NÉÉ;1 Ril»
Uc omnia itaque rubra ligna ,. quæ mihi pro Sandalo
fuere obtrufa, ordine recenleam, primum ex-
cludo rubrum Lingoo-lignum hifee in oriental ibus re-
gionibus vulgatiffimum, quodque puto nullam cum
Sandalo rubro habere convenientiam, excepto tantum
colore: uti& ubivis notum lignum Sapan dittum, re-
liqua, quæ pro Sandalo rubro habentur , in très di-
cvido Ijpecies, uti primo Sandalum rubrum ufuale, feu
Vulgare 'S andalum rubrum, quod pro,Pharmaeopæis
in Europam transfertur, atque vetuftillimo tempore
notum eft; fecundum eft Malaicerife, quod a vulgaribus
incôüs pro Sandalo habetur; Tertium eft Portugal-
licum, quod cariffimum & rariflïmum e ft.. . >
De primo vulgari feu Ufuali Sandalo rubro nil cer-
tius proferre pofium, quam quod mecum communi-
cavit peritiilimus’ Botanieus D* Herbertus de Jager , qui
teftis Fuit ocularis illorum, qüæ mihi retulit, qui ip-
fe illas peragravit region es ;, : in quibus illud çrefcit ;
tmiquë adfirmat, omrtë vulgare Sandalum rubrum no-
-ïtræ riationi notum, ac continuo in Europam delatum
èx uria ekdemque provenire arbore, ex qua lignum
Caliàtbuf dittum nabetur ; quod; lignum eft durifli-
mum , folidum, & obfçure rubëns, quod hodie magna
copia in borealibus partibus ora? Cormandelenfis
conquiri poteft, ex quo varia fupellèttilis genera, uti
fcamna, fedes &c. eleganter rabricantur .; quamvis
non omnes hujus ligni arbores yerum præbeant Sandalum
, fed vetuftæ tantum illarum, hoeque demon-
ftrat potiffimum in litteris anno 1689 ad me datis,
quarum textus fubfequitmv
Vulgäre Sandalum rubrum, quod in re Medica adhi-
betur, atque ubique in PhàrmaCbpæis Pèrfiæ, Ara-
biæ, Turciæ, & Europæ proftat ; de hoc dico urium
idemqüe elfe cüm ligno Caliatour ditto, nec ab hoc
differre, quodque pro Sandalo diftrahitur, quiim fit
vetuftum, uti plurimæ Indiæ arbores odoratum pro-
ducèntès lignum, ultimis fuis annis penetrantifiimi
funtodorisoc efficacifïimæ virtutis, quod & in Sandalo
citrino itidem obfervatur. Illud àutém verum
elfe Ufuale rubrum Sandalum, nomen déclarât,uti
Brabriianes aliique oræ Cormandelenfis gentiles, qui
arborum iftius regionis funt gnari, uno teftantur ore
atque cpnfentiunt; qui lignum hoc Caliatour lingua
Santskrietenfi Rakta-Tsjandanam, h. e. Sandalum fan-
gdineum vel rubrum, & in lingua D.ecana, quæ or-
ainaria Indiæ lingua eft,' féd decànido flexu Reket-
Tsjandan eadem fîgnificatione vocant : Hos autem fi-
dem mereri oportet in denominatione & notitia fim-
plicium, quæ ipfa illorum terra fubminiftrat, quæ-
que trot populis inferviunt. Nomen porro' Tsjendan,
. ab Arabibus in Tsjandal converfum, abipfisproprie
fuam habet dërivationem, fimulque cum ipio ligno
per Indiæ freqüentationem, & inde primum in Per-
-■ fiam, Basram, Arabiam transfertur, ficque primum
in iftis regionibus,ac.dein quoque in Europa ad u-
fum medicum aliaque fuit adhibitum. Hujus autem
nullum notitiæ veftigium reliqueruntveteres. Cauf-
- fa vero, ob quam inter Sandalum hoc lignum nume-
rant j, eft, quüm hoc ipfum, præfertim fi fit vetuftum,
-, ficcumque contritum, donee incalefcat, Sandali o-
dorem de le ipargat, qui fortior e ft, fi eo .tempore
lamella ejus tenuis abfcindattir, ipfoque momento
illud fubodoretur lignum. Si vero hæc arbor recens
cædatur, eo tempore, fenfibilem admodum fpirat
Sandali odorem, quoque arbor fit vetuftior, eoodor eft penetrantior ; qui tarnen non diu perdurât : Quum-
