in Hittoea Maeanalo & Macanalm, “nomen gerit ab Macanaru, op HittoeJMacanjilo, en Macanalun,
jftjj loneis ac raris fpinis, quas inter omnes Sagu fpe- wtrt dim mam van zyn lange en ydete doornen, alszynde
d S S i l i i n i a s habet. Êfna truncus non ita craftus de langjle onder alle de Sagu zoorten: zynflamwertzoo
ac Lapia T m i , fed eft gracilis inftar Caiappi, dik met als die van de Lapia Turn, maar bhfi rank als
nee eius Gabba Gabba ita durabilis eft ac prima: ipe- die van den Calappm-bmn, ook en is zyn Gabba Gabba,
ciei c-ECcmm folia funt aeque longa, fed nigricantia, zo durabel met, als die van. ie eerfie zoorte, anders zyn
vir diofa aïïu ftiora, tenuiora, ac magis concrafta, de blonderen even lank, dog wat zwart, groenierJmal-
& facilius rumpentia qnam prioris , undc non ita apta
fm l ad Atap. Medulfa ejusnon tantam quoque pra- zyn dierbalven met zo bemaam tot Atap. Zyn. merg geeft
bet fa rin g qnantitatem qnam genuina, fed non ita ookzoveel meel met , ais de ofregte, maar bet M e & we-
focilecorrumpitur, licet e coma petioli oriantur, qui der zo ligt met, aljcbom icjtangen van de h urn ui tfcUe-
cfl ouarms gradus. Fruftus ejus maximi funt inter ten,iatistotdenmerdentrap:zynemugtenzyndegrootfie
om n l sagu l e c i e s , inftar Ovi gallinacei, ab inferiore onder alle Sagu zoorten, te weten als een tamelykbom er
rarte ofoTunda fovèa vel oblique compreffi: Cancells Ly , gmeenelyk ag ter met een diep kuiltje, of anders wat
llfnr iininreliauis fedmaiores. mamri fruftus iubfufci fibeef gedrukte, ie ruiten zyn als aan de andere, dog wat
ïuncuci 4 , Qnpries hrec olurimum inve- grooter, in haar ouderdom werdenze bruin, en vallen lig-
K S g a T a c £■ f ’Dezezoortevaltmeeft omtrent bet dorp Hoeconato,
viliflima omnium habetur. L * » ”""®“ ’ “ d e ° * ge‘
, Saeus laroir, Amboinice Lapia Molat, Malaice ' 4- Latyn Sagus L a iv is ,« ’t Amboins Lapia Mo-
Sa iu p fm m pm nX e. femina, quia tamquam femina la f. m ’t Maleyts Sagu Parampuan, dat is het wyfje,om
in l r S r S e s habetur , Jaranis Bulm -dicitur , dat deze gebonden ratrt voor t avyfje onder de Sagu-boo-
nuUas serit fpinas , fed folia defmunt in longa & fir- men, op Javaans Bulun, bet beeft gams gtene doornen,
ma acumina; qute in corpus inflgi poffunt, fin inpru- maar ie bladeren eyniigen in lange enjhvefpttzen, de-
demer mis 11a tranfeat. Optimam prabet farinam, welke ymandm 't lyf konnen fie ik n , als men onvoorzig-
ou“ aueq Plurimum adhibemr ad eelebrem pultem, tig daar vmrbygaat Zyi geeft wel bet alierbefie meel en
C f i , , inde excoquendam,. durabilem verq 't welk ook meejl gebruikt wert, m den vermaardentry,
non exhibet panem, & in tertium-maturitatis gradum Papeda, daar van te maken , maar \geeft geen dura-.
j . vpnni-pft - bel broot; en zy kan mede tot den derden trap kómen.
