54 H E R B A R I I A M B O I N E N S I S Liber II. cap. XVIII.
CAPUTDECIMUMOCTAVUM. XVIII. H O O F T S T U K ,
Pfeudo-Sandalum Amboinenfe : Safuru. Bajiert Amboins Sandel-hout.
HÆe non alta fed crafla eft arbor in fummis Am-
boin® montibus, fed rariffime obveniens,- quæ
reftum gerit truncum, formamque majoris Jam-
bofæ pr® fe fere, folia autem ejus funt ampla, iimi-
lia Bancudu , vel inftar Manga feetida , pedem ieu
quindecim pollices longa, ultra ofto digitos oc am-
plius lata, glabra, intenfe viridia, flavisque parallelis
ac transverfalibus coftis pertexta, juniora vero folia
ad oras parum funt dentata brevifijmis acrarisden-
tibus, quorum veftigia in vetuftis etiam apparent.
Folia hæc fine ordine rotundis, firmis, acfpithamam
longis infident petiolis ad ramorum fummum, ex r6-
tundo quati caliculo ortum fuum ducentibus , qui ra-
mo ipli adnettitur, cumque ipfo decidit fo lio, bmas
gerens auriculas acutas-, contrita vero folia odorem
præbent & faporem gratum & acidulum.
Flores in amplis pro veniuntumbellis in circulo exteri-
fis inftar amplæ patinæ, qui ex craffis& longis forman-
tur peduncufis in Centro conjunftis, inftar radiorum ro-
tæ: Quisque autem radius pedem circiter eft longus, vel
paulo magis, eftque in fummo tripartitus in minores
petiolos, quorum quisque ad fummum extënfus eft
inftar orbis, atque huic infident multa albicantia gra-
nula, primo paulo majora granis M ilif, dein autem
excrefcunt in baccas inftar Piforum , vel parvorum
Ceraforum nigrorum, ha&enus albicantes & coronu-
la omatas, fi capitula hæc feparentur, formam præbent
quodammodo florum Limonum, uti quoque fen-
fim tales excrefcunt, fed multo fuccofiores funt 5
nec ita albi ac flores Limonum ; quinam fubfequantur
fru&us, me latet, hæc enim capitula tarde fele ape-
riunt, nec in fru&us excrefcunt, fed fruftra decr-
dunt : Non fimul quoque excrefcunt in orbiculis iftisj
fed unus poft alium àperitur flos. Hæcque umbella
optime ornatam refert coronam , qualis nuptiarum
feftivitate fufpenditur, quern in ufum etiam adnibëtur,
in nuptiis nempe quorundamAmboinenfium Principum.
In ramis quoque apparent veftigia orbicularum,.
ex quibus foliorura petioli excrevere, illi autem
medullam intus habent fungofam inftar Sambuci, fed
magis aquofam: Trunci cortex eft glaber, cinereus,
cum fufeis maculis & verrucis, intus autem eft fun-
gofus, mollis, & flavis pertextus lineis, faporis aciduli
ingratique odoris: In vetuftis arboribus cortex exfu-
dat flavum & tenax gummi, quod in nigricantem &
obfeure fufeam exfiçcâtur refinam , fed non magna
c o p ia :. Recens arborum lignum eft album & molle,
ficcum vero in ruflum vergit, fere inftar flavi Lin*
gonii ligni, aliquando'etiam eft exruffo cinereum, plu-
rimis venulis intricatis conftans, unde difficile feça-
tur, quum per longitudinem non bene poffit findi,
refina autem, uti di&um eft,non nifi in vetuftiffimis
reperitur arboribus, nec nifi in quibusdam trunci lo-
c is , quifponte filfuram fecerunt vel incifi funt: Re-
céns lignum nullum fpirat odorem, fed ficcum præ-
fertim, qüod ex vetuftis & fponte delapfis collettum
eft arboribus, odoremque habetLingoi-lignifed, multo
fortiorem, odorque vergit in Rosmarinum , vel
Oleum Spicæ. Refina recenti utuntur Amboinenfes
pro fuffimigio , lignum autem carbonibus inpofitum
fngratum fpirat odorem : Flores autem plerumque
menfibus Septembri & fubfequentibus apparent.
