72 H E R B A R I I A M B O I N E N S I S Liber.IL cap.XXV,
C A P U T V I G E S I M U M XXV. H O O F T S T U IL
q u i n t ü m .
Arbor alba. Caju Pull LFitte-Boom.
SUbfequentes hæ très arbores maxime Myrto affines
funt, ' nec inproprie Indicæ Myrti di-
ci poffent: Leftorem autem nonoffendat, quos-
dam frutices ac herbas Europæas in India excrefcere
in arboris formam, uci hoc poftea, ac præfertim de
Filicibus, indicabitur.
Arboris hujus albas très obfervavi fpeciés, quarum
prima ac maxima hoc in capite defcribitur : Arbor al-
t>a major eft arbor perfefta, fîmplici, non admodum
erefto, at arcuofo gaudens trunco, qui plerumque
hominem craffus eft, quidam etiam duorum & ultra
craffitiem lîabent. Raros gerit & incurvos ramos,
qui comam conftituunt raram & incotttptam : Folia
peculiarem dant formam, a cæteris fefe diftinguentia
arboribus ; primo enim formam habent foliorum falicis,
vel ex Indicæ plantas comparatione, inftar foliorum
Dammaræ, fed multo majora funt & æqualia, per lon-
gitudinem nervös habentia novem decemve, quorum
quatuor quinqueve præ reliquis eminent, ac plurima
ad finem funt incurvata fere inftar acinacis , fe x , fep-
tem, oétove pollices & ultra longa, pollicem lata,
firma, glabra , ’ coloris pallide viridis , ferç glauci,
fique conterantur, ficca apparent & fragilia, odoris for-
tis quodammodo aromatici, fed & fimul aciduli: Riorum
fapor refinofus quoque eft cum parva adftrictio-
ne ad Myrti folia accedens , vel potum quendam
fpirans in India Kilang diftum. Ab utraque parte fere
funt æque acuminata, ubi quatuor quinqueve majores
nervi concurrent. Sineordine in ramulis locantur feie
fefiilia.
în ramulorum extremitatibus, atque ex proxi-
morum foliorum alis lignofi pregerminant petioli,
femi-pedem longi, qui uibique obfeffi funt oblongis
viridibufque capitulis, fuperius albiçantibus, fefeque
aperien tibus'in flofculos albos ex quinquè ahguftis pe-
talis confiantes, repletis plurimislongis, flaccidis,&
albiçantibus ftaminibus villofis, anthera albicantia ge-
rentibus. Stamina hæc in medio feu centra piltil-
lum viride reçondunt , quod poft flores delap-
fos in parvo concavo peruftit quafl cyatho vel ca-
liculo. Caulishic florifer fpicam refera albicantem,
quæ fortem fpirat pdorem, fed quodammodo acidu-
lu m n e c admodum jucundum. Poft flores delapfos
capitula remanent bina temave fimul jun&a, adeo firmier
& proxime cauli annexa, acfi agglutinata forent,
quæ magriitudinem circiter habent femims Co-
riandri, fed. fuperius aperta funt forma caliculi, in
qüo piftillum viride coronatum remanfit, ac de-
mum etiam decidit: Capittfla hæc optime referent a-
cetabulâ,' quæ in cirvis Sepueapparent, primovindia,
dein ex cinereonigricantia, terrei quafi colons, quæ m
cauli feffilia mahent, licet penitus fintmatüra : Hunc-
que fervant ordinem, ut fi ab hac caulis parte tria fi-,
mul locentiur, ab altera caulis parte tria fubfequentia
atraareant, itaut alternatus eorum fit fitus. In mice
caliculis tenue reconditur fernen, acfi palea effet,
vel quod formam habet abreptorumfpmæacuminum,
parum incurvum, ac pallide fufcum, quod demum
decidit, fi baccæ diu in arbore fuperfint.
Truncus molli obducitur cortice, digitum circiter
cralîb, ex innumeris tenuiffimis ac tenernmis pel-
liculis conftrufto, uti in Betula confpicitur arbore,
quæ ardte fibi invicem incumbunt, ôccinereæ funt -, quæ-
que facile feparari poffunt, fed adeo tenerasfunt, ut,
fi fimplices tra&entur, ftàtim frangantur.
