i36 H E R B A R I I A M B O I N E N S I S Liber II. cap. LH,
CAPUT QUINQUAGESIMUM
SECUNDUM .
Pharmacum Sagueri : Oebat Sagueet :
Sefoot.
HMc arbor eft aka & filveftris , fed inter aroika-
ticas quoque referri poteft, ob quptidianum rà-
dicum fuarum ufum, quibüs vulgaris potus Sagueer
diftus præparatur: Non adtnodum extenfam
gerit comam, fed elegantem & bene ordinatam, quæ
Folia ac ramos gerit denfos inftar majoris Caryophylli
arboris, ejus alitem truncus plerumque adeo craflus
e ft,u teumv ix ulnis amplefti liceat: In binas dividitur
fpecies *, in feminam nempe feu Pbarmacum Legitimum,
& alteram Pbatmacum Limonicum dittam. Ha-
rum autem primam defcribemus Pbarmacum Legitimum
feu feminam, Oebat Sagueer di&am, quæ ufitatiflima
eft. ■
Ramulos ac raches (uti didtiim eft) gerit denfas,féd
regulari ordine locatas. In ramis enim primo folio-
rüm râChes feu ramuli eredti & oppofiti, quatuor vel
qùinque foliorum paribus confiantes, non vere cruciformes
uti in Caryophyllo arbore, fed fine ordine,
licet quidam crucem etiam efforment, inque his aliæ
minores locantur tenues fed firmæ raches , quæ fefe
iterum in alias minores dividunt, quarum plurimæ
funt cruciformes. In iftis rachibus tarn majoribus,
quam minoribus folia quoque regülari ordine funtop-
polita brevibus inûdëntia pfetiolis, in longioribus ra-
mulis féx feptemve paribus conftantia,in brevidribus
vero binis temisve, atque ubi raches minöres cöri-
currunt, fub lingula tali minori radii minus locator
folium. . i
Folia quodarnmodo Caryophylli folia referunt,hoC
tarnen difcrimine, quod plerümquê lint breviöra,neC
inferius ita anguftentur ac in Caryophylli foliis , &
fuperius in longurn apicem definant, funt autem fca*-
bra , glabra , & fplendentia , ^ quatuor vel quinque
polüces longa, binos lata digitôs , obfcure fæpe vi-
rentia,ac fuperius tarn glabra, ut nullæ ibi appareant
venulæ protubérantes, atque nervus intermedius ful-
cum quodarnmodo ibi efformat, ab inferiore vero
parte plurimæ tenues ac parallelæ confpiciuntur venulæ
, oblique ad anteriorem excurrentes partem
(quæ in Caryophylli foliis arftiores magisque trans-
verfales funt) ad oras autem æqualia font, hæc folia.
Horum fapor eft fubtilis, amancans, fed debilis, in-
gratus, & fub finem acidulus.
Flores nondum apparuerunt, atque tarn raros gerit
frudtus, ut plurimis incolis, immo talibus, qiii 'quo-
tidie hujus arboris radices eruunt, fere lint ignoti ,
cujus caufiam puto elfe , quod ob arborum altitud'i-
nem, viridemque fuum colorëm inter obfcure nigri-
cantia folia vix drgnofci poflint, ac deinde, qtiod næ
arbores continua radicum fpoliatione quafi callrentur;