Nomen. Latine Pfeudo-Sandalum Amboinenfe; Am-
boinenfibus in Leytimora dicitur Safuru, in Hitoë
vocatur Tonokuko, h. e. lignum fuffitus , noftmque
na!tio ipfi nomen tribuerunt Rosmarini ligni, feu San-
dali Amboinenfis. .
Locus. Raræ tantum occurrunt arbores in Amboi-
nenfium montibus, ad Hitoë oram, unde incolæ Saf
e arbufculas quondam deduxerunt quasdam, illasque
plantaverunt in Leytimora, in valle umbrofa prope
rivulum Onoway, qui unum exhibet oftium, ex quo
fluvius Elephas di&us excurrit prope Caftellum Vittoam.
« , ,
Amboinenfes hanc habent arborem pro Sandrflo
io, quo nomine me adliciebant in ilium locum, ut
i earn confpicerem, ubi ergo anno 1665, binas vidi
Di t is geen booge, maar dikke boomt die men in't
booge Amboinfcbe gebergte, en dat nog zeer zelden
vint, hebbende een regte Itam, en de gedaante van
een groote famboes-boom, de bladeren zyn groot, en ee-
lyken die van Bancudu, of die van Manga Foeticfa,
een voet, of 15. duimen lank, over de 8. vingersenmeèr
breet, glad, hoog-groen, en met geele parallele ribben 0-
v.r dvoers doortogen, de jonge bladeren zyn aan de kanten
een weinig getant, met zeer korte en ydele fpitzen, waar
van men ook eenige teekenén in de oude ziet: Zy fiaan
zonder order, op ronde, Jlyve, en een fpan lange Jleeleti,
rondom de voorjle takken, yder in een ront Jcboteltje,
bet welk tegens den tak aanzit, en met bet blad af valt,
hebbende twee fpitze: ooren, en zyndegevreven, zo rieken
en fmdkenze ook lieflyk, en wat fmracbtig.
Het bloeizel kómt voort in breede dollen, in de rönte uitge-
breit, als eenbreedefcbootel, befiaande uit lange dikke feilen
, die alle in de midden t'zamen koomett, gelykdefpaaken
aan een rat: Tder van deze Jlralen is 'omtrent een voet
lang i of wel meer, van voórén verdeelt in drie andere
fteelen, welke aan baar einden breet zyn, als een tafel-
hort je i en daar op ftaan veele witte korrels, eetfi wat
grooter dan de Geerji, maar daar na wordent bezyen,
als een Erwte, of kleine Krieke,- nog al .wit blyvende,
van voor en met een kroontje: als men deze-knopen van
malkander trekt, zo vertoonenze eenigzints bet bloeizel
Van Lemoenen, gelykze ook mettef tya zodanig werden,
doeb zy zyn veel zappiger, en min wit, dan’t Lemoen-
bloeizel, wat voor vruchten daar op vólgen-, dat is my
tot nog toe onbekent, want deze knoppen'gaan langzaam
open i en vallen dan nog al zonder vruchten af: Zy -worden
ook niet te 'gelyk groot aan de bortjes, maar de een
na den ander. En deze dolle gelykt wel een gefebikte
kroon, die men in de'Bruilcften' opbangt,. waar toe ze
ook gebruikt werd, te weten op Bruiloften van zominige
Amboinfcbe Prinjfen.
. Aan de takken ziet men de teekëftèn van de fcbotelt-
je s , daar de bladeren ingejlaan bèbbén, en Van binnen
bebbenze een voos merg, gelyk VUer, doch vjateracb-
tiger, de febprffe des Jiams is effen, graauw met bruine
plekken, en vratten, van binnen voos, week, en
met geele linien doortrohken, van reuk fuurachtig, en
voor ons onlieffelyk: Aan de oude boomen fweet defebor-
ze een geele en taaye gom u it, dewelke in eenfwartacb-
tig, en donker-rbs bers opdroogt', docb zëer febaars: bet
verfebe. hout aan de boomen, is wit en week, maar het
drooge trekt wat na den roffen, bykans als geel Linthout
, en zomtyds uit den graauwen ros, met veele aderen,
die zeer verwart dóór malkander en lopen, en waaróm
bet moeyelyk te klooven is, als niet wel in de lengte
willende fplyten, bet bers, als gezegt, ziet menniet dan
aan dé zeer oude boomen , en dat maar op eenige plaatsen
aan den ftam, die van zelfs geborjlen zyn, of daarin
men gekapt beeft, bet verfebe hout beeft geen reuk,maar
wel liet' drooge, inzonderhéit dat van oude én van zelp
omgevallene boomen komt, riekende als Lingoo - hout,
docb veel f f erker, en den reuk trekt ook wat naarRoJema-
ryn, of Spyk-olie. Het bers gebruikende Amboinezentot
reukwerk, te weten ‘t verfebe, docb bet boilt op kooien
gelegt, riekt onliefiyk: bet bloeizel ziet men doorgaans m
September, en de navolgende maanden.
