i 3<5
CAPUT TRIGESIMUM NONUM.
Anona. Mama,
H Umilis hæc eft -arbor , v ix cam alta ac Lemo-
'nipis-drbor , truncum geréns curvum, in duos
cresve alios divifum; nujus rami funt pauci,
& admodtim fragiles, ac ob gravitatem plurimum in
terram inclinantes, inftar illorum Ficus arboris : Folia
in ramulis in binos ordines altcrnata locanturarfte
junfta, ultra manum longa, duos ultra pollices lata,
integra, ac fere æqualiter decurrentia, èoftis & rugis
dïftinfta; coloris obfcuri, quodammodo glauci, fem-
per furfum cOnniventia, paria aii.tem ipfa deorfum
funt indexa, quæ, fi conterantur, pëculiàrem fpiranc
ôdorèm, ingratum tamen, contrita etiam ficca apparent
: Flos componitur ex tribus anguftis fit craflis
petalis, linguæfonnibus, triangularibus, craflo infi-
dens capitulo, digiti articulum circiter longo, palli-
de virenti vel ex Viridi flavo ", inftar Muiæ fruftus
fere olens : Flores hi ex foliorum alls hinc inde
foljtarii proveniunt, poftque hos. fuhfequitur fruftus,
ex craflo lignofoque dependens pedunculo, qui ra-
mulî partem refert, acutoque apice fruftum ipfum
intrat. Fruftus au,tem ipfe cor bovinura refert, duo-
rum pugnorum vel paulo minoris ma gn itu d es , ac
altiflima bafi ex petjolo dependet, cortex autem ejus
exterior divifus eft in aliquot protubérantes obliquas
, ac transverfales cancellas , quæ circa & pro-
pe pedunculum parum oblongæ funt ; ab una parte
plerumque fifluram quoque habet,. fed non admo-
dum profundam ; quidam etiam fruftus non veri
cordirbrmes fu n t, led vel rotundi, vel irregula-
res. Exterior hie cortex feu pellicula eft ficca
& fragilis , fit carni ipternæ n e x a , câro vero alba
eft & mollis, nec multum fuccofa, fere inftar
Ç a fe i, vel talis placentas , quarn Hifpani Mans jar
bianco yqqant. Circa fruftus pedunculum , qui ad
finem ilium non perforât, in ipjfa carne loçantur longa
pigricantia ofljcula, Melopepopis femina referenda,
quæ facillime a fru ftu , fi comedatur, - feparanda funt:
Fruftus color primum eft pallid? virens, dein rube-
feens ae denuo obfçurus, fed-femper talis, ut fub
Qbfcuro hoc colore aliqua' rubedo appareat, uti in
maturis malis granatis : Sapor quodammodo eft fatue
dulcis, fed tamen fatis gratus, fere inftar toftæ Cydo-
niæ, aç ci to homines fatians, ita ut quis non ultra or-
dinarium unum fruftUni una comedere pofiit v ic e ,
non poflunt deCorticari, quum cortex nimis fit fragilis
, ac interior caro in partes feparètur , unde
in duas 'trésvè Confringuntur partes., qUod manibus
facile peragi poteft , turn que caro exfugitur vel
a cortice feu. pellicula .lingua feparaturj .Oflicula nigra
vulgo exipuuntur ,- fe d iæ p è quædam etiam de-
glutiuntur: Arbor hæc molle ac inutile gerit lignum,
nec lene fcit, aç facile a ventes disjicjtui; : In initio
pluvioforum menfium juniorà emittit fo lia , fed non
cunfifca fimql, -qqum etiam flo re t, _ fmçt.us matures
Augufto producens : T a le s 'fæpë etiam inveniuntur
fruftus menfibus Aprili & Majo, quum . non çertum
obfervet tempus , hinc inde unus tantum ip arbor®
quoque apparet-frufilus, quum pigre fie tarde fuos gérât
frumps. ’ '
Nomen : Latine Anona : Apud Malàîcénfes nullum
pbtinuit nomen, • quidam -vero. illain no minant Ma-
np#, fit Menpa, &, Terqateofes .quoque MenQa S-C, Siri-
eaynonat difiia a^Siric^quæ certî? funt deii.ciæ ex avis
& la^ia cremore confe<ftæ.wales, placentas ovarias
vocamus: Amboinice Nonas. In Banda Meuowa: Mar
caflara Sara ’ Brajjfo, noftratesque Belgæ afiquando
hos nominant frufilus Sineeje Peer en, quum, uti di-
citur , aSinenfibus primum in hafee delati fuiflent terras
, vel potius, quod a Sinenfibus hujusregionis inco-
lis plurimum propagantur. . . .