In^Rocbeforti Hijloria Gallica deAntillis Cap.6. men- In RocheforCs Franfche Hiftorie van ^ Antillen,
t io f i t fpinofe fpeciei Palma Epine v o c a ts , fed longe Cap. 6. wort gewag gemaakt van een doqrnagtige zoor te}
aï?a eft arbor, ï t i quoque Palma Cretica Spimfa in Can- Palma S p in e gemamt, maar t is eengebeel andere boom,
dia crefcens , q u A n t ex genere Palmarum daftyli- en ook msgelyks de Palma Cretica Spinofa in Candm
ferarum, quarum meminit Bellonius. Atlas Chinenfls in wagende , dog zy zyn van '( « t e der Dadel-boomn,
rertia nrovincia Quangfi pag. i4J. itidem commemo- daar Bellomus gewag van maakt. Den Cbmeezcn Atlas,
ratfariniferam a S b r e S , quie ibi vocatur arbor farina, in ie 3. Provincie Quangfi pag 145 maakt mede .gewag
f J a , “simcè Ouanglang difla, cujus medulla ténuem van een meel gevende' boom', aldaar Arbor farms ferax
C n e d i ta r e t Mrinam a l omnes cibos aptami Quuni pp 't Sinees Quanglanggrpaamt,™wr mergeenfyn meel
vero arboris forma non defcribatur, v ix dijudicari po- zoude uitgaven, bequaam lot alle fpyzen. Dog dewyl de
reft an ad Sagu fpecies pertineat, nee ne. Sed Mar- gedaante des booms met. befibteven wert, en bm onze Si-
cur Paulus Venetus videtur eam cognoviffe, fed inno, neezen ook niet kernen, zo kan menqmlyk oordeelm, of
minatam qui in tertio fuo libro Cap. i s . fic fcribit. In by onder de Sagu-gejlagten beboert of met : maar Marcus
S r io n e Tanhr qusdam funt arbores , qu s tenuem Paulus Venetus Jcbynt bem gekent te bobben, dog zonder
gerant corücem , fub quo optima latet farina , ex mam, fibryvendt in zyn derde boek. Camel 19. van *
nua oDtimi Drsparantur & coqbuntur cib i, quos bono morgen-landm aldus ■. In bet land Tanfur zyn mnmge
ftenius cum appetitu comedi. Puto eum intelligere hoornen, die hebben een dmne Jcbarffe, daar «nier is een
Romeo & Sumatra oram borealem prope urbemPa- uitematen goet meel, daar af kookt men goeie J jm , die
rem fitam • dicit enim ibi optimam creicere Camphu- ik dikmaal ma goeden lufi bet gegeeten. Ik m e dat p
rara ilUfaue in infulis quoque crefcit arbor Sa gu,ex Borneo, en Sumatras noort-kuJl.by.de Jladt Pacmgele-
M «item non coquunt ibi panem uti in Amboina: gen, vergaat: want by zegt, dat aldaar deJefie.Qtm-
r«i rntundi ex illaformati globuli inftar feminis Co- pbur wafl, en op. die Eylanden valt de Sagu-boom mede ,
riandri cofti bonum dant cibum, quique in alias hinc dog zy manken geene broaden_ daar van, gelykin Amboi-
Irtnïpruncur regiones: Ouales globuli ex medulla Sa- na, maar ronde korls als Coriander, die gekookt zy tule een
Lneri arboris quoque prabparantur, uti fupra in eo- fmakelyke kofi geven, en dierbalven ook na andere lande*
S m illius arboris capite indicatum fuit. vervoert werden: en welke korls ook gemaakt werden uit
c bet merg van den Sagueers-boom,gelyk bier boven tn deszelfs
Capiitel isgezegt.
■ Nemen LatineSagw. Carol. Clufius lib. ï . exotic. Cap.3. ' Naam. In 't Latyn Sagus, Carol. Clus. lib. 1. Exo-
pamnomine Arboris farinari* defcribit; Malaice Sagu, tic. Cap. 3. maalt bem af onder den mam van Arbor Fa-
nHin reliauis porro his Orientalibus vocatur infufis; rinaria y in 't Maleyts, Sagu, gelyk by ook meejl malle
TVrnafice Ruda* Amboinice Lapia arbor nempe, ac deze Oofierze quartieren gemamt wert, op Ternaats Hu-
-Jl- - e0 confeftus Sagu Maruca; in Banda arbor d a , op Amboins Lapia, te weten de boom, en bet broot daar
vncatur Romibo & panis Sangjera; in Macaffara Rom- van gemaakt biet Sagu Maruca : op .Bandaas, den boom
bin. arbor quod quoque Malaice eft;farina autem pa- Romiho, maar 't broot Sangjera, op Macajfers Rombia
nk Palebu- Huius arboris rami, qui asdificandis xdibus de boom, Ct welk ook in 't Maleyts is) en bet meel en broot
inferviunt' Ternatenfi denominatione -Gabba Gabba biet Palehu: de takken van deze boom, die men tot bet
vnrantur-Amboinice Uppar & Uppal, atque connexa • timmeren gebruikt, warden met een Ternatqanfcbe naam
folia qua: tettis inferviunt, Atap; Latine Scbandulce Gabba Gabba gemamt, in ’t Amboins Uppar era Uppal,
Vnlin.ce« ‘ farina , quae ex hac colligitur arbore, vul- en de t'zamen geregen blaaderen, die, men als Schaliën of
_ vocatur Sapu-Manta , Amboinice Lapia Matta: Scbindulen tot de dokken gebruikt, bieten Atan, in 't Latyn
Cmfliis cortex, feu. in ferior & craflior ramorum pars, Schandulae Foliace®. Het meel, dat uit deze boom komt,
flni vaeina Coruro dicitur ut & Corurong.. biet men in ’t gemeen Sagu-manta, in 't Amboins Lapia
° matta, de grove JcbprJfe, of het onderjle en dikjle vel der
takken, biet Coruro en Corurong.