Inferior hujus trunci pars Temper nigricans apparet,
acficombuftaeffet, ,in qua omnia etiamexuftionisfig-
na confpiciuntur , quodque mirabile eft , nemo un-
quâm hancardentem confpexit arborem,' quiqtfe non;
accurate attendunt, putarent a prætereuntibus forte
ienem in hune truncum fuiffe conjeftum, qui facile
jn hoc' ficco fovetur cortice, at lento ferait gra-
du. Sed hæc nequit effe cauffa faltem in omnibus, nec
in iis , quæ a via remotæ funt, arboribus. Si hice-
nim eortex ignem concepiffet, ac re vera flamm,am
DËze' drie navolgende hoornen bebbën gToote gemeen-
- febapmet de Myrten, en zouden ook wel niet oneu
. gentlyk IndifcbeMyrten-boqmen mogen genaamt voerden
: Doch moet zig den Lezer daar niet aanJiooten,dat zom-
mige beefters en kruiden, in Europa bekent, in Indien
tot hoornen opgroeyen, gelyk wy zulks hierna,■ en voel
bezonderlyk van de Vaar en, zullen zeggen.
Van de Arbor Alba beb ik drie zoorten geobfer-
veert, waar van de eerjle engrootfie in dit Kapittel befebre-
ven wort: Arbor Alba major is een voïjlagen boom,
met een enkelde, doch niet zeer regte, maar bogtigejlam,
gemenelyk hebbende l'ê dikte van een man, zommige ook
van twee mannen en meer. De bladeren hebben mede een
byzondere gedaante, van andere boomen eenigermaten vei-
fcbiüende, zy gelyken voor eerjl de Wilge-bladeren, of
Cna de Indiaanfcbe gelykeniJJ'e') de Dammar-bladeren,
aocb zyn veel grooter, hebbende effene kanten, \in de
lengte met 9. en 10. zenuwen gejlreept, waar van 4. a'
ƒ . ooven de andere uitfteeken, meefi alle van voorèn een
weinig gekromt, bykans alle in de gedaante van een Sabel:
SeSyfeven, en aebt duimen , of wat meer lank,
een duim breet, f iy f, glat, van een dootze groente, voat
na ’t Spaanfcb-groen trekkende, in ’t vryven droog,
bryzelende, en van een Jierke reuk, dewelke wat fpece-
ryacbtig i s , docb ook na denfuuren trekkende: Dejmaak
is insgelyks hersacbtig, meteen kleinezamentrekking, en
wat na de Myrten-bladeren bellende, als mede na een zeekeren
drank, die men in lndien Kilang noemt. Van achter
en vooren zynze bykans even fpits, daar de vier of
vyf gröótè zenuwen t'zomen Jlooten. Zy Jlaan zonder or-
dere rondom de takjer, bykans zonder jieelen.
Aan de einden van de ryskens, en uit aenfebootvande
naafle bladeren, komen boutaebtigeJieelen voort, een bake
voet lank, rondom bezet met lankwerpige, groene knopjes,
die boven op wit zyn, en baar openen in-kleine witte
bloempjes, gemaakt van vyf /malle blaatjes, en vervult
metveele langeJlappe, en witte draatjes of 'vlakken, daar
witte noppen aanbangen. Deze. draad enverbergen in
baar midden een groen boor entje, ’t welk na bet afvallen
van ’i bloeizel in een bol bekertje Jlaan blyft. ' Deze bloeiende
Jieel gelykt wel na een witte Aire, en geeft een
Jlerken reuk van zig , docb wat zuur, ,en niet zeer lief-
lyk. Na bet af vallen van, dit bloeizel blyven deknoppen
zitten, twee en drie tegen .over malkander, enzodigt
tegen de Jieel aan, als of Ze daar aan gelymt waren, zyn-
, de omtrent zo groot als een Coriander-zaat, docb van
ren open, in de gedaante van een bekertje^, daar bet voor-
febreeve groene horentje nog in Jldat, en ten laatjlen ook
uitvalt: Deze knopjes gelyken bejl na de bolle vratten,
dewelke men ziet aan de baarden van de Zee-kat, eerfi
groen, daar na uit den graauwenfwari-aebtig, of aart-
verwig, blyvende tegens'dentak aanzitten, al zynze geheel
ryp, zy houden ook nteejl die brdre , dat als ’er drie
aan'eene zyde van den Jieel Jlaan, de naajlvolgende drie
aan de andere zyde Jlaan: In deze kelkjes legt bejlooten
een fyn zaat, als of bet kaf was , of als ófgebrookene
fpitzen van doornen, een weinig gekromt, enhgt-bruvn,
bet welk daar mede metter tyd uitvalt, 'als de bezien lange
aan den boom bangen blyven.