Locus: Dubium haft en us eft, an hæc fitindigenaln-
diæ arbor nec ne, Annonæ faltem Nomen eft Indiæ
Occidentalis ortus, ubi hie fruftus copiofe' ac diver-
fis in locis reperitur , atque inter Hifpanos, ’qui
in Hifpaniola fit Mexico habitant, idem gerit nomen
; in Brafilia frequenter quoque occürrit, voca-
turque ibi Ar ticu, quamvis Articu deferiptio Jani
de Laat in India Occident, defeript. Lib.. 14. Cap. 22.
XXXIX. H O O FD S T U K .
A n o n a -B o om .
D it is een laagc boom, en qualyk Zoo boog, als een
Lemonipis-boom, hebbende een kromme Jiarn, en
die zig dan nog in twee of drie andere verdeelt ', de
takken zyn voeynig, midsgadfirs zeer bros, en Wegens bare
fwadrte, meejl na de aarde hangende, gelyk die van den
Pyge-boom: de bladeren flaan aan de tikjes in twee ryen
overhands tegen, malkander , en ook digt aan malkande-
ren, zynde omtrent een band of wat meer lank, ruymtwee
duyrnen kreet, aan de zyde effen, en bykans gelyk hopende,
voorts geribt, en wat rimpelig: van- Coleur donker,
en wat na het Zee-groen trekkende, altyt een weynig na
boven te zamen luykende, maar de ryen zelfs zyn nederwaarts
geboogen, zy hebben, als menze wryft, eenenbyzon-
derenreuk, dog die niet lieffelyk en is , ook zynze in ’t vry-
vén wat droog: de bloenie is gemaakt van drie fmalle en
dikke blaadjes, als drie tongetjes in een triangel, jlaande
op een dik knopje, omtrent een lid van een vinger lang,
bleekgroen of groen-geel, en riekende byna als P ij mg;
deze bloempjes Jcaan bier en daar uyt den feboot der bladeren
enkelt, en na bet bloeyzel volgt de vrugt, hangende
aan een dikke en boutagtige Jbeel, die mede wel. na een jhk
van den tak gelykt, en met een Jpitze kegel diep in de vrugt
gaat: de vrugt zelfs gelykt wel na een ojfen-hert, zynde
omtrent twee vuyjten of wel wat minder groot; met het
breetjhe eynde bangtze. aan 'de. Jleel, en de fcborjfe van buy-
ten is verdeelt in eenige uytpuylende, fchuyns en over dwers
lopende ruyt en-, dewelke rondom en naaft hy den Jleel wat
lankwerpig zyn; aan de eene zyde beeftze gemeenelyk ook
een kloove, dog niet zeer diep, ook zyn zommigé niet regt
bert-formig, maar of rondt of wat ongefebikt: de fcbel,
zynde droog en bros, is aan betvlsëfcbvaft , en betvleefcb
is wit en week, dog niet zeer vogtig, en bykans als pot-
kaas, of' die zoorte van vlaaden, dewelke de Spanjaarden
Mangjar Blanco noemen; rondom de midtleljle Jleel of kegel
(dis niét tót aan het eyndë gaaf) liggen in bet zelve
vleefcb veile lange fwartagtige korrels, wel wat na de
Pompoen-zaaden gelykende., en-die men in 't eeten zeer ligt
van ’t vleefcb kan afzonderen} de coleur van de vrugt is
in ’t eèrjl bleek-groen, daar na rootagtig., en tenhaatjkn
took-verwig, nogtans zoodanig, dat men dltyt onder dé donkere,
coleur kan zien eenige r 'oodigbeid, gelyk aan der rype
granaten: de fmaak is eënigzints maL-zoet, dog egter rede-
lyh aangenaam , en bykans als gebradene queen', dok baa-
Jtig verzadende, zoo dat een man nietboven een 'ordinaire
vrugt op eenmaal eeten kan, men kanze 'niet jcbellen,
om dat de.fcbel te bros i s , én bet binnenfik van
kander' vallen zoude, diés 'menze in twee a drie Jlukken
breekt, ’t welk bok met de banden ligt gefchiéden kan, en
dan lichtp.of zuygt mep, bek vleefcb-van de. fcbille af: de
zwarte korrels uytfpo'üwende, dog waar van énen egter
zomtyts nog al eenige injlokt: dezen boom heeft een week
ondeugent bopt , werd niét zeef out, eri mg'ligt van de
winden omgewaait: In 't begin van de regen-Mouffon
krygt -by zyne jonge bladeren, dog niet alle te gelyk, en
als wanneer hy ook bloeyt, midsgdders in Augufio zyne rype
vrugten geeft; dog zomtyts vind men bok wel zoodanige
vrugt en in April, en May, om dat by zoo geen vajlen tyd
en bout,’ en men ziet’er bier en daar maar een aan den bom
bangen, wdnt fyy draagt wpyuig, en dat nog al'vrydong^oam.
