forma Myrrhæ, fedinpurum magis,femperque möllern
obtinens fubftaritiam, nee unquam indurefcens,
ex qùo óbfcure ïufcæ præparantur placentulæ inftar
dériarii minoris : Hæ inpurum referunt mei cum qua-
dam re condenfktum, fed non vifeiditate àdhærent»
faporis fatui & fere infipidi, aliquando parum falfi. Si
mafticetur, arenofum apparet, quod fit, quum ex
fcopulis colligatur: Rarimme hóe guitimi reperitur,
unde & carius eft Ramack Daging: Maleyenfes illud
vocant Mor feu Umor Daging, quod dénotât aliquid,
fc|uod carnem confervat, vel aliquid,1 quod forma car-
nis femper fefe offert.
Ufus. A mulierculis adhibetur uti præcedens refîna
ad potum nempe Djudjambu, & magis interne, quam
Ramack Daging : Hic loei inferere illud debui, licet
minerale videatur,jquqd,ad plantas non pertinet,fed
qiium 'utraque cum Dammara Selânica magnam ha-
beant convenientiam, fimulque vendantur in eosdem
ufus, hic convehienti locari poterant modo»
De ejus ortu jam non agam, fed quidam hanc dénotant
differentiam, dicentes, Mor feu Umor Daging
ita diftum fuiffe, quum ingeftum fefe eum carne no-
ftrisque venis affimilét, hasquë in profpera confervet
valetudine, Dormac vero Daging ulterius penetrare,
in ipfam nempe noftrorum oflium medullam. Com-
mifcent vulgo utrumque, infantibusque.propinant, u-
ti dicunt, ad falubrem folidamque ipforum carnem
conftituendam.
Si propinetur eum Padma, qui eft fruflus niger &
fquammofus, & Djudjambu potui incoélus, muhercu-
las reddit poft partum Rapat is e. coarëlatas, hatu-
ram exfîccans, licet etiam éxKibeatur puellis.
CAPUT DECIMUM.
Dammara alba. Dammar Puti ; feu
Dammar Baiu.
HÆc fe'cundä ufîtatiffima & vulgatiffima hifce in
regionibus ëft refîna; Ejus arbor omniiini fere
alöflima & maxima eft j truncö eredtö & ro-
tundo altam Abietem vel Cedrum referêns, qüi nun-
quam finuofus eft, vel ülliS confiât ramis*mfiinfum-
mo vertice, ubi refpe&u truüci pârva tantum confpi-
citur coma. ' .
Ejus cortex eft glaber, ex ruffo & cinereo mixtus
colore, forma fua ab aliis facile hæc diftinguitur fip
veftribus arboribus : Ejus vulgaris craflities eft odlo
Vel decern pedum in diametro ,inferiorque trunci pars
magnis confiât nödis inftar capitis , ex quibus tam-
quam ex mamniis profluit ejus Dammara.
Ejus mas & femina bccurrit, trunco ac foliatura
parùm differens, unde fîmul has deferibemus arbores,
illarunique differentiàm in frudtibus notabimus.
Foliorumraehidesfiint fëdlæ; létitæ,& virides, &
cruciatim fere in ramis locantur; rotundæ, in anteriore
parte ftriatæ: Hifce folia infident utcunque oppo-
fita, exceptis junioribus furculis, in qiiibüs alternata
fæpe locantur. . .
Sunt autem angufta, ab utraque acuminâta parte,
in junioribus vero arboribus longiora, magisque acu-
minàtâ, quatuor rièmbë vel quinque pollices longa,
ultrà digitum lata, Salicinis föliis fîmillima, fed nod
ferrata, in feriioribift auteifi arboribus très vel très
cum dimidio pollices lohga, vix digitum lata; obtufe
acuminata, undé & hæc Oleæ folià æmulantur.