V o x Gabba Gabba:derivari poteft ab Arabico Gabad, Het woort Gabba Gabba kan afgeleit werden van bet
rimas e zit.quia facile finduntur hi rami. Atap vero.ab Arabifcbe Gabaa by is gefpleten, om dat deze takken-ligt
PTitnh nutatio , quia crebro putantur ad ufum. Cbelal fplyten; era Atap van Hitab fnoeymg, om dat'.te veel ge-
lam fpins in ramis palmarum; Cbolh lignum aut iibra Jmeidl en afgefneden werden tot bet gebrmk: Chelal zyn
Palm® live Nucis indic®. H®c nomina ®que ad Sa- de doornen aan de takken der Pam-Boomen. Cholb bet
ousauam Calappi partes adhiberi poffunt, Sagfagya bout of deszelfs vezels, als mede bet totmerk uit dezelve
mem eft Arabibus nomen, quid li inde nomen Sagu gemaakt, Chau bet bladt van de Palm-, of Cocos-Boom:
dprivatum fit? nam fciendum e ft, Arabes jam olim vi- era deze naamen kunnen ook tot de deelen des Sagu-booms zo
finviffe infulas Moluccas, Caryophyllbs mercandi gra- wel als van de Calappus- Boom gebezigt werden Sagfagya
lia & multa Arabica nomina-in linguas Barbaras in- is bet zelfde woort by de Arabier*, en bier komt mogelyk
u 5 vexifle , ’ '
vexifle, immo ipfi reges, qui noftro tempore in'T e r-
nata régnant, fe ex Arabibüs ortos aflerunt.
Locûs & Solum. Sagus plürimum brefeit in 'omnibus
Moluccicis infulis, feu Archipelago ufque adNo-
vam Guineàm, .ac porro in omnibus Auftralibus in-
fulis ufqiie ad Bimam, item in B o r n e o , Johora ufque
ad Siam ; in Java, Sumatra, Johora, & Borneo fpinq-.
fæ fpecies non multum funt notæ, fed quarta quidein
fpecies, quæ mitis eft, & in Java vulgo Bulum vocatur,
ex cujus foliis ibi quoque plurimum Atap confi-
citur. Non ubique enim adhibetur ad panem, vel quia
ignotum eft in co lis , vel quia non indigent, uti in
Macaflara, ubi vix Sagu velcuntur. In finu vero Boe-
gico, ac regione Lubo, ac per totam Celebis regio-
nem in ufu eft ad. panem ex ea coquendum, quamvis
parva in quantitate , quia ibi plurimum Oryza vef-
cuntur. Frequentifllme crefcit in. infula Cerama, ubi
hujus arboris vaftæ ftlvæ ac folitudines iuveniuntur,
unde quotannis quoque magna Sagu panis copia alias
transfertur in regiones : Arbor hæc optime crefcit in
cænofo feu aquofô fo lo, ubi ad genqa limo}inmer-
guntur homines. In fabulofis, quidem crefcit etiam lo-
eis, fi modo fint humidi, hineque nuilæ Sagu arboris
filvæ adeo funt minutée, ubi non unusalterve aquéë
rivuius adeft.
