HERBARI I AMB O I N E N SI'S Liber I. Cum I.
daar van gezuyvert kan men ze
zwart eji pblinkend word |
tot verfcbeyden drinkvaten
tur‘ i r CvathTförraamTxftraaa;" ff ic nucleus , feu gmaakt ziet. Deze' dop of inwendige Koet beeft em onnu
t interna longe aliam praebet flguram in adulciore der gedaante in de oude dan m de geheel jonge, daar ze
auam in prima aetate, qüum oblonga effet, fed jam langwerpig u w , maarmiszerondenbuybg, en m de
rotunda k ö a , atque inaequalis, & in apice latiffima fpitje de, vrugt toe op t breed/l, en aWar met een inic-
eft ibique triangularis, a poftica autem parte paulo hoekige.werocl; agter loopt ze m t Jmalder toe m een rond
■ -A :_ } afta in rotundum definit caput, veficaeeflbr- hoofd, uytmakende de gedaante van een Blaas of Kook-
• ■ el ollae cujusdam, a i magpituiinem potje,mg al in de grootte van eenkimerboofd, tnzommtee
fa ckm Cercoplchccae referenda, primo enim rotün- een rond gaatje, daar effen eenpink in mag, regt mier
Hnm confniciturforamen, ad digiti minoris craffitiem, denfteeljïaande, 't welk doorgaat , en den mond verbeeldt
crnod fub caule ponitur ac perforatum eft, atque ejus boven dit zyn nog twee andere langwerpige gaatjes, als
os reoraefentat ffupra hoe duo aliaoblonga inveniun- halve maantjes, en niet doorgaande , de welke, willen
nir orificia inftar femi-plenae Lunae nee perforata, d’oogen van dat beejl zyn. Hier van meenen v.eele Scbry-
ouae oculos iftius animalis mentiuntur. Hinc plurimi vers, dat deze Noot in t Portugeefch baren naamzal ge-
outant aüdores , nucem hanc denominationem fuam kreegen hebben, dog ik zdlftrax bier na eenen beteren en
in linguaPortugallica.accepiffe, verumftatim in fub- naderen oorfpronk van dien naam aanwyzen.
fequentibus mefiorem'ac magis veto accedentem hu-
, inftar Binnen déze fcbaal is een edel Zap/, als klaar water,
Ivmnhae Durae , duleis admodum, frigidus, ac ju- zeer zoet, koel en aangenaamvan fmaak, alsof erweynig
cundi faporis , aefi pauxillum faechari aquae. foret Zuyker onder vers water gemengt was, en daar van zoo
mixtum F quo putamen hoe adeo eft repletum , ut vo l, dat de Noot gejpannen ftqat, en bet met geweld
nux intumefcat, & , fi recens aperiatur, tanta v i li- daarwytfpringt,- gelyk uyt e™„j jjyjugyjtje, als . men de jonge
nnnrTndè"èxiïit, aefi per' fyphonem emittatur, & Noot opendoen zoo"veel, dat twee Perfoonen een dronk
rnnra auantitate, ut pro duobus fufficeret liquor ho- daar van hebben konnen : en dat te verwonderen ts , als
minibus* quodque mirandum e ft, ft apertam infpi- men de geopende befebouwt, zoo fcbynt ze nog evenwelvol
rias videtur tarnen adhuc plena liquore , indicio , te zyn, een teyken, dat ze te vooren gejpannen was, en
onod’ antea ultra tonum fuerit extenfa, nunc autem nu wat gejlonkenis. B it iste verjtaan van de volwajjene
relaxata* Hoe autem intelligendum eft de nuce adul- Nooten, daar aan de Schaal egter nog week enkrakebemg
ra feu completa , cujus tarnen putamen adhuc eft i s , hebbende van binnen effen een weynig merg gezet,
mnlle ac cartilaeinofum, quodquepauca hadenus me- wanneer bet water op ’t fmakelykft en bequaamjt isom
dulla eft repletum, quum ejus lympha fuaviffima e ft, te drinken-, want men vind ’er vierderley jmaak aan, na
& antiffima pro potu cenfetur ; quadruplex enim baar verfebeiden. ouderdom; in de geheel jonge is bet wet
huius obfervatur diverfus fapor pro diverfa aetate , zoet, dog wat brak; in de volwaffene, dog nog, jonge ,
in nuce enim juniore liquor eft dulciffimus, fed pau- die men eygentlyk Calappa Muda of Moeda noemt, is
hilum falfus • in adulta, fed adhuc tenera, quae pro- bet van de voornoemde en befte fmaak; in de oude; daar
nrie Calappa Muda vel Moeda dicitur, memorati & de Scbaal al been-bard is , is bet wat nnfeb of zuuragtig;
ODtimi eft faporis; in veteri v e ro , cujus putamen jam in de geheel oude. wederom laf-zoet, en daar by goor, met
eft offeum, aufterus atqueacidus; in vetuftiffima ite- meer bekwaam om te drinken.