Naam. In't Ldtyn Pfeudo-fandalum Amboinicum,w
’tAmbons op Leitimor, Safuru, op Hitoe biet bet TonOKu-
lco', dat is Lignum Suffitus, en onze Natie bfbben w
den mam gegeven van Rofcmaryn - hout, of Amboi
Sandel-hout. , N ..
Plaats. Men vint maar eenige weinige boomen m
Amboins gebergte, en dat op de kuft van Hitoe, van
hebben de Radjas van Sajaeertyds eenige boompjes gtw >
en dezelve geplant op Leitimor, in een donkere y . >
by bet Reviertje Onoway, zynde een van de booj >
die de Revier den Olipbant maken > die by bet uip
FiSboria loopt. „ , , hnn„,
T)e Amboirtkezen houden bem voor baar en Sancte - ^
met welke naam zy my daar na toe troonden, om ..
bezien, daar ik dan Ao. 1665. twee boomen vont, ^
II Boek.. XVIII. Hoofift. A MB O INS C HE KRUYDBOEK. 55
di arbores, utrasque viri crafiitiem $quantes, nullam
priebentes refinam, quum nimis efiept juniores, occurrunt
quoque poft: Wayum circa Dammaras arbores, illaj
autem in vicinis regionibus majori numero fine dubio
crefeent, in Cerama nempe <Sc in XuliafTenfibus in-
fulis. Quum fiepius majora horum arborum frufta,
jmm'o ß r e dimidias arbores hinc inde in litore iiu
venerim, quas incolas bene nqverant in illa noii
crevifle regione : obfervare itidem in iis potui, per
aliquod illas tempus in mari fludtuafle, atque fuifle
circumvolutas. In Hitoes terra in ftiftrittu pagi Senalo
diu meo tempore talis proje&a jaeukarbor, ex quamu-
lierculiE ramenta caedebant pro fuffimigio, atque-in
eodem diftridtu & illo Keytetto poftea aliquot tales'in-'
venimus arbores, qute adhuc vigebant, in aliis vera
pa«ris ignotte erant.
v uftis. Quum arbor h®c tarn rnro; occurrat, pauca
de ejus ufu commentari pofliim, tantumque de Hi-
toenfibus vidi,ejus ramenta illos ex montibus deducere,‘
quibus ad veftium fuffitum utebantur, quae in mini-
nias csdebant partes cum radice Tacari, h. e. Gladioli
odofatiy Benjoim, ac pauxillo facchari albi^,. quae
fimul carbombus inponebant; Hoc autem lignum
prius bis terye aquae lalitae inmergunt, foleque arden-
tiexficcant, quo. ejus pdor pepetrantior e ft, ita ut
Amboinenfes hoc ligno utantur loco Agallocbi, a
cujus - pdöre’ multum tarnen differt: Nihilorninus
magni faciunt aeque hpc lignum ac ejus refinam,
Juisquefciaribüs. gratam putant, qua in re- ex meo
judicio deiidendi funt, odorem (altem contxitorum
foliorum ac recenter caefi cofticis adeo gravem inveni,
ut Cephalalgiam mihi excitaret. Si elegantia hujüs ligni
frufta occurrant non nodofa, in afierculos fecari
poflimt^cx quibus ciftellas fabricavi,- qu® elegantis
erant-; adfpeftus , ,-quum lignum tenuiffimis. cpnftet fi-
bris ae venis; fed non bene poliri poteft: Inter laevi-
gandum hoc lignum tarn for tern excitabat Camphor®
odorem, ut v ix ilium in cubili tolerarepoflem, atque
affercul® ultra annum poftea liquorem quendam ex-,
fudabant, qui maculas olei referebat: Cum hujus ligni
craifiore rafura conehylia qu®dam colligavi in alia
tali ciftula, qu® fimili quoque modo tenacem quan-
dam Gummi fubftantiam Conchyliis adfigebat, lpfis-
que picis inftar tenaciter adh®rebat, quamvis lignum
hpe antea penitus ficcum fuifle quis credidiflet:
Ore manducatum fortem aromaticumque dat faporem
ad Rosmarinum feu Lavandulam accedentem:
H$cque forte arbpr e ft, qu® in Macaflara Bitau vocatur;
fed rariflime ibi <occurrit, & non nifi in aids
montibus,- qu® reftiffimum gerit truncum ac folia in-
llar Bancudu , fed paulo majora; Ejusque .lignum feu
truncus tantum adhibetur ad malos navigii.Regis,
quum non facile rimasagat, unde nulli alii ficitum eft
hoc uti. Hujus f®pe, uti aiftum fuit, lignifrufta in litore
. invenimtur, haua diu maris ®ftu agitata, necfole f®-
p|us q?dfecata, qu®que depurata &' cubili inpofita o-
doremJtSpic® feu Lavändul* diutius fervant, hunc-
que per cubile fpargunt.