unde nullos proferre poflunt fruftus ; unde & hi non
inveniuntur nifi in talibus. arboribus , quæ longue disant
& ulnæ cralfitiem habeht ; & ab effoflbribus vix
vel raro vexatæ fuerunt : Fruftus autem ejus formam
habet incurvi cornu vel in conum definentis fäcci ,
qui binos circiter pollices longus eft, digitüm latus,
ac ferë rotundùs vël pàrum compreflus, planus , &
ventricofus, ab una parte juxta longitudiném fulCatus,
eft porro viridis & mollis, fitangatur inftar inflati
facculi: Intus ofliculum reconditur planum inftar deco
rticati Canarii, tènui älbicante primufn ad dein
fufca pellicula, tettum, fob quo flavelcens& oleofa medulla
feu pulpa reconditur, qualis eft ilia Bintangor,
nullum ÿero peculiarem habet faporem * nifi quod
paululum amaricet : Ofliculum hoc fed nucleus eft quoque
gibbofus & ab una parte umbilicatus , fere inftar
pifi vel fabæ, in qua pelliculæ radii quafi in uno
centro concurrunt, ubi & brevis durUsque apex con-
fpicitur inftar hili. Inter hunc nucleum & exteriorem
viridem corticem liquor reconditur vifcofus, &,femi-
pellucidus inftar Terebinthinæ: Frudtus hi plurimum
obfcure v iren t, vel paululum tandem flavefcunt in
inferiore eorum parte, ubi & per maturitatem dehi-
fcunt, iftumque emittunt nucleum, qui interram pro-
LII. H O O F T S T U K .
De Sefoot-Boom.
Di t is een booge en wilde boöm,.docb kan mede onder
de fpeceryacbtige plaats krygen wegens bet dagelyh
gebruik van zyne wortelen, waar mede dengemee-
nen drank werd toebereit: f i y beeft geen gebeel breede,
maar een welgefcbikte en cierlyke kruin, dicht van loof
en takken, gelykende wel een groote Nagel-boom, en den
Jiarii is in 't gemeen zo dik als een man omvademen kan:
Men verdeeld bem in twee zoorten, die in gedaante weinig
van malkander verfcbillen, te weten; i. wyfken,of
Pharmacum Legitimum, en d. Pharmacum Limonicum,
en waar van wy Pharmacum Legitimum, of bet
wyfken van Oebat Sagueer eerjt zullen befcpryven, als
zynde bet gebruikelykjte.
Hy beeft, als gezegta zyn kruin vol takskens, ofrys-
kensy meeft in een gejcbikte ordre Jiadnde : Want aan de
takken ziet men voor eerfi de ryskens na boven, en regt
tegens malkanderJlaan, met vier envyfpaar en, niet regt
in 'i kruis, gelykadn de JSfagel-boomen, maar zonder order,
boewel zpmmige' ook in 't kruis Jlaan, en aan deze
Jlaan weder andère kleindere, dunne, en Jlyve ryskens,
die zig al wederom in andere kortere Verdelen, en meejl
alle in 't kruis Jlaan: Aan de voornoémde,ryskens, zo
groot als klein, Jlaan de bladeren mede tegens malkande-
rengefcbikt in rygen, en op korte Jleeltjes , aan de langere
ryskens met 6. en 7. paaren, en aan de.kortere met.
2. en 3. paren, en daar de ryskens t'zamen jloten, plaat*
onder ieder rysken nog een kleinder blad,..'
De bladeren gelyken eenigzints na de Nagel-.bladeren,
doch met dit ondetjcbeit, datze doorgaans korter zyn, en
achter zo fmal niet toelopen als de. Nagel-blader'en, mids-
gaders van voor en een lange J'pits hebben, zy zyn Jlyf,
glad, en glimmende, 4. en 5. duimen lonk, 2. vingers
breet, fwari-groen, en aan de boven zydé ‘zo'effen, dat
men aldaar geen aderkens ziet uitbuilen, ook maakt ’erde
middel-zenuwe Jlegts maar een groeve, doch aan de on-
derjle zy de ziet men-veelfyne en paralellé adertjes, wat
fcbuins na voren lopende, (zynde aan de Nagel-bladeren
wat dichter, en meerder dwers-lopende J voorts met effe-
ne kanten: De fmaak ïsfübtyl Vitter, dócb jlap, onaangenaam
, en in 't einde wat ryns.
Net bloeizel beeft men nog niet gezien, en by draagt
ook zelden vruchten, zo datze by ae meefté Inlanders,ja
zelve by de gene; die, zyne wortelen dagelyh-uitgraven;
by na onbekent zyn, en Waar Van ik dé oofzaafèeensdeels
gifje te zyn, om datze', wegens de boogt e der bomen, en.
