22 H E R B A R I I A M B O I N E N S I S Liber II. cap. VII.
bant fumma, capitisque fentiebant tantam gravi ta-
tem atque vertiginem, ut memoria deftituti videren-
tur,ipforum abdomen erat induratum & conftipatum,ita
ut Magno labore, plurimifque Jiilapiis hauftis tandem
cui-àrentur, inftitutis prætèrea venæ fe&ionibus atque
purgationibus. Alio tempore bini milites una fub arbore
nucifêra per no&em dbrmiebant in Manipa,yai
altero die ita vertiginofi erant, ut ebrii,ve l femi-iri-
fani viderentur. Talia exempla in Banda quoque
fuerunt obfervata ; ibi enim. anno 1650 duo erant milites,
qui quinque lexve nuces e manibuS; edebant, un- -
de fimilïter îatuî & délirantes quoque fuere fadti.
Dein anno 1657 alius homo in.lecto inyeniebaturmor-
ijuis ; ante cujus ledtuni corbis inveniebatur nucibus
repletus, unde concludebatur, tantam ediffe Nucum
ëbpiam, per quas in fatalem hunc atque fuprdmum
inciderat fomnum.
Quam noxam atque incommodum tales patiantur,
qui domus inhabitant , vel Cum navibus vehuntur, in
quibus nuces calce obdudtæ fünt dëpofitæ , füpra in-
huimus, undepatet, Niices in In,dia plus Mamm _ ad-
ferre quam uCilitatis , & fapientem Creaforem illas
fabricavifle Boreali mundi parti, ubi ipfarum pin-
b-aedd per. frigus concentra ta , adeo mütatur atque
corrigitur, ut non tantum fint durabjliores, fed etiam
ianiores, meliufque fpirantes, Uti hoc quoque de Ca-
iryophyllis fuit didtum.
Viridès nuces faccharo qiioqüe coftdiuntur, & non
tantum per totam Indiani, fed in Europam etiam trans-
Feruntur; qüod fequertti fit modo; fi nuces fere fint
maturæ, ita tamen, ut nondum fuerint fiifæ ,leniter
de arbore dederpuntur , ne çadentes lædantur. Hæ
àqua ebüliiuntur, ftilisque perforantur, inque recen-
ti per odto decemve dies macerantur aqua, quæ quo-
tidie efrundïtur,& renovatur, donee earum acerbitas '
fit fublata, dein Julapium conficitur ex dimidia, feu
ânatica aquæ & faccnari quantitate, in quo côquun-
tur vel diutius, vel brevius, prout expetuntiïr ; uque
dürîE requirantur, quædam Calcis quantitas additur,
fiaec autem aqua faccharata omni die effundënda eft,
Calefacienda , denuoque nucibus fuperafïuridenda ,
quod fit per odtocontinüosdies, demiimquenucesite-
rum ebulliunt in fyfupo craffiofe ex facchato con-
fe éto y’inque lapideis bene obtüratis çonfervatur ol-
lis talique modo inco'rruptæ in Europam transferri
poflünt. Hac autem çddlione Nucis putamen obfcure
rübentem acquirit colorem, femi-pellucidum e ft, &
adeo tenerum, ut non opus fit, ut exterior pellicula
Éollatur, fed in quinque fëxve partes comfciffæ hæ
eduntur nucès. Cûm aliis plerumqué tragematibusfub
finem menfiè, præfertim autem cum potu Thee in-
ponuntur menfis, atque inter potandum convivis ob-
îeruntur. Si nuces nimis vetuftæ faccharo condian-
tur, pellicula exterior, antequam ,'edantur, decorti-
canda e ft, eo quod nimis fit dura: Interior cum maci
nucleus non editur , quidam vero macîih Circumro-
dunt, nucemque abjiciunt. Si conditum hocce quoti-
die ufurpetur, caput, cerebrumque vaporibus affîciun-
tur cràffis, didtumque générât Ldthargunf, vel Homines
inde fiiint obliviofi , & fomnis maxime obnoxii,
ventriculuffl quoque & appetitum profternit. _Quum
àutem ad hanc operationem multum requiratUr faC-
chari, quod iri Banda, Moluccisque infulis nôri eft
copiofum, hind totas nuces folebant in vafis vel ollis
inuria condire , talesque Bâtaviam mittere, ubi
faccharum copiofius eft. t ,
Chinenfes in Batavia aliaminftituuntmethodum fac-
charo condiendi nuces, quæ non ita operofaneepre-
tiofa e ft, muria conditas fihnunt nuces, quas in re-
centi macérant aqua, donee falfedo difpareat, femel-
que tantum ebulliunt cum fyrupo, qui fæpe norf con-
ficituf ex albo, fed tantum ex nigro coqiïitur faccha-
ro. ’ Hæ quotidiano quidem inferviunt ufui, fe'd non
diû cônfervari pofiunt. Muria conditæ nuces ùfque
in Europam quoque transferri pofiunt.^ E x rtucis pu-
tamine,ditto modo præparato& coritrito,Marmillada
conficitur, quæ in quàdratas effunditur diftas, ufur-
paturque æque .ad tragematà ac pro iriedicâmento.