Hæc arbor videtur affinis effe tribus quatuorye
fruticum fpeciebus, poftea Lib.6Sub nomine Scutellaria
deferiptis, qu® omnes limile quoque præbent Gummi,
acaliæplant®, qu® Opoponacem fundunt, cuihujus
arboris Gummi fimile eft.
Roweyl inBoero crefcens fpecies eftpræcedentis arbo-
Jjs, ejusdemque eft magnitudinis & craffidei : Ulius folia
hne ordine ad ramorum fummum locaritur, dupdecim
& quatuordecim pollices longà, quinque digitos lata, ab
itraque parte glabra, acuminata, iliaque Bancudu, feu
MgultifoliumiPo/oïreferenda, intenie viridia, glabra,
ot iplendenda, cum paucislateralibus coftis, qu® ad
oras arcuatim definunt, fuperiusque in acumen àcu-
.hi & firmum inftar acus 'definunt apicem. Ad pras
viaentur integra, fed, fi attente attendâtur., rémotæ,
nec prpfundæ apparent ferraturæ, cum brevi obtufô-
queapicè, qui manifeftus eft character affinitatis cum
præcedend Safuru & Scutellariis: Foliorum petioli
uimum circiter crafii funt, rotundi,&firmi,quatuor
quinqueve pollicps longi , amplafque ad ramos auriculas
g rentes,quum præcedentis arboris petioli patellam for-
aoaut, facilegue decidunt, relinquentes veftigium feu
' iridieen
man dik, zy en gaoven geen bers uit , om datze noS
te jonk waren , men yintze ook agter IVay , . omtrent de
Dammer-boomen, maar dezelve moeten mede op de nabue-
rige Eilanden in meerder getal vallen, als op Ceram, eri
in de Xulaafle Eilanden: Want ik dikwits groote fiuk-
ken, en febier halve hoornen hiér én daar op firdnt gevonden
bebbe, die de Inlanders wel wijlen aldaar niet te
wajfen, en men kon 'er wel adnzien, dat zy in Zee lang
gero.lt hadden: op 'ï Lont van Hitoe in 't diffrifb van ’t
dorp Sepalo heeft by niyiien tyd lange een zodanigen boord
gelegen, daar de Vroutjes fpaanders af kapten, om reuk
werk van te maken, en in t' zelfde difliedt, alsmede in
dat van Keytetto, bepben wy namaals nog eenige .'diér-
gelyke. böomen.gepönden ? dip nog groeiden, 'maar 'óp' andere
Negorynën warenze niet bekent. ‘
Gebruik. Dewyl deze boprti zó weinig gevonden wert,
kan ik nog weinig ‘vton-zjmigebitmk hébbende
alleenlyk, van de Hitoèézen gezien, dat zy daar van dé
fpaandfirs uit bet gebergte afbfagten f om diè toi bprooking
van haarer klederen te gebruiken,. dezelve kléin.kappende,
met de, wortel van Tacari fóffiat'fe'Gkdiólüf 'odora-
tus, ) Benjoim, en een, weinig witte fuiker, 't zelve dan
gezamentlyk op kooien Jmytende: Docb dit boulfdoópenze
te vooren twee of drie reizen in zout Water, en' droogen
bet weder fn de beete Zon,\ waar door zyn, reuk Jlèrker
wert, zo daideAmboineezeiidit bout gebruiken in plaats
van Agallochum: Kan wiens reuk bet nogtdhs veel ver-]
f cbilt: Nief te min makenze veel werks zo van 't bout als
van 'tbers,,. en houden 't voor baar e neuzen-zeer lieflyk,
daar in zy myns, oordeels te belaggen zyn, immers den
reuk van de gevrevene bladeren, en vers gekapte feborffe
