40 HERBARII AMBO
Quum itaque Calambacum carifiimum fit & rarif-
fimum, hinc folebant Sih^nfes, quaj natio eft auruih
fitiens, plures exercere artes, ut verum fingant Calam-
bacum, ad quod imitandum fubfequens adulteratio
toleranda eft. Optima Garo Ramos frufta ita norunt
prseparare, ut verum fceferat Calambacum: Radunt
nempe frufta illius per totam fuperficiem, atque htec
fumo expoiiunt ex pkixillo rafuras veri Calambaci,
quod in olla efficiunt, ne quidfumi pereat, illamque
in hunc finem obturant, hocque bis terve inftituunt,
jperque totum menfem in ilia occlufa fervant frufta,
unde Agallochi partes mollefcunt parum, odoremque
jucundum fpirant inftar Calambaci Tsjampaenfis; quod
alias paulo magis cinereum eft, &levius quam praspara-
tum iftud Garo. Fiftus vero hie odor intra duorurti
triumve menfium fpatium iterum difparet & abit, intra
quod tempus fubdolus Sinenfis ifte navigium fuum
folvit, aliasque petit terras: Hacque fiftitia arte non
tantum primores harum regionum fallunt, fed etiam
prudentiores Japanenfes. ■
I N E N S I S Liber II. cap. XIV
Aangezien dan bet Calambac zeer dier, en ook weinig
te vinden is , zo plegen de Sineezen, als zynde een
geltgierige Natie , Veelderlei konftjes in ’t werk te fiel.
len, om opregte Calambac na te bootfen, onder welke bet
navolgende wel bet verdraaglykjle is : De befte Jlukken
van Garo Ramas weten zy zodanig te prepareren, dat
bet opregt Calambac gelykt: namentlyk zy febrapen de
Jlukken over ’t gebeele lyf,> en beroken die met een
weinig fcbraapzel van opregt Calambac , te weten 'in
een pot , op dat niets van den rook verloOren en ga , de.
zelve digt toeftoppende , en dit doenze een reis of twee
en laten 't alzo een gebeele maand in de zelve geftootenpot
ftaan, waar door de Jlukken Agel-bout een weinig week
en welriekende worden als Calambac uit Tsjampaa: ’{
'welk anderzints wat graauwer enligteris, dan 't gemelde
Garo. Maar deze gemaakte reuk verdwynt wederom
binnen 2 0 3 maanden, in welke tyd den Sineesgijly
dat by zig met zyn Vaartuig weder van daar 'kan pakken:
en met deze konjt bedriegenze niet alleenig de Gr ooien van
deze Landen, maar ook zelfe de gaauwe Japanders.
CAPUTDECIMUMQUARTUM. XIV. HOOFTSTUK.
Agallochumfpurium, Garo Tsjampacca. Baßert Agel-hout.
QUum in præcedentibus duobus capitibusbinæpri-
mariæ veri Agallochi Ipecies fint deferiptæ ,' re-
- f ta t , ut enumeremus alia infuper ligna, quæ
aeque in India ac Europa pro illo vendantur. Quum
àutem tota Orientis feu Indiæ natio pdoramenta con-
tinuo cupiat, nec verum Agallocbum fufficienti copia
conquiri poffit, alia in ejus locum fuccedere & fufici
debent, prout quævis 'Regio ligna hæc producat,
Puæ cum Agallocho aliquam fortiantur fimifitudinem.
ropôfitum autem mihi non eft nec mens omnia ilia
ènumerare ligna, fed tria tantum illorum allegare,
ea conditione, ut primum lignum Agallocbum Jil-
veftre Garda lïbr. 1. cap. 16. & PortugalTis Aquilabra-
va didlum, feiens præteream, aliisque illudulteriusde-
feribendum relinquam, quum mihi hadtenus fit igno-
tum. Secundam fpeciem, quamAgallocbum fpurium vo-
c o , hoc in capite pro vinum ratione deferibam, ter-
dam vero in fubfequente capite, quum nimium a præcedentibus
& etiam hoc différât Agallocho.
