H E R B A R 11 A M B O I N E N S I S Liber II. cap. XL
totque dotatum b e n e fic iisu t tam firmiter fundatiis
effec .'ä c viventes Abalim arbores , illorumque de-
cus & fplcndorem fimili quoque modo per cotummun-
dum in ter grate fpirantis & jucundi odoris diftutum
iriSic quoque judicandum e ft, Cafftam frCinnamomum,
licet remotiffime in Indiis crefcant, Affyrus & IJrae-
Uticis reeibus tumtemporis melius ruifle notas, quam
fubfequenti duorum millium annorum in tervals, donee
aromata hæc iterum per navigationem Portugal- *
jorum & Belgarum deteéta fuerint. .
Unde autem lignum Agallocbum, Belgis Paradys-bout
feil ParOdifiacum lignum fuerit diétum, facilius ot
melius indagari poteft, quum nempe ab antiquis jam
temporibus ex illis tantum regiombus circa Gangem
fitis fuerit petitum, quod flumen ortum fuum ducere
putatur ex ipfo terreftri Paradifo. Lignum Aloes vo:
catum fuit non ita quidem ob amaritiem, quæ, uti
diftum fu it, in vero acriter fentitur, fed potius a
confonantia vocabulorum Abalim & Agalucbm, in
quibus Gneci aliquam obfervarunt fimilitudmem cum
inforum A lo e , atque hinc illud Xylaloe vocarunt* h.
e Aloes lignum , fimulqùe diftinftione quadam 5 ut
nro lisno, & non pro herbacea Aloe habeatur;
Locti Verum Aloes lignum, quantum hodie notum
feft crefcit, uti diftum eft in Tsjampaa, Portugallis
Cbampaa, & Sinenûbus Tsjamfiaâ d i t e , quæ Provincia
tributalis eft fub magno Coinam vel Qmnamrege,
quæ regio quoque Cochin-China, &Sinenfibus Kautjcbi
diciturj quoddeiiotat aliquem , qui pollicem pedis
habet incurvum, uti hujus regionis incolæ & indigente
ab antiquo jam tempore hacce nota fuerunt noti.
Crefcit quoque in Cambodja & Siama, quæ regiones
iftis terns funt vicinæ & adjacentes, aç line dubio
in pluribus aliis terris ipfi proximis, per quas mgens
fluvius Ganges, aliique plures ex magno lacu Ktam-
bây excurrentes, circumjacentes planas terras filvas-
que quotannis inundant, coenoque replent , uü JNi-
lus Ægyptiam, qua inundatione fine dubio plures tales
arborés eradicantur, ccenoque obteguntur, unde
poftea frufta Aloes ligni inveniuntur, ' quum nempe
exterior ligni pars computruerit, reli&is mterionbUs
maximeqae pinguibus partibus, quæ putredini refifte-
re poflimt.
Rex Tsjampaa Régi Coinamenfi non' tantum optima
tamquam tirbutum frufta debet folvere, fed omnem re-
liquam ipfi vendere Kilam, quam folusin commercio
habet, plurimamque ejus partem mittit m Japanam;
piebi poena capitali vetitum eft cum hocce ligno exer-
eere mercaturam, ita ut omne ex Regis mambus lit
emendum , quumque magnus fit Hollandorum lioltis,
hinc noftra-natio non multum ab ipfo congerere pote
ft, unde & etiam noftratibus tam parum. notum elt;
alii autem putant, regem Tsjampanenfem Coinamenfi
neutiquam maxima mittere frufta, bene gnarus, fi
Coinamenfi femel tanta largiretur frufta, tafia temper
ab ipfo petiturum effe , ita ut fine dubio optima ec
maxima frufta in Tsjampaa inveniantur : Hodiernuni
iftius ligni pretium in Tsjampaa eft triginta duo Tew
argenti,'h.* e. quadraginta inperialia (ryksdaaldersj
pro una cifta Catti difta,feu uno cum quadrante pon-
d o , fique in Japanam fuerit mifliim, centum quidem
tales Teylen valet una cifta Catti, noftrates^ autem
ibi carius illud emunt, & quidem ad aun pondus leu
gravitatem ; In Europam autem nôn , vel ranflime,
-transfertur, quum Japanenfes, Sinenfes, aliique lndi
maximo emant pretio, ac multo magis illud gxpe-
tant, ac nos Europæi. •
. Ufus. Ad cunttapretiofafuffirmgia adhibetur, quum
vero tam carum fit-, piurimum confervatur a Regibus
& Indiæ Magnatibus, qui illud cum aliis aroma-
ticis corticibus & gummis groffb modo contufis commi-