que hujus ligni odor eft adeo debilis, & cito evane-
feens, hinc apud gentiles illud non eft in tanta ®-
ftimation.e ac Sandalum citrinum , hineque pro vili
acquirendum pretio, ,uti & hoc ob illam rationem
. nunquam, vel faltem rariffime ) ad corporis inunttio-
ne.m j quam tantum ob gratum inftituunt odorem,
ob quem & aliud potilfimum adhibetur, ufurpant,
hineque huic rubro figno ob debilem præfertim o- '
doris; virtutem nomen tribuunt Koe Tsjandanam,
.. quod in Dottonim Brachmanenfium lingua vile Sandalum
dénotât. Hæcque caufla Mattbiolum in illam
induxitlententiam, Sandalum rubrutn odprispenitus
elfe expers, fique hie in ligno perciperetur, per
partiCipàtipnem ipfi accelfifle ab albo vel citrino Sandalo
, cui appbfitum forte fuit. ■ -, •' Paulo
Om nu alle de roode bouten, die my voor Sandel fa d
band gejlooken zyn, ordentelyk te verbandelen „zo Jluit
ik voor eerjl daar buiten bet roode Lingoo -hout »
deze Oojlerfcbe Quartieren zeer gemeen, en bet welk ik
Oordeel geen gemeenfebap met eemg root-Sandel te hebben
bebalven alleen de coleur; als medé bet bekende Sapar!
bout; de andere, die men voor root^Sandelbout, <vtr'.
deel ik in drie zoorten, als: Eerftelyk Sandalum Ru!
bruin Ufuale, of bet gemene roode Sandel-bout, ’twell
men voor de Apotheken na Europa vervoert, en wel bet I
öudfté in kennis is: Ten tweede bet Maleydze, ’t welk I
onder de gemeene Inlanders daar voor gehouden werd• I
E n ten derden bet Portugeeffe, bet voelk bet dierfte eit I
zeldzaamjle is.
Van bet eerfte gemene o/ Ufuale roode-Sandel weet ik
niet zeekerders voort te brengen, dan bet gene my mede• I fedeelt is door N den ervaren Botanicus'^ de Heer Her- I
ert de Jager, zynde een oog-getuigen geweeft van bet I
geene by, daar van voorgeeft; als bepbende perzooneljk I
de Landen doorreifb, daar bet groeit: en boud dezen Heer I
Jlaande, dat al bet gemene roode-Sandel by onze Natie I
bekend, en van tyd tot tyd na Europa gebragt, vaneen I
en dezelve boom komt, waar van mn bet zogenoemde I
Kaliatours-bout beeft; een' zeer hart, majjyf, én dm I
ker-root-bout zynde, ’t voelk mn bedensdaags met groote I
menigte in de noorder deelen van de kujt Coromdndel I
bekomen kan; en voaar van ook veelderleifcboon buisraat I
van ftoelen, en banken voord gemaakt: Hoevoel niet alle I
de boomen van dat bout bet opregte Sandel uitleveren, I
maar alleen de oude boomen, en zulks bevoyjl by in een brief, I
; Ao. 1689. dan my gefebreven, voaar in de •woorden aldus
luiden:
Het gemeene roode-Sandel-boüt, dat in dé Medicyne gi-1
bruiktvoerdj en overal in de ApotheekenwiPerue, I
Afabien, Turkyen, en Europa gevonden werd, daar I
van zeg ik nogmaals 9 dat'bét zelve met bet Kdliateurs• I
bout een is , en daar van niet en verfebilt, werden■ I
de di dan eerjl voor Sandel - bout gezogt, wanm I
het oud is , gelyk de mefle boomen van Indim die een I
•welriekend bout hebben, op baare laatjle jaren alder■
krachtigJ l van reuk en ejfeEt zyn, zodanig als van bet I
geel&Sandel-bout ook kenbaar is: En dat bet zelve nu |
bet regte Ufuale roode-Sandel-bout is, 1ayjl de nm I
aan, gelyk de Brahmanes, en andere Heidenenm
• ■ de kujt Cormandel ( die in de gevoaffen van dat Lad J
ervaren zyn) bier in overeenkomn, die dit Kaliatms-1
bout in bet Santskriers, Rakta-Tsjandanam,dat is bleet-1
- Sandel, 'of root-Sandel, en in bét .Dicanys, ' dat is in H