beb ik zo fterk bevonden datze bóoft-pyn■ verwekken:
Als men mooye ftukken van dit hout vint,die niet knoestig
zyn, zo kan men plankjes daar van zaagen, waar
van ik kleine kiftjés gemaakt bebbe, die baar fraai vertoonden,
om dat bet bout fyn geadèrl, en gewatert is,
maar bet wil zigniet glat laten Werken, in 't.fcbaaven
g a f bet zo fterken Campbar-reuk van zig, dat menbet iri
de kamer qualyk barden konde, ook fweetten de plankjes ,
ruim een jaar daar na eenige vogtigbeit uit, 't Wélk men
voor olye-vlekkenaanzag: Met bet grové fcbraapzel van
dit bout beb ik ook eenige Zee-boorntjps ingepakt gebadin
een ander kiftje, ’i welk insgelyks een taaye.gomaebtig-
beit aan de boorens zette, en daar zo vaft aünkleefde als
pik, hoewel rnen nogtans f it bout. feor geèeel droog zoude
bebbén adngezien: In de nipjiigekaauwiwordende beeft
bet een fterken fpeceryacbtigeh fmaak, zee f na de Rosma*
ryn ofte Lavandel trekkende. En dit is miffcBien den bóóm , ’
die. op Macajfar Bitau wert genaamt ; dóch zeer Weinig
aldaar té vinden is, en dan nog maar alleen in 't booge
gebergte, hebbende éeh zeer regte ftam, en bladeren als
Bancudu, docb watgrooi'ef,werdènae bet bóut maafr alleen*
lykgebruikt óm maften in 'sKonings Galei'ban te makenj
om dat bet niet ligt fcbeürt, en daaróm mag bfiniemant
anders, gebruiken. Men vint zomiyds, dis gezegt, van.
dit bout ftukken op ftrant, die niet lange m ‘t Zeewater
gerolt hebben, nog door de Zon dikwils gedroogt zyn, eri
dewélke zynde feboongémaakt, en in een kamer gelegt;
baare Lavandel-reuk langer behouden, en die daar me*
de vervullen.
: Het fcbynt of dezen hoorn eenige maagfebap wil bebberi
met de 3. of 4. zoorten van beèfters, bier na, onder dé
naam van Scutellaria, Lib'. 6. befebreven, en die allé
willen zulks mede dóen als déplanten, daar de Opopa-
jiax van komt, waar na dé Gummi van dezen boom ook
gelykt. '
Roweyl op Bóero wajfendé, is een mede zoorte van
den voorgenoèmden boom, als mede van de zelf ftè grootte,
en dikte: Dé bladeren ftaan zonder ofdte aan 't uiterftè
der, dikke ryskens op malkariker, 12: en 14. duimenlank,
5. vingers breet, agter en vooren effen; fpits, en die van
Bancudu, of fmalblddige Polot wel.gelykendé., hoog-
groen , te weder zyden glat èn blinkende, met weinige
zydè ribben,, die aan 't einde zeefbógtig lopen, vanvoó-
ren met een korte Jlyve fpitzè, als een naaide. Aan de
kanten fcbyrienze e f f eri: docb baauw daar opletiepde, zó
ziét men.de Wyde en ondiepe kerven, met een korte ftompe
fpitze, 't Welk een klaar kenteeken van oveteenkomft is
niet het voorgaande Saluru, en de Scuteljaris: Haare
fteelen zyn omtrent éen ftroo-balm dik; ront èn fty f, 4.
a 5. duimen lank, en met een breet voetje aan de'takken
ftaande, daar de voorige een fcbotelije maken, en vallen ligt
af: Nalatende baar voetftappen of een teken óp de plaats,
dadt