Agallochi fpurii, feu Garo Tsjampacca ingentia fane
inveniuntur frufta , quæ aliquando irregularis etiam
font formæ inftar Agallochi veri, quædam femi-exefa
ac terreftri obdufta crufta ; Lignum îpfum eft croceum,
obfcuris infignitum maculis, non autem veris pertex-
tum venis, externe fi ficcum f i t , colorem inhibit, ob-
feure fufeum & nigricantem, fi manducetur, molle eft,
& dentibus cedit, fapor cum Châmomælo convenit, fed
in fine magis amaricat. Vetuftilfima frufta funt du-
riora reliquis', atque in parva franguntur frufta, quæ
quum admodum fint pinguia, ignitis inpofita carboni-
bus copiofum exfiidant oleum. Odor maxime differt
ab. omnibus reliquis Agallochi fpeciebus: Nihil enim
habet commune cum Citri Corficibus, fed magis ad
Chamæméli odorem accedit. Atque hifee in terris
dicitur convénire cum floribus Celebris Tsjampacca,
tinde & riomen fuum forcitum fuit hocce lignum, ac
fortaffe ejus fpecies eft. Arbor .enim eft alta, folia-
que habet Tsjan^paccæ foliis fimilia, fed funt majora
& latiora, a qdibusdam comparata cum Cariari-foliis,
ab aliis autem cum dimidiâ & fupiëma parté folii Au-
rantii Pompelniôes difri. Multos itidem gerit flores
Tsjampaccam refer entes ; Triincus corticem gerit craf-
fum , arbor autem ipfa nop exftirpatur, fed’ relinqui-
tu r ,donee vetufta(pohtedécidât, cujuS turn exterius
lignum lponte cômputrefcit; Alias fæpe etiam vetu-
ftiffimæ arbores in frufta Çonfcindùritur, quæ per fe-
mi-annum vel paulo- diutiüs àbfconduntur in locis pa-
îudqfis,- donee exterius. lignum compütruerit, ac pin-
guiflima fuperfint frufta.
Quidam tamen incolæ præ avaritia arbores cirçum-
cidunt., antequam fatis, vetuftæ & niaturæ fuerint,
difloque.frpfta fepeliunt modo, hæcque frufta quidèm
funt ingentia &.fatis folida, valde pinguia,& , fi man-
ducentur,molîia, neutiquam tamen oaôreitapræftaritia
IN de voorgaande Kapittelen de twee booftzoorten van
't regte Agallochum befebreven hebbende, zo rellee-
ren nu nog eenige bouten, die men, zo bierinlndiên,
als in Europa daar voor verkoopt: want., alzo den gebeden
Oriënt of de Ooft-Indiaanfcbe natie tot reukwerk
gedurig genegen is , en men opregt Agallochum w geen S zaame quantiteit bekomen kan, moeten 'er andere
opkoomen, om deszelfs plaats te vervullen, tui dat
een yder Landfcbqp by der bant beeft dat geen, 't welk met
bet Agallochum eenige gelykenijfe beeft: myne meiningof
voornemen niet zytyde alle dezelve zoorten op te baaien,
maar alleenlyk drie daar van aan te roeren, dog met dat
beding, dat ik de eerjle zoorte, zynde bet Agallochum
Silvelbre, by Garzias, in 't eerfte Boek, Cap. 16.
aangeroert, en by de Portugeezen Aguila Bravagewaató,
bier voor by ga, en 't zelve voor anderenader tebefcbry
ven overlate, als zynde my nog bnbekent. De tweede
zoorte, dat ik Agallochum Spurium, ofbaftart Agel-hout
noem , zal ik in dit Kapittel, en de derde zoorte in bet
volgende Kapittel, als te veel verfcbillende van deze Agel-
hóuten, na vermogen befcbryven.