Viridia ac recentia nucum putamina inBandaprimum
cum àqua ebulliuntur, ac dein cum vino & faccharo
friçafitur, quæ gratum dant cibum faporis acidi, in-
ftar frixarum Jambofarum vel Cydoniorum. Idem
quoque putamen parum contufum , quod ab aliis mi-
nutum eonteritur, muriaque infufum condimento, Atgen,
ddtze baare memorye febeenen quyt te zyn, de buik
vias bart en verftop't, zoo dat men naa veele moeyte, en
met Juleppen baar lieden eerji wederom te regt konde helpen:
aderlaaten en purgatien daar beheffens gebruikende
Op een andere tyt Jliepen twee Soldaaten onder eenen
Noóteboom op Manipa de gebeele nacht door, die 's anderen
daags zoo fwaarboofdig waren, datze dronken en half
mal febeenen. Diergelyke exempelen beeft men ook in Banda
gebat; want Ao. 1650 waren aldaar twee Soldaten
die 5 of 6 Nooten uit de bant aten, waar van zy insgg.
lyks gek en balf zinneloos wierden. Daar naa. Ao: 10U
vont men een ander Perfoon op zyn koy doot leggen, en
voor dezelve Jlont een mandeken vol Nooten, waar uit men
vaft ftêlde, by zoo veel gegeten badde, dat by daar dhr
in een doodelyke flaap gevallen was.
Wal voor febaade, en ongemak die gene lyden, die in
buizen woonen, of op febeepen vaar en, daar gekalkte Nooten
in zyn, hebben wy bier boven vermeit, en waar uit
blykt, dat de Nooten in \Indien meer febaade dan nut doen,
en dat den wyzen Schepper dezelve gemaakt beeft voorde
Noor der werelt, alwaar,baar vettigbeidt, door de t'za-
mentrekkende koude.,, zoodanig verandert, eri verbeetert
inert, datze niet alleen duurzamer, maar ook gezonder,
en welriekender werden , gelyk zulx mede van de Napelengezegt
is.
De groene Nooten werdeti pok gekonfyt, en niet alleen
dóór ganfeb Indien, maar ook in Europa vervoert, ! 't
welk aldus gefebiet: als de Nooten ten mafen by ryp
zyn i zoo nochtans datze niét berjlèn, neemt men ze zoetjes
van de boomen a f , op datze door 't vallen niet g<-
kneujl en Werden; deze kookt mén eens óp in wouter, en
jteektze dan met priemen, weektze 8 a lo daagen in vers
'waaier, daagelyks bet zelve vernieuwende , tot datze batt-
re wrangigbeidt Verliepen, daar naa maakt men een Julep
van b a f waater, balf zuiker, eri kooktze daar in lang of
kort, naa dat menze hebben w il, en zpo menze .hart begeeft
, dan doet men een weinig kalk daar in, dit zuiker-
water moet men alle dagen afgieten , warm maken, eii
daar Wederom opgieten, nocb andere agt dagen lang, en
eindelyk nocb eenmaal opkooken, en. een dikke foroop van
zuiker gemaakt, en in fieene potten Wél tpegefiopt bewaren
, alzoo kan 'menze onbedorven in Europa brengen.