Naam: In ’t L#cyd Anona, by de Mateyers beeftze
geen;,naami dog zommjge- npemenze Manoa > en Menoa,
de Termtaanenook Menda ,.sn Siricaynona, voortkomende
van Siricaya,. ’t welkeen lekkerny is van room. eyi eye-
ren gemaakt, diergelyke wy syér-vladen noemen, op Amhoins
Nonas: 5awdflor Mejiona:' Macajfers Sara Brafla, e»
,onze Duitfchen noemenze zomtyds Sineefe Peeren , m
datze, zoo men zegt, door. de SineèJen eer f t in deze Landen
overgebragt zouden zyn, of wel eer , om datze van
de Sineefe Inwoonders dezer Landen veel voort-geplant
werden.
Plaats: Tot nog toe is bet in twyffel, of dit een Inland-
fchen boom van Ooft-Indien zy of niet; immers den nuam
van Annona komt waarfcbynelyk uyt Weft-Indien, alwaar
deze vrugt veel en op ver/ebeide plaatfen gevonden werd>
en onder de Spanjaards, die in Hifpaniola en Mexico woo-
nen, ook dien naam draagt; in Brazil vind menze ook overvloedig,
en werden aldaar Articu genaamt, hoewel de be-
febryving van de Articu, by Jan de Laat in zyn IVeJt-
• * Indien,
& Anonce deferiptio Eufeb. Nierenb. in Hiftor. naturae.
Lib. i j . Cap. 73. ac ilia Anon apud Oviedum Lib. 8.
Cap. 18. a noftræ hujusOri en talis 'Anonæ deferiptio-
ne multum diferepat.,, fed quod diverfo regionum
cælo fit fold eft adfërib.êndùm, fi decætero.auftores
hac de re accurati fatis fuerint, quod dubito , Cbri-
Itopb: enim Acofta, qui talibus in rebus .majorem
meretur fidem,' in Hijtor. fua natur. Lib. 4. Cap. 25.
talem deferibit Anonam, qualis cum noftra multo melius
convenit, ubi quoque omnes tales irridet (ac
præfërtim Hifpanos in-Occidentali India habitantes},
qui' horum fruftuum medullas cantis in deliciis ha-
bent, ut has .reliquis præferant fruftibus Hifpaniæ,
hineque illas nominant Mangjar Blanco: ibi quoque
fenbit AnOnam Guanabanatnque unum eundemque
effe fruftum, fit in media regione ibi crefcere. Ita
ut fieri potuiflet, ffuftum hunc ex nova Hifpania
primo in Manilhas'effe translatum, ac inde forte
per Sinenfes vel Hifpanos in Moluccas, ac alias Indiæ
regiones: Cui vero rei quisquam opponere pos-
fe t, deferiptionis diferimen öccidèntalis Anonæ ac
noftræ Manooe nimium e ffe , ac. proinde neeefiario
duos diverfos efie fruftus ,. Manoam itaque pro in-
digeno habendam efle fruftu : Cui fententiæ non
multum opponemus , ac folummódo dicemus , in
Moluccis, iisque potifilmum reperiri in locis, quos
Hifpani fit Lufitani inhabitaverunt, quamvis a qui-
busdam indigenÜm ipfis fuerit nomen iiipofitum.
Fruftus Guanabani- a Scalig. exer-c. 181. Oviedo & Tbe-
vetto deferipti, a-Manoa noftra-plus differùnt, quos
itaque pro diverfis quoque habemus fruftibus.