Agallochum Spurium, of Garo Tsjampacca, daar
van vind men at vry groote Jlukken en zomtyds ook van
een zeldzame gedaante, gélyk bet Agel-bout eenigebalf
door vreeten, en met een aardagtige buit bedekt: Het
bout is boog-geel, met donkere plekken, engeen eigenlijk
aderen, van buitere befterft bet donker-bruinen Jwartag-
tig, in 't knaauwen volt bet ook week, en wykt de tanden
, de fmaak trekt fterk na de Camillen,. dog is in 't
laatfte merkelyk bitter. De oüdfte Jlukken vallen wat barder
als de andere, en breeken kort a f, en in allen deelen
zeer vet zynde, zo dat bet, ' op glimmende koolen geUgt,
een overvloedige olye uitfweet. De reuk verfebilt ook
merkelyk van alle andere Agelrpouten: want by beeft
niets, gemeen met die van Gtroen-fcbellen, maar trekt
meer naar de Camille: En bier te Lande zegt men,datu
ook-wat overeenkomt met die van de è/oewe Tsjampacca,
daar bet bout mede de naam van beeft, en mijfebien ook
een zoorte van is. Want bet is een booge boom, en dt
bladeren gelyken wel wat na die van Tsjampacca, dog
zyn groter en breder, by zommige vergeleekenmetdievan
Canari, en weder by andere met'bet voor f t e deel van om
Pompelmoes-blad: Hy draagt ook veele bloemen, die van
de Tsjampacca mede wel wat gelykende, de ftam beeft
een dikke fcborjfe, men kapt bem niet om, maar laat ben
van zelfs oud werden en omvallen, daar dan 't buitenjte
bout van zelfs afrot: O f men kapt zodanige oude hoornen
in Jlukken, en begraaftze een halfjaar, of wat ^n&er,t
in eenige moerajjtge plaatzen, lot dat bet buitenjte bout
verrotte, en de vetfte Jlukkey overfebieten.
Êvënwel zommige inlanders, uit gierigbeit, kappM
de boomen om, eerze ter degen ryp zyn, in begraven
Jlukken .als voor en, en daar van komen ook wel groo
en majjive Jlukken , zeer vet en week in 't knaauwen,
maar aan reuk op verre na zo goet niet, als bet oua >
II Bod. XIV Hooftji. A M B OI
ita quam vetufta, quæ in brevibus inveniuntur nodis, &
ouæad adfpettum multo magis flava & fterilia apparent.
I tfomen. Latine Agallocbum fpurium h. e. Èajlaart
Aeel-bout. MaJaipe Garo-Tsjampacca, quum odorem
eius floris æmuletur, in Bangay Angaro.
3 Locus. Lignum hocce in Borneo invenitur, in regio-
nibus Sambas & Succadana; item in Palimbana, quæ fi-
ta eft in ora Orientali Sumatræ, quædam etiam hujus
arbores inveniuntur in infula Bangay, fita in Orientali
ora Celebes, non autem in tota infula , fed in minima
ejùs parte, Gape d i& a , circa Pagos Bancalang
& Labo; Arbores àutem ipfæ incolis potiflimum furtt
ienotæi quum putrefatta tantum ligna in filvis inve-
hiant. Kelangerenfes dicunt,in fua quoque oecurrére
infula, ipfisque dici Bakewe, ac pro filveftri Tsjam-
•paccæ fpecie naberi: Inventæ quoque fuerunt hæ ar-
bores in Xulabeffi , & in Ternata, atque ubique folia
Tsjarapaccæ fouis fimilia gerentes.
