152 HERB A R II AMBO
eft pinguioris & durions: Tres hæ ccllulæ in filveftri
temper occurrunt fpccie, led in domeftica cafu &
lulu tantum modo naturæ obfervantur, acplurimum bi-
næ occurrunt, nec tertia Temper nucleo repleta eft, fed
fæpius vacua, & parvum modo nuclcum continens.
Hujus & altera reperitur fpecies præcedenti multo
minor ; ejus nux enim vix digitum longa e ft, vere
triangularis , in tres acutos divifa angulos, quodvis
autem ejus latus feu tegmentum digitum circiter latum
eft. Nux in cellulas itidem tres divifa e ft, inque iis
unus alterve parvus & anguftus nucleus, faporis dul-
cioris, fed ficcioris quam in priore, nec ita pin-
guis eft.
Si hujus truncus incidatur , odorera fundit fortem
& refinofum, ejusque refina alba copiofior eft quam
in domeftica, Camphuræ nondum depuratae velSebo
limillima, quæ in magnis fVuftis colhgitur, facibus-
que infer v it, fed plurimum in terrain prolabitur, at-
que cum aliis fefe mifeet fordibus ; cæterum tam gra-
vem fpirat odorem, ut intolerabilis fere fit: In arbo-
ribus Ceramenfibüs, ac præfertim in Hatuwe hæc
refina copiofior invenitur quam in aliis locis, quæ ex
albo flavefeit inftar Ceræ flavæ , fed fragilior eft <Sc
mollior: Truncus fupra alas adeo craflus eft, ut duo
vix viri eum amplefti poffint, ejusque lignum multo
folidius eft & durabilius quam domefticæ, unde & æ-
dificationibus etiam infervit.
Anni tempus. In initio menfium Occidentalium h. e.
Septembri norent, unde & cognominantur, mature-
feunt vero April! ; naturæ habentur magis filveftris,
quam præcedens, quum arbores ob altitudinem ad-
tcenfum non admittant, unde & vexationibus non
funt obnoxiæ, atque illarum fruéhis avibus aprisque
plurimum in cibum cedunt, nullos quoque habent dominos
vel ppfleflbres, licetque cuivis illas exciderè, uti
& reliquas filveftres arbores.
Nomen. Conarium Zepbyrinum five Silveftre primum.
Malaice Canari Borat, h. e. Canarium Occidentale,
quum menfium Occidentalium tempore floreat & ma-
turefeat: Item Canari U tan, h. e. Canarium filveftre,
& primum, quum alterum verum fit filveftre : Am-
boinice Tar vel Tal-Halat vocatur, quidam illud-e-
tiam nominant Canarium Kitsjil, quum ejus folia &
frudtus fint minores quam in domefticæ fpeçiebus.
Locus. In iisdem crefcit locis, in quibus* domeftica,
fed in filvis, magisque remota ab hominum ædificiis ,
immo etiam in quibusdam reperitur. infulis, in quibus
nullæ occurrunt domefticæ , uti in Banda in altiore
Lonthoræ terra.
Ufus. Hi fruólus , uti diftum, in Ambpina raro
colhguntur, quum domefticæ tpeciei fint copiofi,
licet delications tàporis, duriorisque fint fubftantiæ,
quam majores, fed nimis multo confiant labore, ante-
quam aperiantur,.& ut nuclei fint integri.
Arborum trunci, qui redtiffimi & altiflimi funt, ap-
ti funt optimique ad navium malos, licet non admo-
dum Gnt durabiles, fîque cæfi funt, facile disrum-
Euntur. Noftra tarnen natio hifee fæpius fuit ufa,
osqué in malos ex Amboina pro Batavias officina
navigatoria arceffiverunt. Lignum vero alarum adea-
dem opera fupra memorata adhibetur , quibus etiam
melius infervit.
Anno 1669 ex Xulabeffi ad me delata eft alba,
mollis, & recens refina, optime referens albam Dam-
maram, quæ ex vetuftis filveftribusque Canariis col-
ligitur , fed pinguior erat, hujusque nux. vix. digiti
articulum longa erat. Triangularis quoque erat, fed
tertia ejus pars multo anguftior erat binis reliquis,
fed ob crafium ejus putamen parvumque nuçieum
non editor: Folia autem fimillima erant. præcedenti
Canariô, fedpaulo minora, truncus ejus quoque a-
jatus erat ab inferiore parte, in altis hujus mfulæ
montibus creicebant hæ arbores. Refina ibi pa-
rum colligitur, facibusque infervit, uti alia Dammara
, licet graviorem præbeat odorem : ad differentiam
prioris vocari poteft . refina Canari na de Xulabeffi.
Canarii lignum non tantum utile eft malis, fed etiam
operi fermiario, ex quo ciftas formant, poliri enim
facile poteft \ noftroque ligno Fagino fimile eft.
Hujus generis arbor videtur efle in Sina crefcens
Cana-
INENSIS Liber l i l cap. II.
Jlantie. Deze drie celletjes ' moet men ordinaris in 't
•wilde gejlagt vinden, maar in de tamme zynze by, geval,
en meejl-maar twee, 't derde kamertje is ook altyd niet vol,
maar aikwils leedig, en met een klein korreltje bezet.