de ordinarijfe Indifcbe taal van Decan, by de draaf %
van die hooft fpraak, Reket-Tsjandan, indezelvek-1
teekenis, nomen: Moetende zy immers geloof veriie-1
nen in de benaminge , en kenniffe van de droogs, 1
die baar Land zelve opgeeft, en voaar van zig zo me-1
nigvuldige dienen; te mer de naam van Tsjendan, I
door de Arabiers in Tfaridal verandert, van baar
\ eigentlyk af vloeit, en te zamn niet dat bout, door it I
ommegang van India, van daar eerjl in Pérfia, Baf I
ra , en Arabien over gebragt, en aldus in dieLandtn
dpen, én daar na ook in Europa in bét gebruik van ai I
Medicyne, als anderi, geraakt is: voaar van de ouden I
ons geen bet minfle teeken van kennis nagelaten hebben. I
De oorzaak nu, voaar om zy bet zélve onder bet on»-1
dél-hout reekenen, is om dat het zelve voornawentlyh, I
• ■ wanneer bet oud i s , droog gevreeven zynde, fatzo
lange bet voerm voerd, dan een Sandel-reuk van zig wtr I
geeft, die nog fierker is , wanneer men op die tyd een j
' fyn dun fpaantjen daar affnyd, en dein op dat ogen- j
blik aan dat bout riekt. Dog wanneerze die boom ontkappen
, zo geeftze op die tyd een zeer- doordringende o««-
delreuk van zig,boe merder van jaren, hoe krachtige
. dieze egter niet lang behoud: En omdat de reuk wn
dit hout zo fwak en fiaauw is , zo en is bet zelve t>y
; de Heidenen ook nergens na in zo groote agting, f
. het geele-Samdel-bout , en aldus mede voor .een §er,nj>.
prys. te bekomn, gelyk zy bet zelve ook om die reeae
nooit, of tenminfienzeerzelden, totdebejlrykwsev
het.Mcbaam, alleen ómdelieflyke reuk wille,
meefi altoos het ander ; '.gebruiken, en daarom m
aan dat roode-hout,.om baare zofwakke kracht vanre >
de naam van Kpë Tsjandanam .gegevenhebben,aa
de geleerde Brachmanife taal jlegte Sandel beten: >
hebbende deze oorzaak ook Matthiolum in die ?«eww%ö,
bragt, dat bet roode-“P P " " “ 1“ iu iu 'S a . - x ouiu uiugti,uuti uvl 1 uuuc-Scuajntadae-l-ubuouuct iunt zig —v - o ,
zoude hebben, en by aldien men het zelfde daar aanal bevond, dat die by mededeelingaan bet zelfde zoude toegeR
wezen, van bét witte of geele-Sandel-bout, daar het by:gelegen zoude gehad hebben.
Paul o autem ulterius additD. de Jager, lignum hóe
apud ómnes Tsjolias feu Oraï Cormandelenfis A£thio-
pes,ibique natos, ubi Caliatour-lignumipfumórefcit,
ut & apud omnes eorum defcendentes, ipfisqüe affines,
atque nie apud Malaicenfes, aliosque generali npmi-
oe Cbadja optime elfe notum.
Ita ut m ih i,'(p e rg it ille porro, ) omnes afientiant
illi, quos ego & aliihacaereinterrogavimüs, uno-
queore teftentur, Caliatourenfe lignum ipfiffimum ex
Sandali rubri arbore provenire , nee ullum aliud praeter
hoc demonftrare poflunt; Quibus itaque tan-
quam lagäcibüs & fubtilibus mercatoribus, omnium
fimplicium generam peritis, teftibusque rei in ip-
forum Patria adeo vulgaris fides denegandanon eft,
pnefertim quum ipfis inde nullum redundet comhiö-
dum vel lucrum. Simili quoque modo Garzias ab
Horto libr. primo aromat. cap. 17. diftinttis indicat
terminis , Sandali rubri arborem in Cormandel® ora
crefeere, & ficuti nullum aliud lignum rubrum nifi
Caliatourenfe, quod Sandali odorem etiam fpirat,
ibi invenitur, quodque fub nomine Sandali rubri
ibi apud Herbariftas occurrit, qua in & ego are
rei medic® iftius regiónis expertis quoqiie cer-
hor fum fattus: fic itidem êvidens eft , cor
arboris Caliatourenfis unum idemque elfe cum Sandali
rubri ligno.