Ufusj Fruftus hi raro in arbore ad maturitatem
relinqüuntùr , quum vefpertiliones .aliaqiie no.fturna
-animalia illud non permittant, fed fi ex rubro fufei
vel nigricantes incipiant effe , coto cum. pedunculo
carp un tur, atque aliquot per dies cruaa con-
diuntur fub Oryza, fub qua optimifervantur,& matu-
refeunt. Sunt temperatæ naturæ, fed parum adftrin-
gentes & obftipantes, ac folummqdo crüdi eduntur,
xriftioni enim vel coftioni minus Utiles funt, in omnibus
quoque vefei illis licet morbis, quamvis'ob ficcam
eorum naturam delicato ftomacho non admodum funt
Sati, atque optime illis inferviunt, quiDiarrhæa vel
■ yfenteria laborant, præfërtim fi paruin fub. cineri-
bus tofti fuerint, quamvis.turn magis ingrati fint:
Fruftùs hi peçuliàrem habent morbum vel defeftum,
quod nempe interne fub pellicula in carne ficcos quos-
dam habeant callófos nodos, ex craffa quafi farina
concretos, quod plerumque tamen obtinet iis in ar-
boribus, quæ gracili ac îabülofo crefcunt folo. Pro-
pagantur per oflicula, quæ facillime quoque propullulant',•
fed transplantationern amant ; Dicitdr ancil-
la quædam in Batavia horum officulorum certam
quantitatêm , . quæ meLopeponum femina .effe puta-
‘5at? quæque in India cruda eduntur,'ririnute mandu-
cavilie fit deglutivifle, brevique poft adeo demens fit
vertiginofa fuifle fafta , aefi Opium edidiffet, quoti-
die tamen experiuntur illi, - qui integra hæc cum-carne
deglutiunt oflicula , nullum inde. damnum pati.
Ut arbor hæc fit frugifera, ac amplam gerat comam,
circa truncum pinguis deponenda eft t.erra , quum
eleganter extendicur , ac tantam præbet umbram,
ut commode fub eafedere pofiimus, hineque a Sinen-
liDus tam in fua regione, quam inTunkin, ac hifee in
regionibus ante fiias ædes fit arva plantatur, quam,
autem hunc in finem. adhibent, diverfa videtur effe
lpecies, eleganter enim quidem extenditur, multos-
que gent flores, fed raros vel nullos .produck fruftus,
nineque a quibusdam hujus generis mas habetur : Cum
noitra quoque Anona fimilitudinem quandam habere
îaetur (quo ad nempe crefcendi modum fbiiorumque
ormam) Chinenfis quidam fruftus, qui in Zephyreis
ninæ nartibus St in Tunkin crefcit, ac nominatur
Am, arbor autem hæc multo procerior eft , ft copio-
niaie^S ^eilt rarno.s ’ un<^e multum in areis circa ædes
mm 5- ut P t f l rûdîis ac æftui gràtam præbeat um-
p mn huiusque fruftus eft copioms fitabundans, fed
ntra multo minor quam Anona, qui porro eft ro-
Indien, Lib. 14. Cap. 22. gelyk mede van de Anona,
Eufeb. Nierenb. in zyn Hiftoria natur. Lib. r j. Cap.
73. als mede die van deAnon-, è^Oviedus, Lib. 8. Cap.
