§6ó HERB ARH AMßOlNENSiS Liber III. cap. XLIV.
ma, intenfe viridia, foperne glabra & æqualia,infer-
ne coftæ acute prominent , brevibusque infident pe*
Flores ex racemis dependent, illisque Mangæ foeA
tidæ fimiles fo n t , flavi ilempe feu albentes tlores.,
• plurimis ftaminibus rubris referti. J Fruttus iisdëm ex racemis dependent, très quatuor-
ve fimul , minores réferences Gajangos , bmos lati
bcliices, ex rotdndo obhqui feu irreguläres, abutra-
que compreffi parte inftar Caftanearum planarum,ad
oras craffi; & in multis quafi politi. Externe protubérantes
gérant vehas ex fùfco ciiiereas & duras, bub
fcxteriore' pellicula tenuis & fungofa rëconditur fob-
Itanda, in recentibus. foccofa uti in Manga foetida,
fed pilofa ac facile indurefcens ac ficcam contrahens
fobftantiam, fob hac môx ôccurrit nux parva ejus-
dèm formæ cum fruftu, ac fob illius tenui ac lignofo
putamine nucleus duriufculus inftar Caftanearum, ex ,
aïbd flavefc'ens , topiofam exfodans Refinam, quas
mox in fufcam exûecatur maffam.
Truncus craflitiem obtinét vulgaris Mangæ-arboriSj
antequam refinam fundat. . .. r r xr
Lignum eft fads folidum,- fed intus fongofom, ce
cæfo0difficile, circa cor eft fufcum, ad oras, album
intermixto nigro coloré. Inter lignum & mteriorem
nelliculam corticis lac rëconditur fpiflum, quod raro
exfodat tam per fififuras, quam per înflifta yulnera.
Ouum primo exftillat, fpiflum eft, fordide albicans,;
g vifcofum inftar lattis Socci, fed mox condenfatur
é x fufco flavefcens, ac demum inftar picis nigrum,-
fplendens ac durum,friabile inftar MafiicbesvelGummi
Sandaracbè; Nunquam invemtur in magnis frultis
■ frei elebis , fed tenuibus in granulis tam m trunco
ûuam tenuioribus ramisy Refina hæc.dum fit liquida,
ac m-æcipuè iftud Mc primum ex trunco exfodans a-
deo^caufticum e ft, ut fi alicujus cutim tangat, illam
’exurat partem & e xukeret, rnulto vehementius quam
lac filveftris C Ä , - vel Lernt j àut Mangæ foetidæ: Si
tarnen femel induruerit,nullam amplius malignæ qua-
litatis dât notam, licet quis hauriat potum ex crate--
ribus vel cyathis,- 9m vernice hac o'bdutti lunt: ice-
=fina hæc icaque eft ma famola vernixfopramemorata,
oua omne fcriniariorum genus äc’ non tantum meniæ,
fedes, cunttaque fopellettilis genera, ut & patmæ,-
■ eiftæ, fimihaque, fed & etiam mûri feu; ædium pane-
tes in Sina obducuntur, quod vulgari & icommuni
vocabulo Herlakken dicitur, peregrim autem malepu-
tant talia opere-ûla oum Gummi Lacca præparan ce
obduci, uti re vera in Bengala, Souratta, alusque
Indiæ locis fit, ubi iftud ôccurrit & crefcit Gummi.-
Oua ratTonë autem hæc refîna coquatur & præpare-
fu r, ut'fopra lignea -opéra exeèndatur, infra mdica-
^ L a c feu refina mollis quam etiam nociva fit, tarnen,
comperi fomma cum admiratione Bruchos non tantum
vernicem iftain ex ftgneisiftismachmis, ubi filfæ
erant, arrodfte j fed réeéntes etiam fruttus, copio-
fum exhibentes la c , & in menfa méa depofitos totos
'fere comediffé ; unde concludo noxiam illam qua-
litatérii non diu ifti inhærere latti, rëftans enirn frustre
caro-non amplius nocet, quum lac feu refina ëx-
fudàta fît. ‘ , 1
Celebes enîm populi regionem Boegi tt Loebo în-
habitäntes pro cêrto mihï aflèruerunt, fruttus hotce
in foa patria innoXie M e comedere, fi fupra carbones
fuerint tofti, atqite omnis refina ex iisfoerit conlumpta
& deflàgrata. Arbor decern jam inpleviffé debet an-
nos aé craffitiem habere vulgarisMangæ, antequam refinam
fondât, priais etiam tribus vicibus majores pi'O-
:fe ft fruttus quam fobfoqueiïcibus , pugnum fcilaeet
magnos, Gajangæ -förnKe:, dein fenfim. minores ge-
*^Tbtrôùoqüe aïbori nociva adfcribitur exhalatio,
Macaffarénfes fâltem aliique Celebes populi hanc a-
deo timént-, ut non diîl lefe fob ilia 'öftere audeant,,
ïnulto minus fob ejua ^équiefcere umbra, æque hanc
ac fubfequentem fugienteS' arborem, dieuntque cor^
pus ihde intum.efcere , malignisque affici puftubs , li
diu fob ejus umbra quis fefe componat, vel ejus gut-
tas excipiat. Dum vero tam celebrem exhibeat ver-
nicem, aliæ intrépide nationes hanc vifitarunt arbo-
ïem , præcipue Sinenfes & Touncquinderi-, qui ma-
gnam adhibent prudeötiam ad colligendam ejus reli-
■ effen, beneden fieeken de ribben wat fcberp u it, op zeer
korte fieelen-. •
Het bloeizel btmgi aan troffen, en gelykt na dat van
Jlinkers, te weeten een gedachtig en vuil witte bloem
met veels roode draaden uitgevult.