UJuSi Lignum eft viliflïmi pretii, in Java enim Pic-
kol vendicur pro numrao, Reaal van Achten difro, ne-
que ibi alium in ufum adhibetur, nifi ad fuffitumædium:
quidam etiam mifeent vulgari Dupce, non ut odorem
reddant magis gratum, fed ut molem.augerent, non .autem
multum pro hac compofitione v a le t, quum aliôs
adulteret bdoresi
In tranfitu jam etiam quædam dicere debemus de altera
rara fpecie, quæ Calambac puti, feu Agallochum album
vocatur, per quod non intelligimusfupramemoratum
lève lignum Ittbion feu Agallocbum Jimplex, fed alteram
Tariflimam fpeciem, cujus in Coinama unica tantum
hodié invenitur arbor, ejusque lignum adeo carum eft,
ut conquiri nequeat f licet centum Tayles pro una
Catti feu cifta quis folvere vellet: Ifiam enim ar-
borem circumcidi Rex non vult permittere, quum nulls
plures inveniantur, diciturque, fi horum folia duo
triave in aquam décidant, illamque quis potet, talem
correptum iri ardenti febre, quæ non remittit, nifi Rex
huic arbori facrificium inftituat ; multi autem fiibfe-
quens Lignum Mofcbatum Calambac Puti quoque vo-
cant, fed hæc peculiaris eft arbori
Tertia Agallochi fpurii ipecies-frequens eft in hifee
infulis Orientalibus, provenitque ex arbore, Ex-
mans dîfta,. quæ luo loco libro 3; cap: 37. deferi-
betur, atque ad Calambaci lpeciem refertur, immo
pro genuino. Calambaco habetur illud, quod invenitur
in vetuftis Ligularice LciBèoe truncis, de quo iuo'
quoque loco libn 6. cap. 46 ulterius agetur.
N. B. Agallochi veri & Jpttrii icônes exhibentur in Ephemer.
Germ: dec. %, arm. I. ad p. 5$.
NSCHE KRUYDBOEK. 41
dat men in korte knoeften vind, en in 't aanzien geelder,
en dorder is'.
Naam. Latyn Agallochum fpurium, dat is Baftart
Agel-hout j op Maleyts Garo Tsjampacca, om dat het den
reuk van die bloemwat.naby komt, op Bangay An^aro.
Plaats. Dit bout valt op Borneo, in de Landjcbappen
van. Sambas, en Suceadana* als mede ofi Palimbangelegen
op de Ooft-kuft van Suuiatra, men'beeft ook weinig boo-
vieri daar van op ‘t Eiland Bangay, gelegen aan de Ooft-
kujl van Celebes ,dog niet op 't gebeele Eiland, maar op
tklemjtedeeli Gape genaamt, omtrent de Negory Bancalang
en Labo ; de hoornen by de Inwoonders mee ft on-
bekent zynde, om datze. de verrotte Jlukken maar alleen in
t Bos vinden. De Kelangers zeggen, datze mede op baar
Eiland, waj]en, by baar liedenBaiicewegenaamt, envoor
een zoorte van wilde Tsjampacca gehouden werden: men
beeftze-ook gevonden op Aulabefli, en inTernate, doch
over al met bladeren als die van de Tsjampacca:
Gebruik. Het is een bóut van zeer kleine-waardyei
want men kan op Java bet Pickol kopen voor een Reaal
van Achten, en bet werd aldaar niet anders gébruikt als
tot bet berooken van hare buizen: zommige doen 't ook wel
onder de gemeene Dupa* niet om den goeden reuk, maar
om de klomp te vermeerderen, want bet deugt daar niet
veel toe i om dat bet de andere, reuken vervalft.
Nu meten Wy ook inpafj'ant aaiiroeren nog een andere
raare zoorte, genaamt Calainbac Puti, of.Agallochum
Album, waar onder wy .niet.verftaan bet bovengenoemd
de Ugte bout Icthion of Agallochum fimplex, maar een
andere zeer zeldzaame zoorte, waar van men in Coinaui
bedensdaags alleenlyk maar een boom beeft, en bet bout
daar van is zo duur, dat mén 't niet bekomen kan, Hl
wilde trien ook bondert Tayl voor een Catty geven: want
den voornoemde boom wil den Konivg niet laten kappen,
om dat 'er niet meer te vinden zyn; en men zegt, zo van
deze bladeren twee of drie in 't water vallen, en ymant
van 't zelve drinkt, dat die een heete koorts zal krygetii
dewelke niet en vergaat, voor dat den Koning voor dezen
boom een Offer bande gaat doen, dog veele noemen bet navolgende
Lignum Moseatum ook Calambac Pü ti, .maat
bet is zeker, dat dit een byzotidere ,boom is. ■
• ' derdezoorte van i baftart Agel-bout valt overvloedig
in deze Oofterze Eilanden, en komt van den boom Arbor Ex-
caïcans, dewelke op zyn plaats in 't derde Boek, Kap,
37; befebreven zal worden, en ze werd ook onder de zoorte
van Calambac gereekent, ja voor goet Calambac gebou-
gjj&fi _f §zne wen vind in de oude ftammen van <2e%igü-
lanaLactea, van't Welke mede op zyn plaats, in 't zesde
Boek Kap. 46. wat nader gefproken zal worden. ;
N. B. de Figuuren van het waareen baftert Agelhout werden
gevonden in dcHoogdujtJcheEphemer.dec.x.ann. i.byp. 55.