ïn montib.us autem non pro vênit, nifi aliæ palu-
dofæ planifies in fuperficie efient aliis cin6tæ col-
libus : fi locus fit excelfior, filva tabs fat bene depu-
Tari poteft ac ficcari, unde hæ arbores meliorem quoque
fuppeditant farinam, quam taies, quæ depurari
nequeunt: Arbor Sagu æque fru&ibus ac radicum fur-
culis multiplicatur, quæ fæpe etiam in alterius areis
& arvis proferpunt, ac turn, Uti fupra indicatum fuit,
illius funt doniini: Cæterum juniores quoque furcu-
li effodi ac tranfplantari poflunt: Silvæ feu agri, in
quibus denfe hæ arbores crefcunt, Latar vocati*, in-
elegantis funt adfpe&us, opaci, & ob lutum & fpinas
difficillimi tranfitui, fîque aqüéè ruptus ingentesobo-
riuntur, ingentes agrorum pattes fimul cum arbôri-
bus fæpeavehuntur, quum folum fit diflolubile admo-
dum, hæcque fragmenta inftar infularum fæpé per
mare fluftuantur: In Gilolô quoque obfervatum fuit,
ibi in vaftis Sagu-filvis, quæ menfibus pluviofis aquis
fubmerfæ ' fu n t,. unamquamqüe Sagum cum fuis ra-
dicibus adço elevari, utpeculiarem formare videatur
infulam, quæque ficcioribus temporibus iterum fubfi-
det, quod forte quoque verum eft in vaftis Geramen-
fibus Sagu-filvis : Sagus fæpe etiam in duas tresve divi-
ditur comas, quæ inter abortus ac monftra numerandæ
funt, quod fupra inter Calappi abortus capite quarto
jam obiter annotavimüs.
N. B. Abortus autem hujus arboris a Paient, in Amboin
« d-eferiptione juxta R u m p h 11 figuram No. XXIII.
exhibetur, & arbor pag. 175. obiter deferibitur. .
In Rumpbii auEtuario hæc addmtur.
Frugiferæ comæ fêcundæ fpeciei, Lapia Ibur dittæ,
funt minores ac breviores quam vulgaris Sagus, &
pinnæ laterales non funt transverfæ, quædam enim
criguntur, funt quoque longiöres, & frudtus adeo
ardee funt conjundti, ut uvarum racemum référant,
inferiore autem parte, ubi racemo nexi fu e re , non
funt integri : fruftus luperius funt deferipti. Horum
minimi multo majores funt globis fclopeti fuperius
plani, parvo acumine, ac inferius comprefli, ubi fibi
mvicem junguntur.
Si Sagus vulgaris in juniore ætate uftione nimis
v ex etu r,abortus fit, qualis in adjefta figura apparet,
ordinariam enim perdit comam, ac multos acquirit
ramos, & .furculos arcuatos dépendantes , tumque
iterum furfum elevatos, forma brachiorüm lampadis
majoris,’ ex hoc quinque fexve majores eriguntur rami,
inter quos plurimi minores furculi propullülant,
ita ut truncus v ix dignofei poflit, ad majorum horum
ramorum bafes non procul a vertice, cralfæ dependent,
acfi radicum efient fibræ.
E X P L Ibet
woort Sagu van af;, want men moet weten, dat de A-
rabiers voor deze de Móluccije Eylanden bevaaren hebben»
om de Nagelen te koopen -, en. dut veele Arabifcbe naamen
in de vreemde taaien vngevoert zyn, ja zelfs de Koningen,
die nog in onze tyt in 1 ernata regeer en, zeggen, datze va*
de Arabiers afkomjlig zyn.
Plaats en grondt. De Sagu-boom wert gevonden meejl in
alle de Eylanden van de Moluccife Archipelagüs, tot aan
Nova Guinea, en vooris in alle de zuit-oojler Eylanden
■ tot Bima toe, dezelfde op Borneo en Jobor tot Siam toe, .op
Java , Sumatra, Jobor, en Borneo, zynde daar egter de
doornagtige zoorten niet veel bekent, maar wel de vierde
zoorte, idie zonder doornen is , en op Java eigentlyk Bulum
wert genoemt, en daar men van zyne bladeren ook
meejl de Atap maakt: want hy wert niet over al gebruikt,
om broot van te ihaaken, of om dat'bet de. Inwoonders aan
de kenniffe ontbreekt, of om datze’t niet van nooden hebben,
gelyk op Macajfar, alwaar zyfebier geen Sagu nuttigen.
