HER B À R 1 1 AMBOINENSIS Liberi. Caput XXXI.
calice conjunCta funt candicante, & Ovarium iö ftaminibus
cinCtum continents’ tubuli fpeciem quandam
cffingit. Squalidus eft Ovarii'candicansque color,
figura ut iri frumenti grano, moles nihilominus una
tertia pa rte,' quam in e o , minor. Tuba jam a bafi
quinquefida- diduCta , in ConfpeCtum veniunt fila 5.
coloris ejusdëm, ejusdernqiié iongitudinis ac corpus
Ovarii. Veru'm, an loco filorum tubæ , tubas qiun-
quc’ non merito; diceres , cùilibet fèminum locuta-
meiîtoy uride fruCtüs confiât, tribuendo ünara?
' Stamina numéro 10. Candida', ex rübro-purpura-
fcentia in bafi ; pallide luteo, & fè r e candido'Colore
præditüm àpicèm habentia; refta -tendentia, nec di-
dufta ; in duplieem Ordinëm diftribuuntur : quinque
ficilicét eorurn parva Ovario non fupèreminent, at
màjoribus coeteris quinque totidem tubæ fila^altitu-
dine duplo fîiperantur.
Hafce omnes Floris partes füftinct Calix integer in
'5. legmen ta divifus, quorum acutus finis, ulque ad bafin
fuatn divifus e ft , ex viridi-purpurafcens’ , ubiadolevit,
maxime faturo colore fplendens. Non nifi cogente
fruCtùdum augetur,expandunturfegmentaejùsr tunc-
que ftellæ formam adquirunt. Inter floris partes iola pe-
tala cadunt;llamina vero ficcan tur & nigrefcunt quidem,
fed calice lupereminentia fructus ban femper adh'æ-
reht: Ex his nimirum majora fegmenta calicis fufti-
nentur, parva in ipforum-interftitiis apparent.
E x nodis, tuberculisve circa truncum & ramos con-
fpicuis, racemorum in fflodum, oriuntur hujus arbo-
boris flores. Hi autem racemi crefcere pergun't,
donee Ultimos flores emiferint; eaque ratione femi-
pedalem plerumque lohgitudinem adfequüntur: Pluri-
mos tarnen vidère eft cujuslibèt infra banc iongitu dinis,
qui flores & fruCtus fimul ferunt, donee ulti-
mus flos p'r'ôdierit, & mutatuS' fit in fruCtum.
Pentagonâ , perfpicuâ fatis , & regulari figurâ ad
exiguum Cucumerem utcumque acdëdit Fructus ; in
mèdio nempe craflior quam in rotundàtis extremis.
Duos pollices cum dimidio longitudine, & uncialem
craffitiem nunquam fuperanthorum fruCtuum maxi-
mi. Cutis in omnibus tenuis, viridis, lucida., &matu-
refeendo param càndicans, tevibus tuberculis, mali
Limonii aditular diftinguitun "Durûs hicce fruCtus
comprimentibus digitis, licét cârnofus S£ vatdê fucco-
fijs fit, cedere nefcius, ita açidus e ft,u t non,nifi cum
carnibus côctus, aut in Rob redaCtus, menfis adhi-
béatur , at in éo transverfe dilTeCto 5. apparent radii
candidi, qui a centro pergunt ad polygoni angùlos,
ibique evanefeunt. Quos autem dixi radios, locula-
menta puta, quæ ex duabus mëmbranis fibi invicem
adunatis (ut in filiqua legumihofa j confiant. Semina
complanata, lentibus mole & figura refpondentia, &
quemadmodum pifa fua in filiqua, fie & hæc ordine col-
locata, modo 6. modo 7. nec tot aliquando ; rufa, quan-
do maturuere, lucida, in unoquôque loculamento con-
tinentur. Sicca tubæ fila in fruâus êxtremitate integra
femper remanent.
van binnen wit zyndebefooten, tn de eyerzak met tien vezels
bezet zynde verbeeld de gedaante van een pypje. De
coleur van de eyerzak is vuyl-voit , ' en de gedaante is. als in
bet koeren, 'dog de 07ntrek\ is een derde kleyndcr. Nu komen
de vyf -verdeelde pypen of trompetten in 't gezigt met
de vyf vezels van dezelve coleur m langte .zynm». als'hst.
;ligbaam van de eyerzak, dog of men in de plaats van de
draaden des pyps niet liever vyf trompetten zelfs-moet noemen,
aan een elke plaats voor bet zaad, waaruytde vrugt
bejlaat, gevende► .