Nullum gerunt nervum intermedium, fedibi parüM
funtr excavata inftar canalis , fiintqüe pörro feabra ,
glabra, ac per longitudinem tenuifllmis ac vix nota-
bïlibus venulis pertexta, glaüca, primo autem prô-
pullularitia ac tenera foliola pallide virent, vetufta
vérô folia ad oras retroflefturituri açfî ab inferiore
parte cymbâm formarenÊ. Adeo bfevibiis infidént
petiolis , ut feflilia fere fint, fed ibi parum in-
corta funt, unde hæc folia non refto locantur ordine,
fed obliquam efformarit cru'cem. In furculis foliorum
rachides nuncoppofitæ, nunc alternatæ progerminant,
ihôue iis a tribus ad fex foliorum paria exërelcunt :
1 Cön«
in de gedaante vanMyrre, docb wilder, en altyd week
blyvende, en niet bard wadende, waar van men. donker
bruinekoekjes maakt gin de grootte van een kleinefcbel-
ling; Zy gelyken ook-vuilen honing, die met iets dik ge-
maakt is, docb gants niet kleverig, aan fmaakfmets, en
bykans onfmakeïyk, en zomtyds wat Jiltig. In ’t. kaan-
wen wad men ook eenige zandigbeid gewaar, dewyl bet
van de klippen af genomen wérd. Men vind ’t ook zeer
weinig, en is nog duurda dan 't Ramack Daging. De
Maleyers noemen 't Mor of Umor Daging, 't welk wil
zeggen, of iets, dat bet vlees langduurig maakt, of iets,
dat altyd in de gedaante van vleejcb blyft.
Gebruik. Het werd van de Vrouwtjes gebruikt als
van 't voorgaande, onda de Djudjambu, docb meer bin-
nens lyfs dan de Ramack Daging, ik beb 't alhia meten
zetten, boewel 't fcbynt een mineraal .te zyn, bet
welk onder de planten niet en boord, en dat om aatze beide
met de Dammar Selaü groöte gèmeenfehap hebben, te
zomen verkogt, en tot eender lei einde gebruikt werdem
Immers zynen oörfpronk uitgejield; zo maaketi vok andere
dezen onderfebeid, dat bet Mor <ƒ Umor Daging
alzo genaamt zy , om dat bet ingenomen zynde, zig met
ons vleejcb en aderen vermengt, en dezelve in een gezonde
dipojttie behoudt, maar Dormac Daging dringt dieper
in tot in ’t merg der beenderen van ons lyf. Zy nlen-
genze gemeenelyk t'zamen, en gevenze de kinderen in ',
zo ze zeggen, om een gezond en bard vleéfcb te maken,
Met Padma een fwarte febiljferige vrucht, en Djudjambu
gedronken , maakt de Vrouwtjes Rapat, dat is
gejlooten na ’t baren, en dé natuur opdroogende, boewel-
ze bet ook de jonge Dochters ingeven.
X. HOOFTSTUE.
De Dammar Batu-Boom.
Dit is de tweede gebruikelykjle en de gemeenjle bers
in deze quartieren: Den béom is eene van de boog-
Jie en grootfte, met een regte tonde Jlam, een boo-
ge maft of Ceder-boom verbeeldende, nooit bochtig, en zonder
takken tot boven toe, alwaar by na proportie van den
ftam 'een kleine kruin beeft.
De fcborjje is effen, üit den liebt-rojfen en graauwen
geiriéngt >, en aan zyne gedaante onder andere ÏVbut-boo^
men van verre ligt te kennen. Zyn ordinaris dikte is
acht a tien voeten in de ronte, en de onderfte ftam is bezet
met groote knoeften als koppen, daar de Dammar als
■ uit mammen loopt.
Hy is Manneken en Wyfken, aan ftam en bladeren
weinig van malkandereh verfcbillende, daarom zullen
wyze onder malkander befcbtyvén, en bet verfchil alleen-
lyk in de vruchten aanwyzen:
De ryskens zyn regL, taai, en groen, ènftaanbykans
in kruis om de takken regt-rond ■, na vooren wat geftreept.
Aan dezelve ftaan de bladeren meeft regt tegen malkande-
ten-, bebalvin aan de jonge telgen, daar aan zommige
iierwijfelt ftaan.