rum dulciffimus, acrancidus, fed ineptus pro potu. - : i i :
Internae defcripti putaminis fuperficiei adcrefcit Aan de binnenjle vlakte van den voorfebreven dop, ~et
fubftantia quaedam albicans,feu meduUa, eodem fere zig een witte fubjlantie, of merg, M die manier
modo ac tartarus cadis, quae injunioribus nucibus, Wynjteen in de wytivaten, zynde in de jonge moten,
ouarum putamen molle eft , pennae anferinae eras- waar aan den dop nog week is, omtrent een Penne-Jcbaft
fitiem hab e t, quaeque eft pellucida inftar glaeiei, dik, doorfcbynend, ysverwtg, week enjtbbeng, t wm
mollis ac mucaginofa , quae ex manu forbiliari po- men uyt der band opjlobberen kan; met er tyd word bet
teft tempore autem haec excrefcit ad digiti minoris zoo dik als een pink , fpier w it , bard , en krakebeemg,
craffitiem , albiffima, dura, ac cartilaginofa, inftar als verfebe Hafenooten, die bet ook aanfmaak fefner gelyk
Corvlorum recentium fruftus, cum quo etiam fapore is , dog zoeter en vogtiger: aan de geheel oude word bet
con venit,fe d dulcioreatquehumidiore:Medullahaec zoo hart, dat men bet niet zonder moeytedoorbyten kan.
invetuftiffimis nucibus adeo ïndurefcit,. ut non niflvi Dit Merg 'word in % Buytfcbgenaamt Calappus-pit,
dentibus conteri queat, vocaturque Nucleus Calappae, in ’t Latyn Nucleus, of Medulla, in t Maleyts Iffi Ca-
feu eius medulla, Malaice Jfft Calappd h. e. exungia lappa, dat is bet. vulfel van Calappa; als het nog jong en
Calappae quae ft tenera, ac forbilis, a G,ermams .di- Jlobberig is , noemen ’t de Dwytfche L iplap, maar de Ma-
citur Liplap, a Malaicenfibus Caïambir. Nucleus hic leyers Calambir; deze jonge pit is, zeer fmakehk, en koel,
iunior optime fapit, ac refrigerat, crudus fi comeda- om raauw te eeten, latende zig met een lepel ligt van ae
tur qui per cochlear facile a putamine feparatur , fcbaal affebrappen, maar bet oude en harde word tot ver-
vetuftior vero , & induratus ad varios adhibetur ci- febeide kofi gebruykt, waar van bet derde Hoofdjtuk nader
bos, de quo Caput tertium latius agit. ■ fpreekt.
Ouo nux fit vetuftior, eo durior ac craffior fit nu- Hoe ouder de Noot is , hoe dikker en barder dit P it wora,
deus donee digiti acquifiverit craffitiem, tum definit tot dat bet de dikte van een vinger bekomt, als dan houd
crefcere, ac fuperfluus liquor marcefcit, atque muta- bet op, en bet overige water word met’er tyd verteert,
tur in parvum quafi pomum ovale , fimile putamini en verandert in een kleyn Appelken, uyt den ronden toege-
exteriori pyriforme, externe flavefcens ac rugofum, JpitJb, gelyk de buytenjlê fcbaal is , of Peereformig, van
interne album, fungofum, le v e , ac fi faccharum fpu- buytenis bet bleek-,geel, en vol rimpelen, van binnen fpier
mofum eflet, duleis fatuique faporis, & ingrati. wit, voos, ligt als fchuym-zuyker, van fmaak mal zoet,
en niet zeer aangenaam.