De Vezels zyn tien in 't getal, uyt bet roode purper-
verwig zynde op de gront, dog van boven byna geheel
w i t , recht opjtaande en, uytg.erekt zynde werdenze in
twee reyen verdeelt, waar van vyf kleyne namentlyk niet
over de.eyerzak bangen, en de vyf overige grooter zynde
in een dubbelde hoogte van de genoemde trompetten zig ver-
toonen
Alle deze deelen des bloems tmvateen gebeeleK&lkin vyf
deelen verdeelt, waar van bei einde gro.oter zynde top .aan
■ de gront ingefneden is, 'uyt. den groenen purperverwig zynde
, dog alsze grooter is geworden, boog-purperverwig is:
en deze vyf deelen zetten zig niet uyt, als namelyk.de vrugt
grooter werdende baar uitdringt, en dan krygenze Je< gedaante
van een flar: onder de deelen des bloems vallen alleen
de bladen af3 dog de vezels droogen uit 9 en werden
f wart, maar boven de kelk uitjlekende vertoonen ze zig laan
bet onderfte deel desvruebts, en van deeze werden dogxpot-
Jle door de deelen des kelks onderfteunt, dekleinfle dog vertoonen
zig in de tujfeikfpatien.
Uit de knoejien en knobbels aan de jiam en takken voortkomende
, vertoonen zig de bloemen in troffen, welke voortgaan
met groeyen, tot dat de laatjie bloem open is, en pp.die
wyze groeyen ze ter langte van een balve voet, dog de
imeejle ?jet men' doorgaans kleinderdie al de bloemen en
vrugten dradgen \ %o lang tot'dat de laatjie bloem uitge-
bloeit is, en in een vtugt uHwafobt.
De vrugt vyfboekig zynde en een reguliere -figuur hebbende,
konitze na-aan bet formaat van een Comcommer t
in bet midden dikker zynde als aan beide de ronde eindens,
de grootfie van deze vrugten zyn nooit grooter als twee en
een balve duim, een onze dik zynde,. Het vlies van de' vrugt
is in alle dun, groen, beider, en door rypbeit een wïifiig
witagtig, met kleine pukkeltjes als de Lemoenen bezet; deze
vrugt is hart feboon ze gedrukt voert met de vitigeri, en
fchoon'ze zappig en vleezig is ,-zo wykt ze egter niet, welke
zo vrang en zuur is , datze niet als met vleys gekookt,
of tot een Conferf gemaakt, gebruikt wert: In de dwars
doorgefnedene vrugt vertoonen zig vyf witte Jlraalen,- die
van bet middelpunt tot aan de boeken doorlópen, en aldaar
verdmynen, wélke ik Jlraalen genaamt beb, zynde buysjes,
die uit twee vliezen op elkander leggende gemaakt werden,
gelyk in een peul. De zaaden zyn van beide kanten plat als
wikken, ofte erreten in een peul leggende op bun order dan
eens zes, daneens zeven1 zomwyle minder in ieder bolligbeii;
zynde ros en beider als ze ryp zyn, de drooge draatjes van
de trompet blyven in zyn geheel op de top des vrugts.
CAPUT XXXII
1 ßoek. XXXII. Hoofdfi. A M B O I N ,
CAPUT TRIGESIMUM SECUNDUM.
Jambofa Domefiica. Jambu.
FRu&us hi ab Arabibus & Perils poma Indica vo-
cantur, meo vero judicio proxime Mangoftano
adæquant, atque majo'ri jure pro præftantifiimp
Indjæ fruttu habendi fu n t, quam fupra memörati
Duriones,; eorurn enim adfpe&us æque homines de-
leftat ac ipforum odor & fapor. Jambofa plurima habet
genera, quorumquædam füveftria nobis incognita
funt atque in hoc capite tantum vulgares feu' dome-
fticas delcribgmus Jambofas. Arbor altitudinem circi-
ter habet Mali, quæ eleganti, fed non extenfa coma,
nec acuminata, fed rotunda, feu ovaliter defînente,&
foliatura egregia ac fplendente , ac peculiar! forma &
ex nigro viridi colore facile dignofci poteft. Ejus rami
funt parum incurvi, fragiles , denfaque obfiti fronde,
ica ut quisquam ipfi infidens v ix cognofci poflit amplis
teftus foliis,quæ plerumque fpithamam vel aliquando
etiam pedem longa fu n t, & fesqui - manum lata ,
fuperius rotunde definentia , parvo ad extremum
apices porro funt.firma, obfeure virentia, glabra,
fplendentia integra , faporis. acidi & adftringentis;
Coftæ transverfales incurve decurrunt, fed omnes
circa oras arcuatim concurrentes , ibi limbum con-
ftituunt, cum oris parallelum, qui peculiaris character
eft. certarum arborum, fub quo tamquam uno
genere, cunfta Jambofæ 'genera comprehenduntur
ut & Caryophylla , ac porr.o omnes Arboris Ru-
bræ fpecies, quæ tria arborum genera foliorum ge-
neratione ac propullulatione quandam inter fefe na-
bent convenientiam, àc præter hune allum genera-
• lem gerunt charadberem, quod A)Iia nempe femper
ad genicula angulolis & plerumque fuperius quadra-
gonis ex petiolis duo fibi oppofita erigantur, proxi-
moque geniculo duo alia-.folia infident cum proximis
cruciatim pofita, ita ut hæc. quatuor fimul obliquam
efforment crueem, feu. cruciata fint ; juniores ac fu-
premi petioli iunt quadragoni, & inftar gramiius vi-
rentes, adultiores autem .mmt rotundi.