• Zyzynfmal, achter en vooren tóegefpitjl, dan de jonge
hoornen vooren fpitzer en langer, te'weten, vier en vyf
duimen lank, ruim een vinger breed, de willige bladeren
gelyk, docb zonder kerven, aan dè oude hoornen drie en
drie en een half duimen lank, febaats èèn vinger breed,
en met een ftompefpitSi dierbalven de O lyf-bladeren ge-
lyk. ■ b-:: ' • : • .
Zy hebben geeii middel-zenuwe, maar zyn aldaar
wat bol, gelyk een geut, voorts ftyfi gladi vi de lengte
met Jubtile én pas kennelyke adertjes aoorreegen, boog-
of Zee-groen -, docb de eerfte uitkomende welke blaadjes
bleek-groen, obk krommen aan de oude bladeren de kanten
wat nederwaarts, als ofzé van onderen een-febuitje wilden
niakkn. Zy hebben zo korte voetjes, dat zyfebier gene
fcbynéh te hebben, maat zyn aldaar watgedraait ,wes-
balven de bladeren niet in ryen ftaan, maar eenfehuins
kruis maken: Aan de telgen ftaan de ryskens ook dwers
en regt tegen malkander, en aan ieder van drie tot zes paren
bladeren; gevrteven zynze van eenbersacbtigenreuk,
Contritâ hæc folia reühôfum fpiranl: odorem, talem-
que habent faporem, avulfa diu funt viridia: Flores
ob • arborum altitudinem , quæ âdfcenfum negant,
jgnoti funt, nec-fub arboribus umquam inveniuntür
dccidui j unde concIudb,fru6luum germinamoxpro-
pullulare fine liatabilibus floribus, quum vero ex fru-
ftibus optima inter marèm & feminam detegatur differentia,
feparatim utrosqué deferibam fructus. . '
Primo itaque femihæ fruélus, qui -vulgatiflimi &
maxime noti funt, formàm habent & magnitudinem
Limonis Manis feu Aurantii Sinenfis, fubrotundi nempe,
fuperius parum compreffi, coloris glauci, in lim-
plices diftinëti fquamas, inftar Pinearum,quæ tamen
fibi adhærent & adglutinatæ quafi funt, quamdiu virides!
fi vero maturi funt fruélùs vël avulfi , intra
paucos dehifeunt diés, atque feparantur hæ fquamæ;
qaæ non craffæ funt,fed plurimæ fibiincumbunt, interne
albicântes, molles & ab inferiore anguftatæ
parte, ubi fifîlirampatiuntur,communiquepeaunculo
adfiguntur, refertæ feminibiis amplis & planis, inftar
Cucumeris feminum, fed latioribus & tenuioribus ,
quæ fquamarum fpeciem etiam referunt, quæ primo
luht alba , dein fufea, inque medio parum protube--
rant, ubi farina recônditur alba, mollis, &ficca, in
qua vis feminalis latet. Fruflus hi in rachidis fummo
folitarii vel gemini excrefcunt, plürimis infidélités
brévibus, crafiîs, & lignofis pedünculis, multismino-
ribus rachidibus obfeffi, juniorem references Ananafîæ
fruëlum , quam diu nempe in fquamas nondum éx-
crevere.