. {cent, atque ex illis parvos'formant globulos inftar
fclopeti globuli, ipfis Dupa d i t e , quorum odore
veftes fixas inprægnânt, Regesque fuffimentum hocce
fibi fobs fervant, itau t, fi privatus hoc fuffimigio veftes
fuas fuffitas haberet,in periculum gratiaexciden-
di veniret, fi hoc animadverterent/
Vulgare hoc Agallocbum revera vires habet cor ce-
rebrumque odore fuo'refocillantes , tarn, fi cum ifta
Dupa, quam fi folum carbonibus imponatur , quern
in finem cumvfrufto frafti porcellani velvitride ligno
- alizaam
bekend was, mortquam: Hy wilde dan zeggen,
dat bet 'v'oik Ijraëls van Godt zodanig gezegent was , en
zo vafi gegrond, als de levende Ahahm-boomen, en ban-
ren luyjter, als een koftélyken reuk door degebeelewerdt
zoude gaan. . ' ’ ' :
En zo moet men ook ordeelen, dat de Cafiia en Cinna-
momum, (dl Wajjenze mede verre in Indiënj de Affy-
rifche en Ifraelitifche. Koningen als doen veel beter bekend
zyn ge weeft, dan in de volgende twee duyzend jaa-
ren, tot dat die Speceryev door de Scbeepvaarden der Por-
tugeezen en Nederlanders wederom zyn ontdektgeworden:
Dog waaromnu ditbout by de Duyïzen Paradys-HouT
wotd genaamt, dat is ligter te raaden, namentlyk, out
dat bet van ouds alleen gebragt wierd uyt de Landen en
Have^n, die omtrent de Ganges lagen, welke Revier
men geloofde zyn oorfpronk te hebben uy t bet Aardjcbe Pa-
radys: Aloes-hout is bet genaamt, niet zo zeer vanvie-.
gen zyne bitterbeyd,* dewelke (alsgezegtj in 't opregte
kleyn moet zyn, maar veel meer naa de gelykformigbeid
der woorden, Ahalim, en Agaluchin, waar inde Grieken
eenige gelykeni(je met baar Aloë gezien, èn daarom,
bet zelveXylaloegenoemt bebben, dat is Aloes-HouT, en
met een tot waarjebouwinge, dat men bet voor een bout,
en niet voor een kruytagtigeplante, Alo ë, moet aanzien.
Plaatzen: Het opregte Aloes-hóut, voor zo veel bet
bedensdaagsbekendis, waft, alsgezegt, m’ïTsjampaa,
by de Portugeezen Champaa, en by de Sineezen Tsjam- .
liaft genaamt, een Provincie ftaande onder den groeten
Koning van, Koiham of Quinam , welk land men ook
Cochin-Chma, en by de Sineezen Kautfchi noemt, 't
welk beduyt ymand die een kromme toon beeft, gelykde'
Inlanders dezes Lands van ouds gehad bebben. Hetmjl
mede in Cambodja en Siam, welke Landen met de voor- \
noemde agter aan malkander paaien, en buyten twyffel
in meer andere Landen daar aangrenzende, door dewelke
de groote Revier Ganges, en meer andere, mtbet
groote bimen-Meyr Kiamhay loopen, die de omleggende
vlakke Landen en Boftcbenjaarlyksoverftroomen, enmet
Jlyk vervullen, gelyk de Nilus AEgypteh doet, en maf
doof dan buiten twyffel veele' van zodanige boömert ont‘
wortelt, en in de jfok bedolven werden,.; Waar van men
dan naderhand de ftukken Aloes-hout vind, -te meten
na dat bet buytenfte bout daar van vergaan is, agterka-
lende de binnenfte en vetfte deelen, die de-verrotting bonnen
wederftaan: ’
Den Koning van Tsjampaa moet aan den Koning van
Coinam niet alleen de befte ftukken voor tribuyt opbrengen,
maar ook al bet andere Kilam aan bem verkopen,
daar by dan alleene mede- handelt, en wel bet nieejledeel
na Japan zendt: Den gêmeënen man is,bet op den bals
verboden met dit bout te bandelen , zo dat men alles uyt
des Konings banden moet balen, en dezelve een grootyyand
van de Nederlanders i s , daarom kan onze Natie niet veel
daar van krygen, en is derbalven by de ortze.öok zo weinig
bekend: En andere meenen dat den Tsjampaar
bem egter geenzints de grooiftèftukken zend, als welwe-
•- tende, .zo by den Coinammer eens daar aan gewendde,
dat by altyd zulke ftukken van bem zoude bebben willen '.