Parvum hoe pyrum (feu-alter nucleus) neutiquam Dit Appelken waft geenzints in de Noot, zoo lang die
in nuce ipfa crefcit, quamdiu ex arbore dependet, aan den boom hangt, hoe oud ze ook word, maar als dezelve
vetuftiffima l ic e t , fed quum delapfa fit,&peraliquod is afgevallen, en een tyd lang op de gront legt, of in buys
tempus huini ftrata , vel domi aflervata, vel aliis fi bewaart, of aan hoornen opgebangen word, gelyk men met
fit-lufpenfa arboribus, ut plerumque fit cumiis, quae die gene doet, die men tot het verplanten bewaren wil.
terrae committendae funt, & ubi tam diu aflervantur. Het zelve noemt men in ’t Latyn Pyrum Calappa, in ’t
Illud Latine dicitur Pyrum Calappae, Malaice Tombo, Maleyts Tombo en Tomboan, dat is gewas of uyt-
& Tomboan h. e. furculus v e l germen. Plerumque fpruytfelHet hangt ordinair aan’t bovevfte gaatje vaft,
fupremo jungitur orificio, per quod etiam furculum waar door bet ook een uytfpruytfel zend,. kort, wit en ke-
emittit brevern, albicantem& conicum; qui Malaice gel-formig, ’t welk men in ’t Maleyts Matta, dat is Oog
Matta, h. e. gemma vpcatur, ac digiti minoris arti- noemt, omtrent een lid van een pink lang; wanneer nog
culum longus eft. Quum liquor adhuc in nuce fuper- al wat water in de Noot is , gelyk men aan ’tfchudden
eft- hoe conquatiehdo obfervari poteft ; tempore gew aar word.: met der tyd verteert niet alleen al dit wa-
aütem , ter
I. Bock. 1. Hoofdft. A M B O IN S C
autem non tantum ômnis ïiquôr confumitur, fôd etiam
nucleusadeb minuitur, fit nil reman eat, nîfi aliquid
pingiië atque oleofum, ac pyrum illud tum omnem
replet cavitatem , quum omne nutrimentum per de-
feriptam gemmam extrinfecus edücitur pro ïbrman-
dis mde fibrillis radicalibus longitudirialibüs, quae inftar
vermium albicantium fub gluma ad êxterüam fuper-
ficiem duri putaminis prorepurit, atque illud rétiformes
amplectuntur, quum pyrum illud etiam exfi'cca-
tu r , & fi nux paulo fortius Conquatitur, illud éx origine'
fua decidit, & in putamine vacuo auditur, quod
tum infipidum penitus e ft, ac rancidüm. Ifta autem
gemma ulterius excrefcit, ac durum putamen extrim-
fecus perforât, & furculum novae arboris efformat,
qui mox virefeit, atque in firma foliola expahditur ,
hic furculus non red e eo loçi provenid, ubi pediculus
nucis fu it, fed oblique, ac faepe ad lattis, unde fi terrae
committatur, ac plafitetur, nux femper obliqué
ponenda e ft, ut furculus hic rèctus ëxçrefcat.
> Alter ufus Calappi e f t , uti fupra indicatum fu it,
quum1 fruftus inde non defiderentur , fed. potum
inde elici cupiamus , qui fequenti modo acquiritur :
Primum germen furculi Majang didi vagina adhuc
contentum manu fortiter fricatur, unde paululum
mollefcit, tum funiculis circum ligatur, ne vàgina
dehifeat ; dein apex abfcinditur ad palmae longi-
tudinem , abfciflae parti ànneditui* brevis canalis
confedus ex folio Calappi, qui intruditur arundini
îndicae, feu Bambpu , v e l , nti in India veteri fit,
peculiari in ollula continente duas circlter amphoràs :
Abfcifiiis \\xcMajang deorfum infiedidebet, atque tali
in fitu retineri ramo annexus, tum viginti quatuor
liorarum.fpatio exftillat hic liquor, & répletur circi-
ter bis ifta ollüla, vel amndo, tum quotidiè lamella
tenuis illius Majang abfcinditur ,' ut per novum hoc
vulnus novus denuo eiieiatur liquor, donee' totus
Majang per hanc abfciffionem fuerit confumptüs.