Door dit kooken krygt de Nopte - fcbelle een donker-rooie
koleur, wert balf dborfcbynént; en zoo teer, dat men bet
buitenjle velleken daar niet en behoeft af te nemen,maar
men frvytze in 5 a 6 deelen , en eetze alzoo: menfebaftu
gemeynelyk op by andere banketten, op de naaitafelen, en
inzondérbeidt by ’t drinken van tbee-water. Als menin’t
konfyten al te oude Nooten neemt, zoo is bet buitenjle
velletje te bart, en men moet bet voor ’t' peten daar af-
fcbellen. De binnenjle korrel met de foely eet men niet,
docb zommige knauwen de Foely, en fmyten de reft weg;
als men dit konfyt daagelyks gebruikt, zoo worden daar
door bet booft, en herffenen met dikke dampen vervult,
en bet genereert de voornoemde flaap-Ziekte, waardoor de
Luiden dromen en yergeetacbtig worden: bet vervuilt mede
de moge, en bederft den eetensluji. Om dat nu dit werk
veel zuiker kofi, waar van men in Banda, en de Mo-
luxe Eilanden niet wel Voorzien is , zoo pleegt men de
gebeele Nooten in vaatjes'of potten in te peekeien, en zoo
naa Batavia te verzenden ,• alwaar de zuiker overvloediger
te bekomen is.-'
II Boek. VII Hoéf\ft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 23
iar ditto, infervit plebejo populo, quod tanquam ob-
fonium vel ad appetitum excitandum ufuipatuf, quale
etiam ad pbtum T hee' adhibetur: Nucum putami-
nibus, qucE in filvis computrefcuqt, increfcit .certa
Fun^orum fpecies , Latine Boletus Mofcbocafianus,
Malaie© Culat Pala difta., qute in Banda' pro delica-
to habetur cibo, de quibus fuo loco libro 10. cap, 79
ulterius agetur. . . .
Quum viliora, uti dictum e lt , cadavera., mercaCur©
ulfo modo inferviant, atque inutilia fin t, hinc plu-
rimum ad oleum exprimendum ufurpantur: Nuces
autem primum in fartagine torrentur , dein contun-
duntur, ac deriuo calefiunt, liique faccis ex Eunut
fquiE textura eft piiofa in Calappi vertice inter ramps
excrefcens ) confetlis inter cluos locantur aflercu-
los, qui arctiffime inftrumentis fibi apprimuntur,qua
compreffione fit, ut e nucibus craflum profluan oleum
inftar liquefatti budyri, quod in quadratis recipitur
formisj in ’quibus ftacim condenfatuf atque inftar
exun"ui®. fpiflum eft , coloremque habet butyri
recentis, vel aliquando paulo magis album: Placent©
hai palm© habent longitudinem , quinque digitos la-
.t s , pollicemque craft© funt, inque ufum Medicum
jeque per Indiam, quam m Europam transferuntun
Quondam h x magni ©ftimabantur , nunc autem ob.
copiam in tanto non habentur pretio , licet privatis
non fit .licitum illas pr©parar.e', omnesque confeft©
placents focietati vendantur* < . ..