Zo dat buyten twyffel de fcboónfte en grootfte ftukken jn
Tsjampaa te vinden zyn: debedensdadgfebeprysvanm
bout is in Tsjampaa 32. Teyl zilver, dat is 40:-Ryksdaal-
ders voor een Catti, of ij. pont, en in Japan gebragt
wordende geit bet wel bondert Teylén bet Catti: Loco
de onze .moeten bet aldaar duurder, en tegens de Jwaarte
van Gout bet aaien: maar na Europa werd bet niet oj
zeer Zelden vervoert, dewylde Japanders, :Sineezen,jn
andere Indianen zeer veel daar voor geven, en merkevyt
meer werks van maaken, als wy Êuropianen tot nog toe
doen. ". . «:» t
Gebruyk: 't Werd mede, tot allerhande ko]teiyk m
werk gebruykt, dog dewyl het zo dier is , blyft betniej
onder de Koningen en Grooten van Indiën, die t me
dere Speceryagtige feborffen en gommen ^ allegaar gr°jg
f t ooien of gekapt, weten te vermengen Ken daar «y J
11e bolletjes te maaken vim gedaante én grotte als een y
tooi kogel, by haar Dupa genoemt, met M f p m
hunne klederen berooken: En houden de f t onin%t een
reukwerk voor hare Perzoonen alleen zo eigen, ,, n
genteyn perykel zoude lopen, zoo men bet aan zyw
ren befpeurde of gewaar wierd.: , . a
Hébbende de gemelde Calambac tnderdaateeno^>
berffenjterkende reuk, zo M
pa, als alleen op kooien gerookt, tot ’'feckwPa,,b0it
met eenftukje gebrooken porcelyn, of glasvan J ■
II Boek, XI Hooftfl. AMBOI]'
aliauid abraditur, quum ob pinguedinem fuam con-
volvitur in foi-mulas murium ftercori limiles: Malai-
cenfts äütem prasferulit , fi lignum in minora goh:
feindatur fruftula , deinque contundatur groflo mo-
I dicunt enim rafuram illam nimis tenue reddere
fuffimigium, & carbonibus inpofitum nimis cito evo-
l e nec tam jucundum fpargere odorem.quam fi craflo
Inodo fuerit contufum. Si Sinenfes illiid lolum fuffiunt,
oaruni cralfe cöntüfi äddudt Uriguis odorati, ijifis Hyo-
j diftl i fi autem illius duros cödquirere pofiint nodos
ilios radunt in multos angulos & foveolas, dönec
pellicula terrea fuerit abrafa!
^ Rafura hac utüntur pro fufflmigio, nodosque depu-
ratos ( qui fpeciem aliquando quorundam animalcu-*
jorlirn pr^bent) ex flabellis faciuht dependere, tjuos
tontinuo manibus fticant, atque fubolfaciunt. Optima:
Kibe ftd Agallochi fruftulum, quod ungue nempe digiti
altius inpriiiii poteft, portant in cingulis circa corpus,
ut alvum fervent co'nftipatam, anique crepitum idpe-
diant , fi ante Magnatum oculos compareant, vel diu
coram illis fedeant, quod illi nationi gravi, folcmnia-
que lubenter exercenti. magno eft in ufu ; adhibetur
porro in omnimedidamento , quod componituradcor
corroborandum, ejusque balpitationem inhibendam, ut
& contra atiimidelifjuia, & opprefilonem peftoris, fau-
ciumque anguftias, qiue cauuantur ex ardore ventri-
culi, unde & contra Cardialgiam quoque valet. Quidam
etiam Sinenfes interne illnd ufurpant contra Dy-
ienteriam, quam vero ob cauflam , me latet. - Nul-
lam enim vim habet adftringentem, fed potius ex-
iiccantem, faltem quantum in ore perciperepotui,ni- .
liil enim aliud obfervare potui nifiparvam amaritiem,
inftar Corticum Citri, fique deglutiatur, parvilm in
aula relinquit ardorem.