Ultérius porro feribit Dom. de Jager fequentem in
modum:
Een weinig verder getuigt by Heer de Jager, dat
bet by alle ^ T s jo lia s , pf Kufi-Mooren , allein bet Land
van Cormandel, daar bet Kaliatours-bout zelf s groeit, gehoor
en, of daar van afkomfiig, en ook derwaarts geweejt
zynde, dis mede alhier onder de Maleyers en andere,
met de generale naam van Chadja beft is bekent.
Zoo dat ik haar (zegt zyn E .) mede op myn zyde beb,
die alle, zo veel ik, en ook andere, baar daar na ge-
vraagt.hebben, eendragtelyk bet Kaliatour-hout voor
dat van den Sandel-boom erkennen, en gene andere buiten
dat kunnen aantoonen;. aan dewelke'men immers,
als doorfieepe Negotianten en Koopluiden, in alle zoorten
van waar en wel ervaar en, en als getuigenvan een
drooge, die in baar Land zo gemeen is , en waar by
zy geen bet mnfie intrefi of belang hebben, ten vollen geloof
moet verdienen. Jnsgelyks Garzias ab H órto, Lib.
i . Aromat. Cap. ij.jcb ry ft in zeer klaar e termen,
dat de roode Sandel-boom op de kufi van Cormandel
wafi, en' gelykgeen ander root-bout, als bet Kaliaiour-
febe, dat een Sandel-reuk heeft, aldaar te vinden is ,
en bet aldaar onder de naam van root-Sandel, by de
Herbariften bekend is , zodanig als i k , by.de ervarene
van dat Land in kemiffe van de Medicy-
nalen, ten vollen verzeekert beb; zo is mede zonneklaar,
dat het hert van den Kaliatour-boom even bet zélfde
met bet roode-Sandel-boüt zyi'
En nog verder fchryft by Heer de Jager aldus i
Caliatourenfe lignum, quod fölidum , durum, &fatis
grave eft, plUrimum ad tinttoriäm adhibetur artem,
ex hoc quoque fcamna, fedes, aliaque fabrieantur,
ac parva ejus pars in medicina ulurpatur, qu®que
in nunc ultimum defideratur finem, neutiquam ma-
gnam exhibet quantitatem refpettu amplitudinis &
ladtudinis regionum, ex quibus per totum o'rbem
hunc in ufum diftrahitur, in quem plerumque illud
eligunt, quod vetuftius e ft, & intenfum atque
obfeure rubentem habet colorem, unde & fortius
Sandalum fpirat, quam vulgäre Caliatourenfe lignum,
qui odorfrittione, utfupraindicatum eft,tantum per-
cipitur: Armeniique hoc ütuntur in Syraaza & Spähern
ad deftillationem fpiritüs vini, cui elegantifli-
mum dat intenfe rubentem colorem & tinfturam,
quamvis fapor ejus mihi non multum placet.
Hsc eft Syllogé illorum, qu® Dom. de Jager mecum
communicavit de Sandalo rubro, quibus lubenter
afientip', in quantum refpiciant ad Ufuale feüvul-
gare Sandalum rübrum, ac pr®fertim illud , quod in
Europam ' transfertur : Semper autem in ea fui fen-
tentia, a qua non facile decederem. Arabes, a qui-
bus in Europa nobis prima redundavit iftius rubri 11-
gni notiria,'illud dèauxiffe ëx'regionibus ad Afrie®
Orientales öras'fitis, feu infulis anteipfaspofitis, uti
ex Lanzybara, Madagafcara & c ., quas regiones mercatores
Arabes ab antiquis jam temporibusfrequenta-
verunt, quamvis pptüiflet fie r i, illud ipfis tempo-
ribus ex India quöque fuiffe tranflatum, In hanc vë-
ni fenteritiam, quuni non tantum in diverfis vari® na-
tionis itinerariis legerim, ifta loca gaudere totisSan-
dali rubri filvis, féd multo magis, quum ab Omnibus
naruiji Orientalium rëgionum ihcolis, cum quibus vey-
fatus fui , Sandalum rubrum audivi dënominari Tsjen-
aam Djingil qüód AEthiopum Sandalum denotat. Nö-
fum emm eft Zingi f c Zangi, vel uti noftfi Malaieen-
, es illud pronunciant, Djingi origine fua tam apud He-
orsos quam Arabes dehotare jEthiopem crimbüscir-