De Jlam is bekleed met een zagte febórffe, omtrent een
vinger dik, uit ontelbare zeer •dunne en, teere ^dutjes
gemaakt, gelyk men aan onze Berké-boomenziet,digt
op malkander leggende, vuil-wit, of vaal, men kanze
wel van malkander febeiden, docb zyn zo teer ,datze ,a s
men de enkelde handelt, terjlont breeken. ,,
Het onderjie van dezen Jlam ziet men altyd mee
f wart, als of bet verbrant was, daar aan men ook al
de ieékenen van brant bemerken kan, en dat te verwonae-
ren is , niemant beeft ooit'dezen boom zien branden,
’er, minjl op letten, meenen dat ’er zomtyds door de vooi
bygaande eeriig vuur tegen deze Jlam geworpen wiet ,
-t welk in deze drooge boft zeer ligt komt te vatten,
al fmeulende voort te eeten. Maar dit kan niet zyn,
mers niet aan alle, en die verre van den weg afjmh
Want M de bajl bet vuur gevat, en inderdaat geora^
excitaffet, turn herbas adftantes quoque combuftæ
fuiffent, hoeque non in omnibus, fed in quibusdam
tantum apparet arboribus, quod contrarium obferva-
tur; Undeputo, ardenCibus diebus æftivis hunc fic-
cum & tenerum corticern, :qui ignis fomitem tantum
refert, perardentem Solis fervorem incendi, non tarnen
eo ufque, ut flammam concipiat, fedquidemita
exuri, ut combuftus quafi videatun Hinc meæ fen-
tentiæ favet, quod femper hæarbores.folitariæ , nec
-dûs filveftribus mixtæ inveniantur, & fibi quafi folis
jn altis ac ventofis montibus locum occupent, nec
multas circa fefe admittant herbas filveftres, exçepto
carice, aliifque repentibus Filicibus. Hæ quoque
arbores femper vagæ ac remotæ ab aliis crefcunt, ita
ut hariim fiîvæ femper fint apertæ & ambülationibiis
faciles, fed ràdiis folaribus admodum expofitæ.
Si calidioribus diebus hafee perambulemus fiivas,
!odor percipitur refinofus, nec umbras facile dant
delaflatis atque anhelofis ambulatoribus, vefpertino
vero tempore, vel fi nullos emittat Sol radios, gra-
'tshae admodum funt filvte, atque adeo jucundum dant
proipedtum, ut quidam cum Hagana illas comparent
filva:. Ex albo feu cinereo colore hae arboreselongin-
quo facile dignofei poffunt, ac plerumque folo crefcunt
rubro, pingui & argillofo, alba mixto terra atque
lapillis, quod haud facile alias produpit plantas.
Baccte matur® feu frudus refinofum dant faporem, ad
Myrtum accedentem, cum notabili adftridtione fine
ullo calore; vetuftse vero baccae admodum funt fic-
c.$, fragiles, ac fere fatuse & infipidae.
Folia quoque adeo ficca funt, ut ex contritis vix ul-
lus elici poffit fuccus., Lignum fatis durum ac grave
eft, longitudinalibus conftans fibris, nec elegantem
dat colorem, ex cinereo enim albicat fufeo mixtum,
per longitudinem facile finditur,immo fere fponte,fi fo-
li fuerit expofitum, ejus medulla eft mollior, fungor
iior, ac plurimum rimas agit. ^dificiorum operi nul-
jomqdo infervit, quum non bene poliri pomt, facile
findatur, ac cito cariofum fit: Lignum enim hoc
fpurias ac malignas habet maculas, quae cariofee apparent,
& facile vermes feu coffos admittunt, quod
autem plerumque in arboribus obfervatur iponte pro-
lapfis: Econtra in aqua marina fatis,durabileeft, fed
'turn non prolapfae fed recen.ter c®fae eliguntur arbo:
jes, ex quibus coftae navium vel afferes formantur.