,C . ;■
Flores, ex racemis progerminant, in quibus plerumque
très quinqueve crafii nodi - cruciatim pofiti apparent:
Quitertius hujus.generis eft character, qui vero
in Caryophylli & arboris- rubræ . fpeciebus notabilior
obfervari poteft quam in Jamboûs. Flores aperti opci-
më Mali flores referont, fed funt multo majores, ac
, finguli flores ex quinque & fex crafiiufculis, læte ru-
bentibus vel carneis confiant petalis, quorum centrum
repletur longis, firmis., ac rubris ftaminibus, quæque
tam copiofe & arCte junCta locantur, ut penicillum référant,
cralfitie & longitudine ftaminibus JLilii albi acce-
dentia , finguloque ftamini iriponitur anthera plumbei
coloris ^ renem æmulails ; flores hi rubentes cum ftaminibus
noCtè decidentes gratum præbent fub umbra fron-
dofa fpeCtaculum ; quum mane adeo terram tegant,
ut tam rubra fît, aeû rofis effet.confita. Horum fta-
minum fapor. eft grate acidus fere inftar vitis cla-
viculæ.. FruCtus ex floris centro provenit ex cralfo
& pyramidali nodo., cui etiam incumbit, quique quar-
tus character'eft. generis trium diCtarum arborum:
Plures. enim alii fruCtus ex piftillo excrefcunt, quod
in floribus Pormatur. Vulgaris & domeftiea Jambofa
fimil-is. eft rubro, rotundo, & oblongo porno , vel po-,
tius Perfico, ab utraque tarnen parte rotun d io r in e c
exteriqs ita glabro ac malus Perfica eft:„Superiore e x
parte magnus quadragonus eminet umbilicus^ .ex quatuor
aeutis formatus limbis , intrörfum inflexus -, in
cujus medio foveola apparet, ex qua breve.erigitur
filamentum, quod floris refiduum eft: Gplor eft aF
bieans -, ac anixtus tam eleganti rubro colore inftar
Rofarutru,, fed ftriatus inftar Pomorum , quodaihmôdo
tarnen differens, quidam enim fruCtus magis albènt,
alii autem magis rubent, magnique fruCtus, qui plu-
rimum albjdi fiint:pauco intermix to rubro, optimi
habentur ; pellicula tenui obteguntur, quæ uti in
Blimbingi fruCtu- non aufertur vel decorticatur , atque
fubhac tegitur dura & crafla caro, Perficæ fimi-
lis , æque fuccofa & paulo craflior? in quovis fruCtu
reperitur cavitas, in qua magnus, angulofus, ac ci-
nereus locatur nucleus, qui in mature, fi conquatitur,
Tom. I. " ’ foni-
CHE KR.ÜYDB O EK.. 121
XXXII. HOOF D S T U K.
Tamme Jambocs-Boom.