groene koleur, tujfcben dat Jwart-groene loof, qualyk te
bekennen zyn, en ten anderen om dab de bomen'door bet
gedurig uitgraven dér wortelen eenigzints alsgelubt wordende
, geen vruchten kunnen' voortbrengen: fVesbalven
men 'er ook niet en vind, dan aan bomen die gebeel verre
van de band Jlaan, en Wel een vadem in den omloop di<
zyn, midsgaders van de uiigravers niet óf zelden bezogt
werden. Deze vrucht dan gelykt wel een krommen boom,
of fpits toelopend zakje, zynde-ongeveer 2. duimen lonk,
een vinger breet, en fcbiér rond , of dis een weinig plot
gedrukt, met een buik aan deeene zyde, en langs dezelve
eene naad: Voorts gras-groen,en welkein’taantajten
als een opgeblazen zakje i s V a n binnen leid een platte korrel,
als een gefchelde Canary» met een dm , eerjt. wit,
en daar na bruin vliesken hekleet, en daar onder eengeel-
acbtige en Olyacbtige beeft, als die va» Bintangor, van
Sera zonderlinge fmaak, als alleen een kleine bitterbtit.
eze korrel is mede wat bultig', en beeft aan deeene kan
een navel, als een boon, dlwaar de Jtralen van ’tvlies-
ken als in een middelpunt te zomen Boten, en men ziet er 00.
een korten hardfpitsken aan: Tujfcben deze korrel en
buitenjle groene fcbel, leid een lymacbtige en balJ f 0.0i\
■ fcbynende vogtigbeit als Terpentyn: Zyblyvenmeejtm-
ker-groen, of werden ook wat geel op den buik, alwaa
ze dan eindelyk openberjten, en bun voornoemde bmnenjv
korrel laten uitvallen, dewelke dan de aarde rakende,^
AMBOINS CHE K R U YDBO EK .
ll Boek. LIL Hooftft.
labens novam progerminat arbufcülam : Trunci cortex
rugofus eft, & ex nigro virens, in, ramis vero eft
rlaber & ruffus.
fc Hujus arboris radices folæ fere expetuntur , unde
fapiens naturæ Creator illas baud profonde fub terra
abfcondit, plurimum enim fub rugofa tantum terræ
parte finuolæ decurrunt,hinc inde. etiam protubérantes,
immo ultra extenfam arboris çomam j ita utfacil-
lime fint eruendæ , atque ubi ita protuberant ; nodo-
fam efformant fubftantiam : Harum radicum cortex
eft fatis çraflus, ex ruffo luteus, Ubi terra obtegiturj
fragilis porrp e ft , & fi incidaturj fubftantia ficca fefe
offert inftar Sulphuris, fapor autem amaricat cum
notabili adftrittione, ubi vero e terra fefe.erigit, cor-:
tex hie eft tenuis, quum fub terra fit craflus. Trunci
lignum eft.pallidum, fed ficcum flavefcit, fi fuerit
caifum, ad radices, vero magis luteum gerit colorem*
nëc duruni e ft ,& facile contunditur, hujus àmarities .
major eft quam corticis.
Pbarmacum Limonicum, feu altera fpecies Mas didla^
a præcedenti adeo parum differt, ut adipeélu .vix di-
gnofci vel diftingui pofîit -, ramuli enim ac folia eo-
dem locantur ordine, fed non ita Temper oppofita ac
in.priore, folia quoque eandemhabent formam, ex-
cepto quod ènt anguïtiora j lpngiora, & tenuiora,ma-
gisque acuminata ; Ramorum cortex non eft ruffus,
fed cinereus, in trunco quoque cinereuseft,fed gla-
btior & tenuior, æque in trünco ac inradicibus, non
ultra culmum craflus, nec fqbftantia.ilia flava & ful-
phurea éft adeo copiofa ac in præcedenti. Sapor quoque
maxime differt, qui in mare, magis amaricat &'
accedit ad Limonum corticem, ita ut optimus diffe-
rentiæ chara&er, quo hæ arbores diftinguuntur,con-
fiiiat in corticis craflitie & fapore. . Unde effoflores
non ad arborem, fed ad radices attendunt,, quæ in
mare etiam non profonde terram petunt ; fed hinc inde
nodofæ fupra illam elevantur, & plerumque non
ita. praflæ funt vel ruffæ, tarn in ligno quam in
cortice : Arboris lignum magis albicat, durius e ft,
&Tolidius, undé & ufui mechanico magis infervit. E-
jùs fruétus brevior eft & rotundior fore inftar minons
Pruni, yiridis quoque, ac ejus liquor non ita. vi-
fçofus eft , odorem gerens florum Canangoe : Ofllcu-
liim ejus eft magis pallidum, fufetim 3'brevius , & craf-
llus., fed fimul unuofum & umbilicatum, feu hilo.nota-:
turn uti in faba, haud male referens aureliam Bombycis:
Ütriusque fpeciei frudhis menfe Aprili apparent,- in
mare frequentiores quam in femina , quum ejus radices
minus eruantur, oflicula prolapfa fub arboribus
magna prögerminant copia, in arbuiculas excrefcen-
iia.