Si fecetur hoc lignum, gratum fed debilem praebet
odorem.fere inftar Sandau, fique majora hujus ligni
ftufta levigentur , fibrae apparent tenues, ipfa autem
haud facile poliri poffunt.
Arbor ipfa per fbrtiores facile disjicitur ventos ac
imbres, quum foli'taria fit locata, nec profundas adr
modum ac raras agat radices, atque proje&a ci toper
äerem ac pluvias corrumpitur.
Ami tempus. Flores dat Januârio , ac quædam
menfe Martio ; fruftus maturefeunt ab Augufto in
Novembrem, nec facile progerminant, ita ut faro
ex his arbufculæ propullulent, quæ neque tranlplan-
tari vel ab homimbus coli poffunt.
Nomen. Latine Arbor Alba major. Communi Ma-
laicenfi nomine Caju-puti, uti & noftræ nationi dici-
tur Witte-boom ; quidam Kilang-arbores vocant, ob foliorum
odqrem: Alii Brant-boomen feu exuftas nommant
.arbores ,• quum incendii figna ad truncum ap-
pareant: Verum nomen Malaicenfe eft, Caju-Gelam
ac fruftus Gelam: In Java & Baleya fruétus vocan-
jur Bollong & Bqbolong. Palebfum fernen ex caliculis
•eparant ac colligunt, vocantque Sari-bollong. Ter-
natenfibus dicitur Hate-kelang & Badjule. In lingua
Amboinenfi varias habet denominationés,juxta varia,
m quibus crefcit. loca. Vulgo vocatur Ay-puti, fed
proprie Kilam, llan, & Elan: InHitoë Camelan,zc-
n dicerent Comal-llan feu Dammar-llan, quum hujus
arboris folia magnam habeant fimilitudinem cura
Uanmar-arboribus. . In .Cerama a Lubunenjtbus voca-
wr Sakelan, in Banda Kelan, quæ bmnia nomina fine
uubio ortum habent a Malaicenfi Gelâm : InMacaffa-
ra vocatur Baru-Gallam & quoque fimpliciter Gelam.
V iH f - |n omnibus fere ocqurrit infulis Archipelagi
jj’rjus Moluccenfis, a Celebes parte Oriental! per
oiuccas , Ceramam, & Amboinam, plurimum vero
Hm. II, pér
badde, zo zoude de naafi omßaande ruigte mede gebranc
bebben, en zulks dan ook niet aan alle, maar alleen aan
zommige boomen gezien werden, van ’t welke beide men
nu bet tegendeel ziet ; Zynde daarom myn gevoelen, dat
by beete Zoomer-dagen, deze drooge en teere baß, die
enkel tontel gelykt, door de brandende Èonne-bitte wert
aangefieeken, docb eebter niet in een ligte brant komt te
raaken, maar wel zodanig verzengt wert, dat by daar
1 door, als verbrant komt te droegen: Hier toe, namentlyk
tot dit myn gevoelen, belpt ook, dat deze boomen altyd b y
malkander, en nooit onder andere Êofcb-boomen vermengt
flaan, maar als voor baar zelver qp booge lugtige bergen
een plaats innemen, en niet veel ruigte onder baar lyden,
behalven bet Sny-gras, en alderbande zoortèn van kruipende
Vmren : Staande zelfs ook ydel en wyt van malkander
, zo dat bet in deze Boffcben altyd ligt en wel te
wandelen is , maar zyngevolglyk voor de Zonne-firaaien
ook openfiaande.