girnili fere modo ex contufa & Calefatta maci 0-
leum exprimitur, 'quod fanguinei eft coloris, ac Temper
molle eft , fique manui inftilletur, inftar flavi
fanguinis app.aretquod faporem habet .pinguem ,.atque
aniaricans eft inftar Macis, fine notabili calore: hac
autem olei preeparatione multum corifumitur MaciSi
Compmtantur enim tres Bandenfes aftul© J h. e. fep-
tendecim qum quadrante pondö Macis requiri ad
unam hsminam olei. Ex maci quoque fimili modo,
eisdemque inftrumentis , quibus AraCk conficitur,
limpidum exuritur oleum, cujus pars prima, -quas in
defullatione poft aquam exftillat, pellucida & tranf-
parens eft inftar vetuftioris vini Rhenani,- ac deinum,
fi fortiori urgeatur igne, rufefeit. Quum autem hoc
oleum ob peUuciditafem vix ab aqua feu phlegmate
fit dignofeendum, ac proinde difficulter feparaüdum
hinc folebanp quidam parum contrit© Mads Re-
cipienti inponere, quo fit j ut inftar Vini rubri appa
reat, ac proinde oleum in feparatione ab aqua faci
lius diftinguendum fit. Utrumqüe hocce oleum east
dem habet virtutes, fubtile enim admpdum eft & pe
netrans.,. ita u t,fi lagenul©, quibus infunditur, non
bene fuerint obturat©, magna illius quantitas avolet,
in defiiUatibne autem decern Bandenfes ciftul© Macis
ad unam requiruntur h©minam oleL Si oleum hocce
per alembicqs ftanno. obduftos deftillaretur , pre-
tiofurn effet, atque utile ad internum ufum, quum alias
per cupreos dertillatum alembicosranCidum fit, caput-
que grave reddens : unde oleum expreflum multo
lalubrius.& gratius ad ufum habetur internum. Ex-
preflum nucis oleum, quod balfamum quoque voca-
tur, Arabibqsque GeUzifemen dicitur, virtutem puta-
tur habere curandi omnes morbos renum & articulorum
ex cauira frigida ortos, item conducere pectoris de-
purationi atque pulmonis , vocemque Claram reddej
cuni aliquo cibo vel potu affumptum Conceptui
genefationi prodefle,- lemenque mafculinum au-
|er^j hominesque pinguiores reddere, atque ftomachö
a abdoniini illinitum omnes frigidos ctirare morbos
Ktorpiina, mäcdlasque faciei pellere, Dyfuriamque
inpedire, Ad eosdem quoque morbos oleum Macis
expreffum adhibetur , deftillatümque interne aflumi-
Wj lib aut$m, qui hocce ufurpant oleum, capitis
W-M non debent effe obrioxii, quurii hunc f©pe caufi,
et jx augeat. ExprelTarum nucum f©x plerumque ad
voiocomiura -mitfittir , qua fricantur artus illorum,
I® BerUberi; feu Paralyft Indica laborant.- ,
ira PMtfjuriyfeß furum buces diCt© interne con-
a iNcphtitideni aflumpt© fummopere laudantur,. fe-
auli U-e ^eu lac ex viridi proflliens fruftu , cum
aDhrhmiXtUni * ^eu eius putamen cum aqua contritnm.
garifent GUrat’ ^ ° S ^auces^ue hac colluantur & garviadken,
) te gebruiken, gelykze zoodanig mede .by bet theewater
opgëdfft Werden: Öpide Nooten-jcbeïlen, die fa ’t dos
blyven liggen verrotten, wafi een zeeker zoon van Kam-
pernoelye., in ’t Latyn Boletus M o fcho carianu sop
Maleyts Culat Pala genaamt , dewelke in Banda voor een
groofe lekkernye gehouden word , en waar van op zyn
plaats lib< 10, cap; 791 breder zal gefproken worden* ,
Dewyle nu, als gezegt is , de fegte rompen, tot.Koop-
manfebap onbekwaam zyn, zoo werüenze meefi tot betoly-
faan gebruiktnamentlyk, men ‘ roofi eerfi de Nooten in
een pan, daar naaftampt menze ,.maaktze noch eens beetj
en doetze in zakken van Runut ( dat is een bayrig ge-
weéf, 't welk men. boven aande Calappus -boomen tuffebeh
de takken vint) gemaakt ,,èn legtze tuft‘eben twee fwalpen
of dikke, planken , die men dan met wiggen en moskuilen
dicht t'Jaamen dryft, door welke perffing uit de Nooten
een dikke oly vloeyt, even als gefmolten bdoter, die
men dan in vierkante vormen laat lopen, in dewelkeze
ftraks ftolt, midsgaders zoo dik wort als ongel, en van
koleur als Mey-bóoter, ook zomtyds wat witten Deze
koeken, zyn omtrent een hand lank , vyf vingers breet een
duim dik, en worden tot gebruik van de Medicyne, zoo
wet door gants Indien, als na Europa vervoert. Eertyts
maakte men veel werks daar van,maar hedènSdaags zyn-
ze wegens hunne menigte in zulken agiing niet meer , hoewel
geen. privaat Perzoon dezelve maaken durft, en mén,
al wat gemaakt wort, aan de E. Camp. leveren moet.