Humor hic inftar aquae limpidus e f t , quum primo
exftillat, dein magis fit ferofus, jucundi admodum faporis
, ac dulcior eft , quam liquor nuce contentus,
grata acredine linguam afficiens, vel uti Jul. Scaliger
lepide dicit, potatur fapore & aduofitate, quo irnta-
tionem illam intelligit, quum nempe hic hquor ali-
quamdiu ftagnavit, . acrior linguam vellicàt, dtilcedi-
nem enim per unicum tantum diem retinet, dein fit
âcfdus, ac potationi ineptus.
Liquor hic Latinis dicitur Vinum Palmeum, Portugal-
lis Vinbo de Palma, vulgp Vin de Palma, in India veteri
Malabaris Sura vel melius Syra, quod originem
habet a Pérfico vcrcabulo Scbir h. e. liquor, vel po-
tus dulcis, qui ex arboribus vel frudibus deftiîlat, aut
colligitur. V e l ab Arabico Scberab vinum , potio ,
Syrupus , Malaicenfibus eft Loacca & Towack, Am-
bpinenfiSus Tua, quibus vocabulis tamen communiter
utuntur de omnibus potionibus, quae ex arboribus
Colliguntur. Homines autem, qui eas colligunt ac
praeparant, dicuntur Portugallico nomine Tîffadores,
atque opus ipfum Tiffar; noftratibus Belgis tyfferen,
ad quos ufus hic potus adhibeatur, vide infra Capite
tertio.
‘ Lignum hujus arboris multitm ab aliis differt lignis,
nullum enim peculiarem. gerit corticem, fed, uti jam
didum e ft, fibi invicem arde' jungitur, externe tantum
corticem quodammodo referens,lev e, cinereum,
& in certos annulos divifum, qui funt veftigîa & reliquiae
deciduarum ramiïïcatïdnum. Hi aniïuli neutiquam
totum ambiunt truncum, uti quidam male eos
delineaverunt, fed tantum pro parte inftar lemiplenae
lunae , ubi turn alter annulus priPrem excipit, nullP
tamen fervatp ordine, nec etiam redi locantur, fed
oblique in trunco definunt,' ita ut adfcendentibus ar-
borem hand firmum praebeaht fulcimentum, prae-
fertim iis , qui non adfueti funt : Omnes tamen Indi
redam hanc , atqiie excelfam arborem tam celeriter
adfcendùnt, aefi earn incurrerentfine ullo tamen adjir-
mento. Indi vero aliarum regionum, uti & Amboinen-
fes , qùj non adeo adftietîfimt, illud efficiunt ope reftis
ex furie confedae, ac pedibus circumjedae, qua arbores
ampleduntur ; quod nulfus Europaeorum facile
imitari poteft ; praeter banc in dorfô gerürrt enfem
Macharam didum Malaicenfibus Par rang, tam longum
ac latum, ut inter conflidandum loco gladii etiam
utantur,. quo , quum ad verticem arboris pervenere,
totum
ÏE KRÜYbBOEKi 5
ter, maar ook bet pit word vermindert, zoo dateer niets
overblyft, dan een olyagtig fineer, en het appelken bejlaat
de gepeele bölligbeyd, 'werdende 'al het voedfel door ‘ bet
voorfebreven Oog na huyten gezonden, om lange worteltjes
daar uyt teformeeren , dewelke als witte Pierwormen
onder de Mfter op de buytenfte vlakte van den harden dop
kruypen, en dezelve Nets gewys omvangen, wanneer bet
Appelken ook wederom inaroogd, en als men de Noot wat
bardfehut, van zynoorfpronk afvalt, en in den ledigen
dop rammelt , zynde alsdan gantfeb onfmdketyk en garjlig.
Het vootnoemde Oog groeyt al verder en dringt door %
dikke bolfter naar buyten toe , makende eèri febeutje voor
den nieuwen Boom , H Welk (Iraks groen 'word, en in
ftyve blaadjes zig verdeelt-. Deze fcheute komt niet regt uyt
op de plaats, daar den fteel geftaan heeft, maar fchuyns,
en dikwils geheel ter zyden, daarom men in 't vetplanten
de .Noot altyd fcbüyns leggen moet, op dat dit fcbeucjé
overeynd’ fta.