Als men ook by heete dagen door deze Êojfeben wandelt,
zo wert men een bersacbtige reuk gewaar, en men kan
daar qualykfcbaduwe vinden, om wat onder te rußen,
of zyn aaffem te ver baaien, maar als ’er geen Zon en is ,
of by avont-fionden, dan gevenze zo een aangenaameüif
zigt, datze zommige by. bet Haagfe-bofcb konten teverge-
lyken : Aan haare witte vérruwe of coleur , kan menze
van verre wel békennen, en zy flaangemeenïyk op een
roode vette klei-gront, met witte aarde en f i eentjes vermengtzynde
een barde, gront, die niet ligt andereplan-
ten kan voortbrengen.
De rype bezien of vruchten hebben een bersachtigén
finaak, al mede na de Myrten trekkende, mét een merke-
lyke zamentrekking,en egt er zonder bitte,docb de oude bezien
werden zeerflroog, bryzelig, en bykans zonder fmaak*
.De bladeren zyn ook zo droog, dat men uit degevreve-
ne qualyk eenig zap krygen kan. Hei bout is redelyk
hart en fwaar, langdradig, en van geen mooye coleur.,
te weten uit den witten m den graauwen trekkende,
daar wat ligt-ros onderloopt, bet jplyt gaarn in de lengte,
en dat van zelfs, als ’t in de Zonne legt, bet hert is
weeker, vpojfer, en meefi gefebeurt. ■ Tot den buis-bouw
deugt bet niet, om dat bet zig niet glat laat werken,
ligt febeurt, en de worm baafir daar in komt, want dit,
bout beeft van binnen valfcbe plekken, die baar als ver-
molzemt vertoornen, en daar.ook de worm inkomt, docb
t welkmen meefi ziet aan boomen,die van zelfsomvallen:
Daar én tegen is bet in Zee-waier redelyk dur abel, maar
als dan neemt men geen omgevallene, maar vers gekapte
boomen, die men dan in bouten , of planken af zaagt.
In ’t zagen geeft dit bout een aangename, hoewel, Jlappe
reuk van zig, f chier als- Sandelhout, en als men goede,
maffyve ftukken daar van krygen kan, en die opgefebdaft.
werden, dan vertonenze baar fyn geadert, doch laten zig
niet polyften. •
De boom wert door fierke winden ligt omgeworpen, om
dat by zo ydel fiaat, en weinige wortelen beeft, daar by
dan door regen en lugt in weinig tyd bederft,
Sayfoen. Zy bloeyen in f anuari, en Zommige in
Maart ; de rype vruchten ziet men in Augufius tot in
November, en teelen zo qualyk voort, dat men zeer zelden
daar van jonge boompjes vint, en die en laaten zig
ook door geen menjehen banden verplanten,,
Naam. In ’t Latyn Arbor Alba major. In 't gerhee-
ne Maleyts Caju-Puti, en zo ook by onze Natie Witte-
boom, zommigen noemenze Kilang-boomen, na den reuk
der bladeren: Andere Brant-boomen^ om datze altyd eer
nige teekenen van brant aan den ftam bebben: De regte
Maleytfcbe naam is Caju-Gelam, en de vruchten Gelam,
op Javaans en Balys, de vruchten Bollong,. era
Bobolong., Het kaf achtige Zqat uit de kelkjes vergade-
renfe in 'tbyzonder, en noemen 't Sari-bollong. OpTer-
nataans Hate-Kelang, en Badjule. In 't Amboins heeft
by yerfcbetde namen naar de plaatzen, daar by wafl.
In 't genteen noemenze beni A.y-puti , .maar eigentlyker.
Kilam, Ilan, en Elan : Óp Hitpë : Camelan, als of ze
zeiden Cam al-Ilan, o/Dammar-Ilan, om dat dezes booms
bladeren en reuk. groote gelykeniiïe bebben met de Dam-
mqr-boom. Óp; Geram by-deLununeezen Sakelan, op
Banda Kelari, alle welke namen waarjcbynelyk af ko-,
men van 't Maleytfcbe Gelâm ; Op Macaffar Baru-
Gallam, en ookfiegts Gelam.
Plaats. Men vintzefebier in alle Eilanden van dezen
Moluxen Archipelagus, van Celebes Oofigedeelte, door
de Moluccos , Cemn, en Amboina, docb meefi door alle