Secundo; Maris fruflus multum differt a præce-
denti, multoquë minor eftjj binos longus pollices vel
paulo magis, digitum craffus, extremitatém referens
apexaboms, ex plürimis formatus parvis & anguftis
fquamis, quæ regulari ordine fibi inyieem ar£le in-
cumbunt : Juniores hi fruftus flava adfperfi funt farina,
dein vero éx viridi & purpUreo mixti colore, fi
matürefeant, inéenfe Iutei vel fufci funt. .Si horum
fquamæ fibi adhæreant, funt glabræ ac fere fplenden-1
tes, quum autem aperiahtur, non p'ungunt uti Pmi,
fed facile a communi decidunt pedunculo, ubi etiam
bifidæ funt, inque hac fifliira paleaceum quidquam'
reperitur , qùoa femen mentitur, hi autem fruétus
plurimum inmaturi decidunt, unde hæ arbores non1
multum prbpagantur. ' ' ' :
Ex utrisque hifce domefticis arboribus, fed præ-
fertim ex femina, pellucida effluit refîna, primo mol-'
-lis & v ifcçfa, fed intra paucos dies inftar lapidis . indurefcens,
alba atque pellucida inftar Grÿftalli, præ-
fertim quæ arboribus ficcata adhæret, in quibus de-
pendet inftar conorum glacialium, quæ autem ex ar-
boribus’in tei 1 amjdëftillat, nigricat,& fordibus com-
macülata eft. Glaciales ifti coni àliquando palmam
lati & pedëm longi fünt, ftriati, & ex plürimis quafi
eompbfiti loramentis, quod elegantem præbet ad-
fpeftqm. _ ; *■
Primo femi-anno , uti diéhim e ft, refîna hæc eft
alba & pellucida, fed dein elegantem contraint au-
reum colbrem inftar Succini, fragilis, interne fplen-
dens inftar disfrafli- vitri. Multo durior eft præce-
dente Dammara Selanica, & frîgida quodammodo in-
flëfti Vëldüci pôteft, fed con tufa friabih's eft: Quæ
ëxmarecolligitur, magis pellucida eft & albicans, fed
lentius: exficcatur & pauca exftillat quantitate , unde
rara v e l nulla fere ex hac colligitur arbore. Ut itaque
hæc màjori’ copia hanc fuppeditaret refinam, inferior
trunci pars inciditur .magnis cultris, ex quibus
vUlneribus copiofior hæc effluit Dammara , unde arbor
ibimagnos générât nodos, confiantes exduro & varias
venis intricatoligno inftar Aceris,qui inftar capitura
protuberant, atque in fuperficie fua continuoDam-
/ inara obdùéli funt, plurimisque confiant ramis. In-
colæ etiam undique circa hujus arboris radices terram
dépurant, foveolasque excavant, in quibus depluen-
tem colligunt Dammaram , ut non 'ita fordibus fit
commaculata, ubi vero radices fupra terram fefë eri-
gunt & denudatæ funt, nodofæ funt per incifîones,fî-
hiiliterque hanc exfudant refinam, quæ albo Coitice
jpfîs quafi fuperdutta eft. *
’ Odor recentis & mollis Dammaræ refinofùs admo-
dum eft, ficca autem nullum fpirat odorem ; Carbb-
nibus inpofita mixtum dat odorem ex Refîna Pini &
Maftiche, qualis & fapor eft , fed ad Canarinum ac-
cedit hic. -Facile ignem fufcipibÿ .diutiusqiie fovet
quam
en/maak , en afgebróoken bare groente lang behoudende.
Het blóeizel is', wegens de hoogte der boómen, die onbe-
klimmeiyk zyn, onbekent, én onder de bomen is bet ook
nooit te vinden, zo dat ik giffe, dat de fcbepzelen van de
vruchten ftraks voortkomen , zonder kennelyk blóeizel.
En dewyl adh cl'e vruchten bet befte onderfebeid tujfcben
Manneken en Wyfken te kennen is, zo zal ik ieder in ’t
byzond'er bèfcbryven.
Eer ft de vruchten van het Wyfken, als zynde de
gemeenfte en meeft bekende , zyn in de groote en gedaante
van een Lemon Manis of Sineeze zoete-appel, te
wéten, fondachtig, en Vooren èen weinig gedrukt, ligt
Spaanfcb-groen, én in ènkélde fcbübben verdeelt, gelyk.
de pyn-appels , die èebier aan malkander kleeven , zo
langze groen zyn, maar aan de rype én af'gébr'ookènèopenenze
baar in wéinige dagen, en vallen van malkander ':
Deze fcbübben zyn niét dik, en leggen veele op malkander,
binnen Wit, nbeek, en achtertoefmallende, alwaar
ze een kloöfjen bebben, en aan de middelfte fteel breede
platte Zaden, als, Conicommers-zadenj, docb breeder, en
dunder, diemén voor fcbübben zoude aanzien, eer ft wit,
daar na bruin, iri dé midden bebbenze. een kleide buik,
daar een wit, Week, en droog meel in leid, waar in de
zaad-kragt fteeki. De vruchten ftaan aan 't vooirfte der
ryskens, een of twee by malkander, omgeven mét veele
kleine ryskens, én op korte, dikke; 'en boutaebtige voet-
jens, gelykende een jonge Ananas, zo lang zy nietfcbiU
foren. .