cinnads ornatum, ac pr®fertini talëm, qui Afric® 0-
ram Orientalem inhabitat, qu® regio in hunc usque
plern Sanguebaer vocatur , in qua Ptolomceus qüoque
Homontmum Zingis ponit. Concedo quidem D. de
quadam Indoftanorum lingua idem quoque
nomen fignificare nigrum, ex quo is dicit nigrps My-
rmlonos Zengi Hararab d id , fecjneminemaudiviSan-
efl- Ai ru^rum cognominafie nigrum. Nee confequens
R Malaicenfes, javapos, alibsve Indicós mercato-
es navigiis fiiis Africanas petiifle infulas, ut inde li-
|®ip fimulque nomen reportarent: hoe autem nomen
tup co®merd ° j five alio quodam cafu acciperë po-
erunt, quod hallucinari nequco, attamen credere
Tm. II. ■ ' > voio
Het Kaliatours-bout, dat vry vafi, majfyf, en tame-
lyk fwaat i s , werd meefi tot bet verwen gebezigt, ook
tot banken, zetels, en fioelen verarbeid, midsgaders
een klein gedeelte daar van in de Medicyne gebruikt,
makende al het geen, dat tot dit laatfié, de ge-
beele werelt door gedifirabèert werd, in proportie van
die zo groote , uitgeflrektbeit dier Landen , gants
geene groote meenigte uit, kiezende daar toe van dit
hout gemeenlyk bet geen dat ouder, fooger, en donker-
der-root van coleur, en dienvolgens ook fierker van
Sandel-reuk, als bet ordimris Kaliatours-bout is., die
men by bet vryven, in maniere als boven, eerji regt fewaar werd: bedienende de ArmenierS tot Sjiraaz eh
pahan zig daar van meefi in baar difieleeren van
Brandewyn, waar om bet zelve een zeerfeboone boog-
roódé coleur kómt te geven ; hoewel de ftnaak my met
zeer aanfiaat.
Dit is in’t kort by malkmdergetrokken, bét gene de E.
Heer de Jager wy vanbet roode-Sandelmedegedéelt beeft,
Jtvaar mede ik my gaarne conformere, zo veel bet gemeene
en Ufuale Sandel aangaat, en inzonderheid het genemen
na Europa voert: doch ben ikaliydvan,gevoelengeweefi,
en als nóg befwaarlyk daar af te brengen, dat de Arabiers.
van dewelke wy in Europa de eerfie kemiffe van dat r00-
de-boüt gekregen hebben, bet zelve'porjpmikéty'k gebaalt
hebben uit de Landen geleegen qan de Öofi-kufien vari
Africa, ófte de Eilanden daar voor geleegen, als Lan-
zybar, Madagafcar, fcfc. welke Landen de Arabifcbe
Koopluiden a l van oude tyien bezogt hebben, boe-
wel bet zyn kan,_ dat bet zelfs in die oude iyden mede
uit India gebragt is , bier toe werd ikbewoogen, niet alleen
, om dat ik in verfcheidc Reis-boeken van vérfebeide Na-
tien gelezen beb, dat de voornoemde plaatzen gebeele bos-
feben van root-Sandel hebben, maar nog veel meer, om
dat ik by alle de Inlanders dezer Oojlerfcbe quartieren,
waar mede ik omgegaan bebbe, bet roode-Sandel beb
boor en noemen Tsjehdana Djingi, 'twelk immers Moors
Ethiops Sandel wil zeggen: Want bet is bekend, dat
Zingi, en Zangi, oorjpronkelykzo in bei Hebreeuws, als
Arabies een kml-bariirigen Moor of Ethiopiër beduit,
inzonderbéid dip de OoJljkufi van Africa bewoonen, welke
Land-fireèk tot beden toe Sanguebaar genaamt werd,
en alwaar Ptolomceus ook bet JPromontorium Zingis
fielt: Ik fia d e n E .d e Jager wel toe, dat in eene van
de Indoftaanfbhe taal bet zelve wóórd ook fwart beduit,
waar van zyn E. zegt de fwarte Myrobalanen Zengi
Hararahgenanmr te zyn, maar ik beb nog niemantgeboord,
die bet roode-Sandel den toenaam van fwart geeft; het
volgt ook juifi niet dat onze Maleyers, Javanen, of andere
Indiaanfcbe Koopluiden met baare vaartuigen in de
Africaanfcbe Eilanden snoeten geweefi zyn, om dat bout
en dien naam, of door Commercie of door eenig anderge-
G val