18- van deze onze Oojlindijcbe bejcbryving al vry wat
is verfchillende, dog ’t welk men de verf midenbeid der
Landen moet ioefebryven, zoo anders de autbeuren, daar
omtrent maar naauwkeurig genoeg zyn geweeft : en waar
aan ik al wat moet twyffelen, wam Chriftophörus a Cofta,
die'in zoodanige dingen vry wat meer geloof verdient,
befebryft in zyn Hiftor.. natur, Lib. 4. Cap. 25. een
zoodanigen Anona , die met de onze al vry wat nader
overeenkomt, en daar hy ook wat uytlagt alle die gene
(en wel bezonderlyk de Spdanfche creatuuren in We ft- Indien
geboorenjdewelke zulkèn lekkernye van bet merg dezer
vrugten maaken, datze dezelve agten of ftellen boven alle
de vruchten van Spangien, en daarom ook dezelve noemen
Mangjar'Blanco : dok zoo febryft by aldaar dat Anona
en Guanabana een en dezelfde vrugt is , en datze op bet
vafte land waft ; zoo dat het wel. zoude konnen wéfen ,
dat deze vrugt uyt nieuw Spangicn eerft in: de" Manilhas
was overgebragt, en van daar, mijfebien door de Sinee-
z en, of Spanjaarden , indeMoluccoSj en op andere plaatfen
van. Ooft-Indien: dog waar en tégen ymand zoude mogen
inbrengen, dat bet verfebil in de befebryving van
de Weft-Indifcbe Anona , en onze Manoa ie groot zy,
en dien volgende nootzaakelyk medebrengt, dat bet bezon-
dere vrugten moeten zyn, ende dierbalven de Manoa moet
gehouden worden voor een Inlajidfcbe vrugt : en tegens
welke meyning wy. ons ook niet zeer hart zullen aankant
e n , maar alleenlyk zeggen, datze in de Molucbos, en op
plaatzen daar de Spanjaarden en Portugeefen gewoont hebben,
wel het. meejte wajfen, boewèlze by ztimmige een In-
lantze naam bebbèn bekomen ; dè vrugten Guanâbanus,
Me Scai. Exerc. 181. Ovicdus, enThevcc: lubben bi-
febreven, verjcbillen nog meer van onze Manoa, en dewelke
w; dierbalven ook voor een verfcbëiden of byzondere
vrugt moeten hóuden.
Gebruyk: Deze vrugten laat men zelden aan de boom
geheel ryp werden, om dat zulks de vleemwyzcn, en andere
nagt-dieven niet willen toeftaan, maar alsze beginnen
uit■ den jooden bruyn of fwartagtig te:worden, üoo
neemt menze met den gebeeleh Jleel a f , en begraaftze eenige
dagen in rauwe ryft, alwaarze beter zyn bewaart:
en ook volkomen ryp werden : zy zyn- getempert van
aart , dog'een weinig Jtoppende , en werden alleenlyk
raauw gegeten, want tôt bet Jloven en kookén deugenze
ganfeb niet ; men magze pok in allerhande ziektens wel
nuttigen, boewelze Wegens baren droogen aart voor' een
vieze maage niet zéér dangenaam zyn; dienende beft de
genen, die een buyk-of rpode^oop hebbenen inzonderbeit
als menze een weinig in de ajfebe komt te braaden, boewelze
dis dan nóg viezer werden: de vrugten hebben, een
byzondere ziekte of gebrek, te weten, datze van binnen
aan de fcbel en in bet merg eenige arooge knobbelen krygen,
als van grof meel te zamen gebakken,' dog' t we Ik men mee f t
ziet dan boomen, die op een magere en zandige gr ondftaan:
menplantze voort van de korrels, dewelke’ook zeer ligt voortkomen,
men zegt, dat een zékere dienftmeyd op Batavia,
een party van deze korrels, dieze voor zaaden van water-
Meloenen aanzag, (en die men in-Indien uit dejiand eetj
klein gekaauwt en ingefwolgen hebbende , daar van zoo
gek en duyzelig wierde, als ofzy Ampbioen gegeeten bad-
dey dog men ziet evenwel nog dagelyks, dat die gene, die
de beele korrels met bet merg injwelgen, daar van geen
letzel hebben : Om dezen boom vrugtbaar, en met een bree-
de kruin te maaken, zoo moet men een voet of krans van
goede aarde rondom den ftam leggen, als wanneer by zig
fraai uitbreid, en zoo veel febaduwe geeft, dat men daar
bequamelyk onder zitten kan; en daarom werd by door de
Sineefen, zoo wel die in baar eigen land, als mede in Tunkin,
midsgaders op deze Erflanden woonen , voor baar
buyzen en erven geplant, dog de gene, dieze daar toe nemen,
fcbynt wel een byzonder Jlag te zyn, want by breid zig
'w el mooyuit, en geeft veele bloemen, maar-draagt weinig
of gene vrugten, en daarom werd bv van zommigeook gehouden,
voor bet mannetje van . dit geflagt: ook jchynt met
deze onze Anona eenige. gelykenis te hebben , (te weten
zoo veel aangaat de manière van wasdom en gedaante der
bladeren) zekere Sineefe vrugt , die in de zuyder deelen
van China als mede in Tunkin groeit, en genaamt word
Khi , dog. den boom in zig zelven is veel boo'ger, en ook
ryker van takken, en werd daaróm veel op de erven en by
de buyzen geplant, om daar van voor de bitte febaduwe
te hebben ;-en de daar aan wajfende. vrugt is wel veel en