Het tweede gebruyk van dezen Calappus-boom is , als
gézegt, wanneer men geen vrugten daar van hebben,
maar dezelve tot drank gebruyken w il, den welken men op
de volgende manier bekomt: Het eer(lé uytfpruytfel van 't
bloeyfel Majang genadnit , nog in zyn febede bejloten
zynde, word met .de band fterk gevreven en geftreken.,
waar van het een weynig week word, daar na met tou-
wetjes rondom bewonden, op dat de febede niet en fplyte:
alsdan fnyt men de fpitfe af omtrent een band breed lang,
aan het afgefneden eind bind men een kort geutje van een
Calappus-blad gemaakt, en fteekt bel zelve in een Bamboes
óf Indiaans Piet , of gelyk in oild Indien gefebied,
in een byzonder potje, omtrent een paar kamen nats houdende.
Den afgefneden Majartg moet men nederwaarts
buygen, en in die poftüur Vaftbinden aan een tak, zoo
dfuyptin een etmaal bet Voornoemde riet of potje ten naaftert
by twee reyfen vol, dagelyks een dun fcbyfje van de Ma-
fatig afjnydende, op dat door de nieuwe wonde, nieuw
zap uytgelokt Wórde,'tot dót bet gehele bloeyfel door dit
dfjnyden gèconfumeert is. Déze vogtigbeyt is, mede klaar
als Wam , als zy 'eerft uytkomt, maar word daar na
w m g tig , mede zeer Jmakelyk, en zoeter dan bet water
in de Noot, mét een 'aangename feberpigbeyt op de tonge
bytehde:, of gelyk jUi. Scaliger aardig zegt, hy word
gedronken met Jmakén kragt: waardoor by dat.kboken
Vèfftaat, namentlyk,.. wanneer dit water een Weynig ge-
ftaan beeft, en op de tonge fchérper Word, maar zyn Zoe-
tigbeyt beboüd het niet bóven dien dag, Want daar na word
bet Züür, 'en tot bet drinken onbeduaam.
Dezen drank noemt men in 't LatynV'mnxn. Palmeum,
in t Portugees Vinhp de Pal ma," en in 't gemeyn Viii
dé Palma, in oud Indien op ’ i Mallabaars Sura,. of beter
Syra, af komftig van bet Perfiaanfcbe Schir, dat is zoeten
d ra n k ó f zap die uyt èenige hoornen of vfugten loopt,
of getapt Wórd; of van ’t Arabifcb Scherab, wyn, drank,
fyroop: in 't Maleyts Loacca en T ow a c k , in ’t Am-
boins T u a , Welke namen egter ook gebruykt worden, in
’i gemeen, tot alle dranken, dewelke men uyt böomen tapt.
De perfoonen, die bier op afgerigt zyn, noemt men bier te
Lande met een Portugeefe naam Tiffadoros, en bet werk
zelfs T iffa r , by onze Duytfcbe tyfferen: waar toe dezen
drank verder gebruykt werd, -ziét bier na Hoofdftuk 3.
Het bout van dezen boom verf cbilt veel van andere bouten,
want ’t beeft geene afzönderlyke feborffe, maar is
als gézegt; al te maal aan malkander vaft, alleenig van
buyten een Weynig na een feborffe gelykende, ligt-graauw,
en in zekere trappen verdeelt, zynde de vóetftappen offtoe-
len geweeft, daar op de afgevallene takken geftaan hebben,
Deze trappen Omvangen geenjints den gebeelen ftam, gelyk
hém zommige qualyk afteekenen , maar alleenlyk een
ftuk weegs of balvemaans gewys, en hout daar bovenaan
de ander zy de weef een andere trap, dog in geen precife
order e. Zy zyn ook niet winkelfegt met denftam, maar
loopen fcbüyns af, zoo dat men in ’t klimmen geengroote
Vajtigbeyt daar op hebben, kan, voor die geene die bet niet
gewent Zyn. Evenwel alle de Indianen van Water-lndien
beklimmen déze böoge en fteyte hoornen met zoo een wonder-
bare vaardigbeyt, dat zefcbynen dezelve op te loopen zonder
éeitigander behulpmiddel, dog de Indianen van andere Landen,
als mede de Amboneefen, die ’t nog zoo wel niet gewent
Zyn, doen zulks met een ftrop van een touw aan ds
Voeten te binden , Waar mede zyde bomen omvatten; 't welk
loun geen Eüropiaan ligt kan nadoen, daar en boven dragen
ze nog op den rugge een Houmes, in ’t Latyn genaamt
Machaera , in ’t Maleyts Parrang , zoo groot en breet,
A 3 dat