Nomen. Prima fpecies vocatur Pbarmacum SagUeri
Legitinmm Latjne, in Lingua vero Amboinica, & Ma-»
laicenfi Ubat Tbitnù, in Hitoe vero Sejoot & Sefoat,
quod generaliter omne dénotât, quo Saguerus, fimi-
lisquè potûs amarûs fit & pötabilis: In Leÿtimora a-
liisque locis dicitur y^/ai &Ay-Alat, Mahd, Mahn,
& Malu, .hæc autem fpecies proprie Amboinenfibus
vocatur Ay-Àlat Wàbba-, , ,
Altéra ipecies dicitur Pbarmacum Limonicum, Ma?
laice Ubat Lembn, Amboinice Ay-alat Auffy, dum
illarum radicum fapor ut & Sagueri, cui infofæ funt,
ad Limonum çortiçes, accédât. »Circa denominatio-
nem maris & feminæ inter me & ineolas magha eft
controverfia. Primam fpeciem feminam dixi, quum
corticem gerat ac lignum, moUius,- illi autem pro mare
hanchabent, & e Contrario alteram fpeciem feminam
p.y.tant elfe ,- fed non operæ pretium eft , ut de ea
difputemus re.
Locus. Hæc arbor plurimum crefcit in Amboina ;
non autem in omnibus ejus lo'cis ÿ fed tântùrtï in. Hi-
toes ni on tabus, longe a litore,in altis & filvèftrib'us lo-
cis, e quibus Tiffadores ejus radices non fine magnô
labore deduçunt,quæ enim funt propinquiores, pulto
earum ufu. jambiu.font:illis,deftitucæ, . unde longe e
montibus præténdæ font: hoc autem commodum ad-
fert hæc arbor, quod late & .copiofe foas proférât
radices, harum autem arborum optimæ &,plurimà
crefeunt circa pagûm Xuli.
Tfjm. IL ' Übcit
137
een riieuw boompje voortbrengt: De fcborjfe des Jtams is
rimpelig en fwart-groen, maar aan de takken effen en ros.
De wortelen zyn by na alleen , bet gene dat men van,
of aan dezen boom. zoékt, 'en daarom beeftze de wyze nutuur
niet diep. onder de aarde willen Verbergen, Want zy
loopen mee ff, langs onder de ruigte been, of met bochten daar
onder, en bier en daar boven uitbuitende, jazelfs buiten
bet bereik van des booms kruin'; Zó datmenze gemakkelyk
uitgraven kan: En daarze zódanig uitbuilen, makenze
ook knoeffen van een warrige fub f f antie: defchorffé van
deze wortelen is redelyk dik, en ros-geel ,ddarze dè aarde
bedekt, voorts bros, en alsmen daar infnyt, zo komt daar
een geele droge fubff antie als fwavel uit; zynde bitterag-
tig van fmaak ; en .met een merkelyke zamentïekking-, dog
daarzé boven de aarde uitpuilt, ijfe dun, maar onder de
aarde dik: Het bout des ffams is bleek, danbeflerftffraks
geel, als men daar in kapt, aan de wortelen is.het wat
geelder, niet bard, maar laat zig Ucbtelyk in f f ukken
kloppen , en de bitterheit is daar in mïrkelykér öfmeerdet
dan in de fcborjfe.