D Eze vrugten werden van de Arabiers en Perfianen
.voor Indiaanfcbe appelen gehouden, en mynes oordeels
zoude menze naaft aan de Mangoftaan,. veel
eer en met meerder regt voor de voortreffelykfie vrugt van
Indien mogen houden , dan de hier bovengemelde Durioe-
nen, want zy vermaaken zo wel bet gezigt als de reuk en
/maak: de Jamboes beeft veel gesagten, dog waar van zom-
mige wilde ons, tot nog toe onbekent zyn; en in dit Capit-
tel zullen wy ook maar alleen de gerne ene, of tamme Jamboezen
befebryven : de boom beeft omtrent de hoogte van een
gemeen9 Appel-boom, met een cierlyke, dog niet breede kruin,
boven niet fpits-, maar ront, of ovaals wys toeloopende,
met een feboon en glimmendt loof, en is aam zyn bezondere
gedaante en zwart-groene koleur van perre wei te kennen;
de takken zyn, een weinig gekromt, bros of breekzaam, en
behangen met een digt loof, zo dat men qualyk ymant daar
in zittende bekennen kan , als bedekt werdende met bun
groote bladeren, dewelke doorgaans ongeveer een fpan, ja
zomtyts ook wel een voet lang, en anderhalve bant breet zyn;,
van voeren ront toeloopende, dog aan ’t uitterfte met een
korte fpits, voorts fty f, donker-groen, glat,en blinkende ,
met effene kanten, van fmaak zuur, eri t’zdmentrekkende;
de dwers-ribben loopen■ zeer krom , dbg allegaar omtrent de
kanten met bogten of boogen t'zamengeflooten, maakende
aldaar een Unie of zoom , die met of benevens de randen
evenwydig is voortloopende , ' t welk ook een byzonder ken-
teeken is van een zeker aart van boomen, en waar in mede
, als, onder een hooft befiooten zyn alle de gefügten van
Jamboezen, Nagel-boomen, en wy ders alle de zoorten van
Ärbor Rubra , welke drie boomen ook, in de f armeering'
hunner bladeren, en maniere van wasdom, eenige overeen-
komft hebben, en nog boven dien een ander gemeen teeken ,
namentlyk dat de bladeren altyt in de leeden, aan.hoekige,
en meeji na voor en toe vierkante fteelen, twee tegens malkander
en over f t aan, en dat aan bet. naafte lidt weder twee
andere. bladeren fbaah, met de voorgaande over dwers , zo dat
deze vier eenfebeef,kruis komen temaaken; de jonge envoorfte
fteelen zyn vierkant en gr asagtig, maar de oude werden ront:
Het bloeyzel komt voort aan trosjes, en daar aan ziet
men gemeenelyk drie a vyf dikke knoopen, die mede. in ’t
kruis f t aan : en dat. is bet derde kenteeken van dezen
aart, dog11 . welk men in de geflagten van de Nagel boomen
en Arbor Rubra nog al duidelyker bekennen kan dan in de
Jamboezen:bet bloeyzel geopent zynde, gelykt zeer weina
bet fatzoen van appel-bloeyzel; dog bet is veel grooter, en
yder bloem beftaat uit vyf en zes aikagtige, ligt-roode , of
witagtige blaatjes, bet middelfte .vervult zynde met lange,
ftyve, en roze-verwige draaden, en die zo digt tegens mal-
kanderen, datze bun als een verw-quaft of penceel komen
te vertoonen, van diktß en lengte als de draden van een
witte lelie, en op yder draat ftaat een loot-verwig nopie,
wel vbat na een niere gelykende ; en deze rooze-verwige
bloemen en draaden, des nagts af vallende, geven een aangenaam
fpectakel onder bet digt groene loof, bedekkende den
gront zodanig, datze baar des morgens zo root vertoont even
als of ze met roozen was bezait: de fmaak van deze draaden
is< mede aangenaam zuur, by na gelyk de clavieren van den
wyngaart. De vrugt waft van agter de bloeme uit een dikke
enpiramidalen knop, daarze ook óp ruft, en ’t welk dan
het vierde teeken is van ’£ geftagt der drie voornoemde boomen::
want meeft alle andere vrugten wajfen uit een knopje
, dat in de bloeme geformeert wert: de gemeene Jamboests
wel wat na een roode, ronde, en lankwerpige appel,
af-.nog beter na een perzik gelykende, dog aan beide eynden
:wat ronder, en van buiten zo effen niet, als een perzik:
aan 't. voorfte deel bebbenze-een groote vierkante navel van
vier fcherpe lippen gemaakt, na binnen geboogen, en daar
onder een kuiltje ,.daar in een kort dräatje ftaat, zynde het
reftant van bet bloeyzel: de coleur is witagtig en vermengt
met een zo feboonen root als datvande roozen ,lopendemeeft
ftreepsgewys, gelyk dat van onze appelen, dóg onder malkander
en wat verjchillende, want zommige hebben meer wit
en andere weder meer root, en de gróóte vrugten, die bet
meefte wit hebben, met weinige roode ftreepen, werden<jvel
voor de befte geagt: zy zyn bedekt met een dun vliesken, ’t
welk men daar gelyk als dat van de Blimbing, niet van
neemt of affcbilt,en daar onder bevint zig een bard, en dik
vlees, gelyk dat van . den perzik, ook wel zo zappig, en
Q ruim