ö Aliqüis jam mihi objicere po'fiet, fl Aloes Lignum
tempore Moyfis fuerit notum , tanlque- neceflarium
creditum ad cunfta pretiofa & perfefta fuffimigia, qui
fiat, ut non fimul ad fanftum odoramentum in Exodi"
capite trigefimo deferiptum, quod tarnen acriter odorä-
tum ingreditur Galbanum, ruerit ufurpatum ? refpon-
deo,fanftum ho.cce odoramentum non ita iiiferviif-
feadnafum reficiendum, quam ad fanftas & occultas
res adumbrandas, uti nös doftus Judteus Aben-Ezra
docet.. Prmterea potuit fieri , omnifeium Deum lignum
hoc inT emplomo non tölerare nec admittere vo-
luifle, qUiimtalibus idololatricis ceremoniis tanquam
exdiaboli marfibusemendicetur. Sinenfes hoc quoque
lignum contritum & cum debiliori Arack mixtum pro-
pinant contra abdominis tormina, & dolores ex frigida
caufla ortos.
' Verum Agallocbum feu Kilam hoc experimento de-
tegitur:J;qupd'fupra politum lapidem rortiter contritum,
rafuram fuam convolvat inftar parvorum vermi-
fculorum,'' l;|| murium pilularum ftercorariarum.
OBSERVATIO,
Plutiihi audtores C aiambac & Lignum Aloes, feu A-*
gallochum diftinxerunt, atque pro diverfis habuere Iignis,
ut patet ex "Ray. hiß. pl.p. 1808. & Sam. Vale Pharmac. in
4t°’ pag- 38©. ubi omnino vide deferiptiones, ut & Parkins.
Thtatr.pag, 1564. & hißor. general. Lugdun. libr. 18. cap. 17.
A1769. nec non ejus nguram in Pomet hißoire general, des
vrogues liyre III. Chap. I. ubi Du Bois d’Aloes exprimitur
r r vide & Unfehoteni Itmerarium cap. 76. de Ligno
Caiambac feu Aloes ligno. & Valent. Ambohue aefeript. p -104.
cap- IV. & Valent, hißor. fimpl. reform, pag. 179. cap. Vl. 8c
/>. 591 &ßauent ', ubi elegans oCcurrit düTertauo de AgaUo-
«o,quodinfabfequente deferibitur capite: videporroRumphium
's % Acad. Notin', curiof.det. z. ajtni 3. obfirv. z±.p. 79.
? —"*** medic.'1 fiptentr. part. t. libr. 8, p. IV. fell. 3. ut
n tv Hermanni Mater, med. p. 107. 8c Jonß. Hiß. not.
Sai»! tw ac kVormii mufteum cap. 16. p. 166. 8c
m. Dale,Pharmac. p. 379. nec non Kemph. Amen. exot.
* 903. & Ray tont, 3. app. p. 87.
SCHE RRUYDBOEK. 33
affebrapt, als wanneer bet zig t'zaamen rold, alsmuyze-
keuteltjes, en dat wegens: zyne vettigheid; Dog de Mahners
houden ’er meer van J üis men ’s eerft in Meyne ftuk-
jes kapt, en daar naa grof ftampt, want zy zeggen,
dat bet febrappen al bet reukwerk te fyn maakt, en op
kooien komende te baaftig vervliegt, ook met half zo lief-
h k ruikt, als grof geftampt zynde.. Als het de Sineezen
alleen fooken, %o doenzé èen w'èjnig gfbf geftanrp-
te Unguis Odpratus dadr onder ^ by bun luiden Hyolè
enaaiht, snaar alsze daar van bafde knöeftjes kunnen beoomen
,\ dié fcbrapënze niet veelt boeken en kuiltjes ,
tot dat 'ër deaar (luchtige bilit ter deegen af komt.
