de meejle ten deele gelooft
i s , dat deKoeyeri onder deze hoornen groene pypen af weidende,
daar van niet alleen zelfs de buik-loop krygen,
maar ook de gene, die van baar vleis.eeten,, bet welk al
lange voor dezen door Garzias ab Horto, Lib. 1 Cap,
29. en-van andere wederlegt’is.
De groene weeke pypen werden door de Portugeezen
eerft- in water wat opgekookt, daar na weder gedroogt.,
en met zuiker ingeleêt, en zó' voeren zyze met gebeeïe
vaatjes na Portugaal, tot gebruik van vrouwen, Mn-
ders , en andere teere menfeben: Want zy verwekken
'kamer-gank, zonder moeite : Tot den zelfften einde, en
op gelykc manier wert ook de blóemé tot een.conferf .gei
maakt, zo wel bèel als geweven 'zynde. Het merg uit
deze pypen getrokken met warm water, en. weder, tot een
dik Eleótüarium gebragt , kan men ook wel uit de band
eeten zonder, eenige vogtigbeit'daar by te doen , maar wél
met een wéinig Gember én Anys-zaat, om daar doorvoor
te komen defnyding in de buik, of darmen, dewelke.
anders tengere menfeben van dit merg onderworpen
zyn: Ook moéten bet de gene, die flap van maag, en
Slibberig van ingewant zyn, niet veelgebruiken, omdat
bet de maage binderlyk is, of dienen wat Rbabarbef of
Mirobalanen daar by -te. doen.
De kinders fpeelen ook met de -groene pypen, dezelve
tot armbanden makende, want zy laten zig zonderfebeu-
ren t'eenemaal fzamen buigen, en met een draatje door-
fteeken: Zy moeten altydvdor’t eeten gebruikt werden >
te weten,, om de buikflegts week te mdaken, een half
uur tévooren, maar om de nieren, en blaas te zuiveren,
een paar uurente vooren, om dat dit dikke merg anders
niet zakken w il, dan wanneer bet door de koft wert ne-
dergedrukt: In de maage dient bet ook niet lange te. bly-
ven, om dat bet bem zo tegen, is , en waar by men dan
nog weten moet, dat de Caflia niet alleen de darmen zuivert,
maar ook tot de af 'gelegene partyen dóórdringt, als
in de niere, en blaas, voor welke beide zy goetis, dezelve
zuiverende, en de pynen verzagtende.
De eigentlyke kragt van Caflia is wel de galacbtige
humeuren uit te voeren, of af te zetten, maar. daar na
taft by de Jlymerige ook aan, en inzonderbeit die in
naauwe paflagie fteeken, en aldaar verftopping veroorzaken:
Na den eeten, als menflapen wil gaan,'een weinig
ingenomen, 't zelve langzaam doorflikkende, helpt dié gene,
die mei zinkingen op de borft , en daar uit ontftaande
kort-aaffembeit gequelt zyn , iegens allegeb'reeken der nieren
wort bet vóór eenfecreete rémedie gehouden, als men
dit merg met zoethout en zuiker mengt, eri zo inneemt:
Ja men zegt dat die gene, die bet dikwils gebruiken, voor
de nieren-fteen zouden bevryt zyn. : <
Bontius lib. 6. cap. io. mengt 'er Veneetfcbe Terpen-
tyn by, en gebruikt het, om de nieren én Gonorrhasam
te zuiveren , alwaar by ook waarfebouwt, dat men de
Caflia in Óoft-Indien niett gebruiken moet in roode-loop,
L 3 gal