. Bykans op dezelve manier word uit de geftampte eii
warmgemaakte Foely ook een olye-geperft, dewelke bloet-
root is , ook altyt week blyft , , en als menze op de bant
droppelt een geelachtig bloedtgelykt.: zynde van fmaak vet
en bitterachtig, als de Foely, ponder merkelyke hitte: maar
men verlieft met bet maaken van deeze olye veel Foely;
want men reekent ten minften drie,,Bandafthe Gatjes, dat
is zeventien en een vierendeel hollandze ponden tot een kan
olyet Uit de Foely Wert op dezelfde manier, en met dezelfde
Inftrumenten, daar mede men den Arak maakt,
ook een kjaaren olye gebrant, welkers eerfte deel i dat in
H diftilleeren naa 't water voorkomt, klaar en doorfchy-
nenï is als waatet, bet volgende wat geelder, als fwarte
of oude rynfcbe wyn; en ten haften; als men bet wat
haft aandryft, rosacbtig. En om dat deze olye, wegens
zyne wittigbeidt qualyk van bet water ofte Phlegma te
onderfebeiden is , en gevolgelyk ook moeyelyk aft te febep-
pen valt, zoo pleegt men Zomtyds een weinig gevreéven
Foely in den Recipiënt te doen , waar door ’t als dan
gelyk rooden wyn wort,en de olye gevolglykinHaffebep-
pen van 't waater, lichter te onderfebeiden 'is. Beide deze
oly en zyn van eender ley kracht, zeerfubtyl endoordrin-
gent,zoo dat indien men de viesjes, daarze ingedaan wort,
niet tér degen toebint, eefi gróót gedeelte daar van ver-
dwynen zal, maar men moet in 't diftillerenWel 10 Ban-
dafebe Gatjes Foely iot een kan olye hebben. Als deze olye
door vertinde Jlangen gediftilleert wier de, Zoo zouzekofte-
lyk en bekwaam zyn om binnens lyfs te gebruiken, daarze
andersdoor koper e Jlangën getrokken Zynde vry Wat brandig
, en bet■ booft befwarenae is : wesbalven de uitgeperfté
olye gehouden Wort voor veel gezonder en lieflyker , om té
gebruiken, De uitgeperfte Nooten-olye, die men ook halftern
noemt, en de Arabiers Geuzi-jemen bieten, Weïi
de kragt toegefebrévendatze gpet is voor alle koude ge-
bfeeken der nieren en geWrigten , zuiverende de börft %
en longe , als mede een. beldre ftemme maakende , en
met eenige koft of drank "Vermengt, de ontfankenis bevordert
, bet Matmelyke. zaat vermeerdert, ende menfeben
vet maakt; ook op de niage, en buik gefmeert zynde, alle
koude gebreeken en krimpingen geneeft, de vlekken dés
aangeZicbts •óerdryft, en ook bet pynelyk .piffen belet:
wordende tot dezelfde gebreeken'de uitgeperfte Tfoely-olyë
ook gebruikt j en de gediftelleerde binnens lyfs ingènomenj
doch moeten die gene, die deze olye willen gebruiken, van
boeftpyn bevryd zyn, om dat zy die anders vermeerdert.
Dendroeffemvan. de uitgeperfte nooten Wert doorgaans
naa bét Siekenbuis gezonden, om daar mede. te vryveh dé
leden van die.;gene,, die met de Beri-beri beladen zyn.;
De Pala Pehtsjuri,-o f Diefjens-Nooten binnens. lyfs
tegens bet graveel ingenomen, wert mede zeer geprezen,
en de weyacbiige melk uit de gro.ene vrucht vloeyende,
mét water gemengt, of baare fcbelle met Water gedreven,
geneeft dejpróuw, als men de mént en keel daar medé
Jpoelt en gorgelt:
€APUT