Ten tweeden y bier: van beeft men nog een tweede zoor-
te, veel kleinder dan de voorgaande, want 't Nootjcn is
pas een dtlim lank, regt driehoekig, met driefoberpe kanten
verdeelt y blyvende ieder zyde een kleine vinger breet.
Binnen zynze mede in drie celletjes verdeelt, én daar in
waar een a twee kleine en J'malle korrels-, zoeter, maar
drooger van fmaak dan de vorige, met weinig vettig heit.
- Als men in de Jlam kapt., geeft by eenfwaare bersacb-
tige reuk van zig, en meer witte bers dan de tamme, den
vuilen Campber of -ongel, gelyk , 't welk men in groote
klonters by malkander vergadert, en lot toorzen gebruikt,
maar 't valt meejl op de aarde, en vermengt zig met andere
vuiligheid; ander zint s mede zofterkvanreuk, dat bet
qualyk te verdragen is: aan de Ceramze boomen, inzonderheid
op Hatuwe, vind men dit bers of Dammer overvloediger
dan op andere plaatzen, uit den witten naden
geelen trekkende, als geel was, docb br offer en weeker:
de Jlam boven de vleugels kunnen twee mannen pat .omvademen
, en zyn bout is vafler en. duurzamer dan aan de
tamme, dierbdlven tot eenig timmer-werk. gebruikelyk.
Sayfoen. Zy bloeyen in 't begin van de JVefier Mouf-
fori, in de maand September, waar van zy baar e toenaam
hebben, en werden ryp in April van de zelfJle.MouJJon,
men boutze voor wilder van aard dan de voorgaande, m
dat de boomen wegens baare hoogte niet te beklimmen zyn,
en men laatze dierbalven' ongemoeit Jtaan, dies bare vrug-
ten meejl de vogels en wilde Verkens ten prooye werden,
zy hebben ook geen eigenaars, en men magze vryelyk omkappen
, gelyk andere wout-boomen.
Naam. Canarium Zephyrinum five Silveftre pri-
muim Op Maleyts Canari Barat, dat. is Wejler Canar
i, om datze in de Wejler Moujj'on bloeit, en ryp werd.
Als mede Canari Utan, dat is wilde Canary, de eerjle,
om dat ’er nog een andere regte wilde is, op Amboins
Yar of Y al Halat, zommige noemen 't ook Canary Kits-
j i l , om dat zyne bladeren en vruchten kleinder zyn dan
aan de tamme gejlagten.
: Plaats.- Zy wùjfcben op dezelfde plaatzen daar de tamme,
docb meer in 't gebergte ,r en van de wooningen der
menfeben afgezondèrt,ja ook op zommige Eilanden, daar
geen groote tamme zyn, gelyk in Barna op betboogelani
van Lontbor.
-, Gebruik. Deze vruchten, alsgezegt, werdeninAm-
boind weinig ingezameld, daar men de tamme’.Zoorte in
meenigte beeft, boewelze Jmaakelyker en barder van fub-
Jlantie zyn dan de groote, maar ze kojlen te veel van
moeiten, om op te kloppen, dat de binnenjlé korrels geheel
blyven.
Het bout van de Jlammen, dat men zeer regt en boog
kan vinden, is bequaam om majlendaar van temaken,
boewelze niet zeer dur abel zyn, en alsze gewelt lyden,
kort afbreeken: Evenwel hebben onze Natiën zig dikwils
daar mede moeten behelpen, en dierbalven deze maften
van Amboina voor Bataviaas Timmer-werf ontbooden-
Het bout van de breede vlerken aan den Jloel werd tot
dezelf(Ie werken gebruikt, als boven gezegt, 1mar toe ’t
bequàamer is.
Anno 1669. is my van Xulabeffi gëbragt een wit,
week, envers bers, zeer gelyk de witte Damnar, die
men van de'oude wilde Canary-boomen bekomt, maar vetter,
't nootjen daar van was febaars een liât vaneen
vinger tank. Zy was driezydig, docb de derde zyde was
veel fmalder dan de twee andere, en wegens zyne dikke
fcbaal en kleine beejt werd bet niet gegeeten. De bladeren
zouden gelyk zyn die van de voorgaande Canary,. docb
wat klnnder, de Jlam beeft ook eènige vlerken aan 't onder
Jle. Zy waffeben in 't booge gebergte van dat Eiland.
Het bers vergaderenze aldaar weinig, en gebruiken bet
tot toortzen, gelyk andere Dammar, boewelze vry wat
Jlerker van reuk valt. Tot onderfebeid vandebovenjlaan-
de mag menze noemen Xulaafche Canari Dammar, i®
yt Latyn Refina Canarina de Xulabeffi.
Het Canary-bout is niet alleen' dienjlig tot maften,
maar ook tot febryn-werk , om kiften van te maaken,
want % laat zig glad werken, en gelykt zeer ons Beukenhout.
. - - ' ' '' '■■■ •'Jr-'/li . ■; . r
Van deze zoorte fcbynt te zyn de boom in Sina waj-
WT’Jcbm