CAt’UT DECIMUM QUINTUM.
Ligmm Mofehatum, Caju Caßuri.
EX Tsjampaa, Coinama, Sc Pegua lignum quoddam
albicans adfertur Sandalo omnino fimile,fed non
ita durum , quodque venas aliquot habet longitudinales
fere inftar ligni Abietis, illiusque très inve±
niunturfpeciesi
Primum ac maxime politum lignum Sandalo candi-
do fimile e f t , fed eft mollius, interioresque partes
magis flavefeunt, odorem Sandali habens, led magis
Mofcatum , ac contritum , carbonibusve inpofitum
jucundiflimum ipargit odorem ad Mofcum acceden-
tem. Odor autem partium externarum fenfim périt,
ita ut obvolutum Vel occlulum fitfervandum,hocque
optimum atque carifiimum eft, nec iftius reperiuntur
frufta majora palma manus, a .;
Secunda fpecies magis notàbiles gerit venas longitudinales,
magisque intend eft coloris, fere hepati-
S1» ven®que in fufeum tendunt colorem, bonumque
ltideni fpirat odorem, fed præcedenti debiliorem ; hu-
]us frufta inveniuntur inftar cruris longa & crafla, vi-
acnturque efle cor feu interna arboris mbftantia.
1 ertia fpecies ruffa fere e ft, aliquando autem lævi-
6t ^n^.ar Lingo-Batu, ftrias tenues habens fe-
mitar ligni Fâgi, externe tarn fufeum gerens colo-
jjJJ1» ütpro Sandalo rubro vendatur, eft autem foli-
^ ac t^rius quam præcedens, hocque vilifiimum eft,
XV, h o o f d s t u k .
Müskeljaat-Hóui.
MEn brengt ook uit Tsjampad, Coinam, en Pegu een
wit bout, bet Sandel gants gelyk zynde, doch zo
bart niet, én 't Welk niede eenige aderen in de lengte
beeft bykans als Derinén-bout; en waar van men ook
driederley zoorten vind:
Het eerfte enfynfte is bét witte SandeUbimt gants gelyk
, dog veel weeker ,■ de binnenfte deelen zyn wat geel-
aer, de reuk met die van 't Sandel hout ook meejl over
een komende ,dog Haat naar ,de Mufcus Wekkende, en gevre-
ven of pp kooiengelegt zynde,zo ruikt het zeerUejlyk naar
den Mufcus: Maar den reuk in de buitenfte deelen vergaat
metter tyd, dies men bet wel bewonden; en opge*•
Jlooten bewaar en moet, en dit is bet befte enduurfte, en
men beeft daar van geengrooter Jlukken als maar een bant
lank.
Het tweede gejlagt beeft fcby'nbaarder aderen in de
lengtes W ook booger van coleur; of leververwig, de cider
en trekken wat na 't rojfe, en mede goet van reuk zynde
, doch veel flapper dan bet voorige: bier van beeft men
Jlukken zo lang en dik als een been, en gelyken wel bet
bert van een boom te zyn:
Het derde trekt wat na den roffelt, en is zomtyds
ligt-root, gelyk Lingo - Batu , met fyne ftreepfes,
by na als bet Beuken-bout, van buiten zo bruin befter-
vende, dat men 't voor root Sandel-bout verkoopt, zyn-,
dfrdigter en barder, dan bet voorgaande, en dit is bet
F jicgt