■ De. Pharmacum Limonicum, of anders bet Manneken
van dit geffagt, verfebilt j als gezegt, van dit voorgaande
zo weinig, dat menze in ’t aanzien qualyk onder-
jebeiden kan;, want de ryskens en bladerenJidan in dezelfde
order, docb zo precies niet tegens malkander, als aart
't vorige; dè .bladeren hebben ook bet zelf de fatzoen, be-
balven datze watj'malder, langer, en dunder zyn, én ook
èen langer fpits hebben; de fcborjfe der takken is niet ros;
maar graauw: Aan dè ffarn is zy mede graaüwer, en
effender, ook doorgaans dunne?; zo wel aan de fiam alt
aan de wortelen, te weten niet boven een ftroo-balmdik,
en daar komt zo veel geele fwavelacbtige fioffe niet u it;
als uit bet •vorige. De fmaak verfebilt ook merkelyk;
zynde in dit.Manneken bitterder, en na Lempen fcbellen
trekkende ; .zo dat de befte kènteekéns i Waar niede men deze
bomen onderfebeiden kan; beftaat in de dikte der fchorf
Jen, en iri de.fmaak: Wesbalveii de uitgravèrs niet na
de boom, maar na de wortelen zien, en dewelké van ’t
Manneken mede niet diep onder de aarde lopen ;, ook bier- en
daar met knoeffen uitbuilen, maar zyn doorgaaris Zo dik
en ros geel niet, nog van bout, nog van fcborjfe: Hei
bout is mede witter, barder, enmafjiver, endierbalven,
tot den huishouw meer bequaam: De vrucht is wat korter
en ronder, bykdtns als een pruimpje, ook gr as-gr oen,
en de binnenfte vogtigbeit is min lymachtig, riekende be.
febeidentlyk na de bloemen Cananga : Dè binnenfté korrel
is bleker, bruin, korter; en dikker, viidsgdders bog-
tig, en met een navel als een boon f gelykende niet qualyk
een tonnetje van een Zywormi De vrücbtèn van beide
deze zoorten ziet men in April; en aan 't mannekeb
meer dan aan 't voorgaande, of ’t wyfjèn, om dat zyne
wortelen minder uitgegraven werden, de uitgevallenkorrels
ziet men onder de bomen in menigte opgefcbotèn, én
tot jonge boompjes geworden. ■ -
, Naam. De eerfte zoórte biet Pharmacum Sagueri Legi-
üimum, in ’t.Latyn; in’tAmboinsen Majeyts UoatThunii
op Hitoe Sefooten, en Sefoat, 't wélk in ’tgeneraal alle dingen
beduid.;..waar medé men:de Sagueer en diergelyke
drank bitter en drinkbaar maakt: Op Leitimor, en andere
plaatzen biet by Alat, en Ay-AIat ,' Malul, Malun,
èn Malu/ docb in ’t byzonder wert déze zoorte in ’t Ant-
boins Ay-Alat Wabba gendamt.
De tweede, zoorte biet Pharmacum Limonicum ,' op
Maleyts Ubat Lèmon, op Amböins Ay-alat Aufii , . de-
wyl den fmaak van die wortelen, en van den Sagueer
daarze in gedaan zyn., na de Lemoen-fcbellen trekt, omtrent
de haam van mdnnekèn, en wyfkèn is tujfcben my
en de Inlanders al vry wat verfebil: De eerfte zoorte heb
ik bet wyfken genaamt; om datze. weèker jsdn fcborjfe en
bout is , maar zy houdenze voor bet manneken, enter contrarie
de tweede zoorte voor bet wyfken; docb’t welk geen
disputerens Waard is.
Plaats: Deze boom waft nieeft alleen op Amboina, en
dat nog niét óp alle deszelfs plaatzen, maar allèenig’in't
Hitoeeze gebergte, verre van ftrand, in hoge'wilde boft
febagien,. daar de Tiffadoors zyne wortelen niet zondèr
groote moeite TMeten van daan haaien, want die digt of
na by. f t aart; zyn door 't <èeel gebruik al. lange uitgegraven,
en men moet nu daarom beel verre in ‘t gebergte
gaan:. doep dat voordeel is ’er by ; dat den boom zyne
Wortelen zeer verre vtrfpreid ; en men ’éi veele van eenen
boom hebben kan, ftaande omtrent bet dorp X uli wel de
meeffe en nipoifte;
Het