Dog daar en tegen in de Boegifcbe bogt, ende de landen van
Lubo, en voorts geheel Celebes door, is by in gebruik, om
broot af te maaken, hoewel in kleine quantiieit, om dat
men daar meejl over al ryjl beeft : de grootjlemeenigte valt
op bet Eyland Geram,daar men van deze bomen groote boffen
en-wildernijfen vint, en waar van daan ookjaarlyks een
groote meenigte van Sagu-broot na andere quartieren wert
vervoert, Dezen boom wil alderbéft groeyen in een Jlyk of wateragtige
grondt, en daar men tot boven de knyen in de modder
zakt. Hy wajl ook wel op zandigeplaatzen, als zy maar
vogtig zyn, en daarom vint men geen Sagu-bosjeszo klein,
daar men niet bet een, of ’t ander Jpruitje water in heeft.
Maar op bergen en wil by niet wajfen, of daar moef-
ten eenige moérajjige■ vlaktens boven op zyn , met andere
boogtens omringt: als nu de plaats wat boog is , zoo kan
men dat bofcb redeïyk zuiver en droog houden, en welke
boomen dan ook beter meel géven , als die gene, die men
niet Jcböpn maaken kan. De Sagu-boom zet bem zoo . wel
voort door de vrugten ,. als door de uitfpruitzels van de
wortels,, dewelke ook zomtyts in eens anderen erf of lan-
deryen kruipen, en Voerden dan , als bier boven-is gezegt,
des zelve mans boomen', anderzints kan men:de jonge fpruiten
ook uitgraven , en verplanten; de boJTcben öf velden,
daar deze boomen by malkander en Jlaan, Lataf genaamt,
zyn.lelyk van aanzien, donker•, era van.wegens ’t, Jlyk;en
doornen 'ntóéyelyk om te pdjfeëren, era ,a ls ’er groote.afuoa»
teringen koómen, zo werden daar ■ doof wel groote jliikken
lants, mét boomen én a l, weg gevoert, om dat bet is een
laffe gront, en dezejlukken dryven dan zomtyts. als Eylanden
in Zee t.ook beeft men op Giloio bemerkt, dat aldaar in
de groote Sagu-. bojfeben, dewelke in de regen-maanden diep
onder water Jlaan,,yder Sagu-boom-niet zyn wortel'zóódanig
opryjl, dat by een byzonder Eylandeken maakt, en dat
by in de drooge tyden weder neerzakt, % welkmiffcbien ook
waar is in de groote Ceramfcbe. Sagu-bojfcben. De Sagu-
boom verdeelt zig ook zomtyts wel in twee of drie kruinen
dog ’t welk wy dan onder de misgeboorten moeten reekenen\
ên. waar van bier vóór ónder 'de misgeboorten van den Ca-
lappus-boom, Capittel 4.Sets diergelyks fiaat aangebaalt,.
N. B. Het monfter of misgewas van deze Boom.wert in
Valentyns befchryving van Ambofl na de figuur'wra
Rumphius No. XXIII. verheelt, en de Boom pag; 175.
ter loops befebreven.
In de vermeerdering van Rumphius wert dit * er bygevoegt:
De vrugtdrogende kroonen van de tweede zoort, Lapia
Ihur genaamt, zyn kleinder en korter dan aan de gemeend
Sagu , en de vingers aan de zyde-takken Jlaan niet zegt
dwars, zommige na vooren gekeert, zy zyn ook langer Jen
zo digt met vrugten bezet, datze een tros-druiven gélyken,
dog aan de binnen-zyde, daarze tegens den tak gezeten 'hebben,
zyn ze niet vol: de vrugten zyn zoo als in de text bei
febreven, de kleinjle van allen ruim zo groot als een Muf-
quets-koogel , van vooren wat plat, met een Jl-yve fpits, en
agter voat gedrukt, daarze tegens malkander zitten.
IVmneer deSagoe-Boom in zynjonkbeit veel met branden
gequelt wert, zo wert by een misgeboorte, gelyk de nevenstaande
figUur uitwyjl, want by verliejl zyn kruin,
gewint veele takken, die rondom gebogen uitfpfuitende afhangen,
era dan wederom met baare kruinen zig oprigten in
de manier als de armen van een groote lamp: bier aan zyn
vy f a zes de-grootjle, era daar tuffen een menigte van klein-
dere uitfprutöbels, zo dat men den (lam niet bekennen kan,
aan de booft-takken digt by den jlam bangen eenige dikke
vezelen van boven a f, als of bet wortels waar en,
K 3 - U Y T t