Ten tweeden; de vrucht van ’t Manneken verfcbilt
veel van de voorgaande, en is veel kletnder, twee,duimen
lank of wat meer, een vinger dik, gelykende een
eindeken van èen Soucys, van veele kleine enfniqllcfcbub-
ben gemaakt, die ordentelyk eïl digi op malkander leggen.
De jonge vruchten zyn met een geel meel beftrooid , daar
na groen, en paars gemengt, alszè ryp zyn , donker-geel
én bruinaebtig. Als de fcbübben nóg aan malkander kleven,
zynze glad , éri bykans glimmende, én dl geopend
fteekenzé geenziniï als dé pin-appëls, maar vallen inédë
ligt af van den middel ft eli fteel, qlwdarze méde geklooft
zyn, en daar tujfcben leid ook iets kaf achtigs, Hgeenebet
daad wil, zyn, docb vallen .déze vruchten meeft onryp df,
én daarom VermnigVuldigén bun deze hoornen niét veel.
Uit beide deze ftammén , docb voornanienilyk .uit bet
Wyfken, vloèid een beider bers, eefft week en kleverige
maar in weinig dagen fteen-hard werdende, wit en dóor-
fcbynende als krïftal, inzonderheid bet geéne aan de hoornen
opdroogt, alwaar men het ziét hangen, alsyskegels,
maar bet geénè van de hoornen af druipt op de grónt, is.
fwartacbtig, en met vuiligheid gemengt. De voornoem-
d'e yf-tdkkén zyn zomtyds'-een band brééd, en een,voet
lank, geftreept, en als uit veele ftrengen t'zamen gezet,
fraai om düritezilhi.
In ‘t eerfte balvejaar zynze, als gezegt, wit én door-,
fchynend, maar verkrygen daar naar een feboone goad-;
geele coleur, gely% den Bern-fteen, kortafbreékénde, en
van binnen glimmende, als gebrookèn glas. Het is veel
barder als bet voorgaande Dammar Selan, laat zig kout
zynde, eenigzints buigenen aftrekken, maar bryzelt geklopt
óf gejlagen zynde’. Dat van 't Manneken is klaarder en
witter, droogt lankzamer op, en druipt zeerfebaarsuit,
düaronime van dezelve geene óf weinig vergadert werd.
Öp dat m dezè hoornen rykelykef dit bers zouden uitgeven
, werdènze b'eneeden in de ftam rondom gekapt met
houwmeffen, 'Uit welke quetfuuren dan rykelyk deze Dammar
uitloopt, waar door de boom aldaar groote knoeften
gewind, van een bart en met adëièn verward bout, gelyk
bet Bóóg-b.out, die als koppen uiifteëken, en buiten
geduurig met Dammar bekleet, en vol takken zyn: Ook
maken dé Inlanders rondom de wortelen dézen boom fchoon,
en eenige kuiltjes, daar in ze de af druipende Dammar
vergaderen, om met minder vuiligheid vermengt te werden;
daar de'wortelen bloot boven de darde leggen, zynze,
knoeftig door bet kappen,, en fweèt insgelyks dit bers
uit, dat met een witte fcborjfe daar op bangt.
De reuk in dé vérfebe en weeke Dammar is zeer bers-
aebtig, maar in de drpoge beeft énen geenen. Op kooien
gelegt of gebrant, beeftze een gemengde reuk van pyn-
bers en Maftyk-, gelyk ook den Jmaak is, docb wat na de
Canaris trekkende: Zy ontfdngt ligt bét vuur', en boud