HM. affcbjaapzel gebruikënze tot baar reukwerk, en
de gezuiverde knoeftjes ( die zomtyds de gedaante Van ee--
nigegedierten bebben') bangenZe aan baar waayefs, om
geduurig dezelve met bóa? band'te Vtyven | èn daar aan
te rieken. Van 't alderbefte. Kilain,' daar mén met de nagel
Van de vinger ihdoüwen kun, draagenze een ftukje
in dë gordel op 't ly f, om ’t zelve gejlpoien te bonden, tegens
alle ndtiiurlyke afgang, èn lofjinge van winden,
als zy voor groote Heeren moéten verfcbynen, en lang ftil
zitten, ’t welk by deze ftatige Natië in een bezonder gebruyk
iS: Voorts \wéfd bét in alle Médicynen gebruykt,
die men maakt tot verfterkinge des herten, als in flaau*
ten en klopping deS zelven, tegen benaauwtbeyd der borft
en keele,die veroorzaakt woftd door brand in de kfóp van
de mage zittende: .Zommigé Sineezen gebruiken bet ook
inwendig tegen de roode-loop, dog om wat reden , dat en
kan ik met giffen. Want bet beeft gants 'geen t’zamentrek-
kende kragt, maar wel een opdroogende, immers voor zo veel
men in de mond kan gebaar worden, Want aldaar niet anders
Werd gepr oeftddn een kièyhe bittèfheyd, mét eénfeberp-
beyd als die van Gittoen-fchellen, en bet welke, als men het
infwelgt, een kleyne brand in de kèele nalaat.
Nu mögt my iemant voorwerpen, als bet Alpes - hout
' ten tyde van Mo fes was bekend geweeft, en zonoodza-
kelykgeagt tot alle vohiaakte reukwerkefi, waarom bet dan
niet mede toëgelaaten zy in ’t heylig reukwerk in Exodi
Capittel 3b; bef tbr even, alwaar nogtans bet fterkruy-
kent Galbanum plaats gevoiiden beeft? Ik antw'öorde,
dat bet zelve beylig reukwerk niet zo zeer dietide ,. om de
Neuze te vêrmaaken, als om een heilige en verborgen
Zaaké af te teelde b ,- gelyk Ons den geleerden Rabbyn
Aben-Ezra leert : Daar en boven kan ’t ook wel z jii, dat
Godt dit bout in zyn Tempel niet beeft willen gebragt
bebbefi, om dat bet met zufke Afgodife Ceremoniën, als
uit de handen der Duivelen , gebedelt wierde: De 'Si-
neezeii gebruyken dit kóut ‘gëvrëeven, enmet floppe Arak
gedronken, tegen de krimping en buykpyn, uit koude
bntftdarrlde.
Het opregte Kilam moet deze proef houden, dat bet,
over een effene f t een wat hart gevreven zynde, Zynaf-
fcbraapzel t'zaamen moet rollen, als kleyne Wormpjes of
muyfe-ftrontjes.
AANMERK.INGE,
• De meefte Schryvers hebben het Calambac 8c L ignum
A loes , of Agallochum ouderfcheiden, en voor twee by-
zondere houten gehouden, gelyk blykt uit Ray hiß. pL pag.
188. en uit Samuel Haie Tharmac. in 4to.p. 380, alwaar voor»
al derzelver befebryvingnatezienis, als mede Tarkins. Theatr.
1569. en de Hißor: Lugd. general, p. 1769, de Figuur van het
Aloes-hout komt voor in Tomet. htßoire general, de drogues 3de
hoek I Hooftftuk: zie ook Linfihotens Reysce cap. 76. over het
Calambac ot Aloes-hout. en Valentyns hefehryving van Ambon,
p. 104. capltt, 4. als mede Valent, hißor. fimpl. reform, pag.
179. cap. VI. en fag $91. en de volgende, alwaar eeii zeer
fraaye DifTertatie gevonden weit over het Agallochum, het
welk in het volgende Kapittel befchreven wert, en ook van
Rumphius in Mifiell Acttd. Nat. curiof. die. 3. drin. 3. (fbjerv. zi.‘
en Boneti medic. fiptentr. part. II. lib. 8. p. 4. fett. 3. en
Herman, mat. med. p. 107. en Jonß. Hiß. natur. libr. 9. p:
460, en Wórmii Mufieum cap. 16. p. 166. als mede Som. Date;
Tharmac. p. 379. en Kemph. Amoemt. exot. p. 903. en Rap
torn. 3. app.p. 87.
Tom. I I CAPUT Ê xra