- De vruchten bangen aan deielffte troffen, drie en vier
achter malkander , gelykende na kleine Gajang, twee
duimen■ breed, uit den ronden wat fcbeef, en te weder-,
zy den gedrukt, als platte Gaftanjen, aan de kanten dik,
en aan veele, als geßeepeni Van buiten bèbbenze eenigè
uitbuilende aderen , uit den bruinen graauw en bard.
Onder bet buitenfte velleken leid een dunne voozefubftan-
tie, in de verfcbte zappigals aan de fiinkers, maar hai-
rig opdroogende, firaks däar onder leid een nooteken van
■ dezelfde figuur, als de buitenjte vrucht, en onder des-
zelfs dunne boutacbtige fcbale een bardacbtige beeft, ge-
lyk Caftanjen j wit-geel, rykelykeen wit bers uitfwee-
tende, die ftraks bruin beft erft.
Deftdmwerdzodikj als een gémeene Mangas-boom,
eer by zyn bers geeft.
Het bout is wel digt j doch voos s en mteyelyk om te
kappen,- omtrent bet hert bruin, aan de kanten wit en
fwart gemengt. Tuffeben bet bout en binnenfte velleken
der feborffe zit een dikacbtige melk , dewelke fpaarzamelyk
uitjweet, zo van zelfs door de reeten, als door gemaakte
quetfuren; Dezelve eerft uitkomende, is dik, vuil-wit,
en kleeverig, als de melk van. Soccun, maar befterft
ftraks bruin-geel, en tenlaatftenfiik-fwart, blinkende en
bard, kortafbreekende, als Maftix Of bet Gummi San-,
Üarachä; Men vindze geenzints met groote ftukken of
klonteren i maar met dunne kegeltjes, zo aan den f t am,
als dunne takken. Dit-bers nog week zynde, -doebprin-
cipalyk de melk eerft uit den f t om fweetende, is zo bran-
dig van eigenfebap, dat zoze iemant op betlyf raakt, bet
Zelve deel doet verbranden, en fweefen, vinniger ais de
melk van wilde Caflbe, of Lenat en Stmcker» Evenwel
als zy eens bard geworden is ,, zo bewyft zy geen
fcbadelykbeid meer, dl drinkt men uit Kappen en Jebaalt-
je s , die daar mede verlakt zyn. Dit bers nu is dat vermaarde
Sineeze. vernis, bier bovengenoemd, waar mede
men alderbande Scbrynwerk, niet alleene .van Tafels#
Stoelen, en Kantoren, allerlei Klein huisraad, kommetje
s , fcbaaltjes, maar ook gebeele Wanden binnen de buizen
in Sina vernift , ’t welk men in ’t gemeen Verlak.-
kan noemt, dewyle de Vreemdelingen abufivelyk gelooven,
dat Zulke werken met het Gummi Lacca tdebereit wérden,
gelyk men waarlyk in Bengala, Souratta, en andere
plaatzen van Indien doet, daar bet zelve Gummi
valt. Hoe dit bers zal gekookt, en toebereid werden , om
bet houtwerk te verlakken^ ziet bier onder..
De melk of bet weeke bers mag zo jcbqdelyk zyn, als
't w il, zo beb ik echter met verwondering ervaren, dat
de Kackerlakken niet alleen, het lakwerk van de Kontoo-
ren, daar bet gefcbeur’d is,, af knagen, maar ook de vergehe
vruchten, dié rykelyk melk gaven, op myne tafel
weg gelegt, febier teenemaal opgegeeten. hebben , waar
uit ik meene, dat die febadelyk eigenfebap niet lange by
die melk moet blyven, zynde bet refter ende vïeefch van
de vrucht niet meer.ßbadeLyk-, als de'melkof betbers.uit-
gefweet is. .
Want de Celebifebe volkeren van de landen Boegi en
!Loebo. verzeekeren, my , datze de vruchten in baar land
■ zonder febroom eeten, alsze eerft opkooiengebraden zyn ,
en daar dóór al bet bers verbrand is* De boom moet wel
tienjaren oud zyti', en zo dik., als een volwaffcbeneMan-
gas-boom, eer by zynbers geeft; ook gevende eerfte twee
en drie dragten veelgrQOter vruchten, dan de. gémeene,
■ te weten een w ijl groot, in gedaante als Gajang, daar
na draagt by altengskens kleindere,
Den gebeélen boom werd ook een fcbadelyke uitwajjinge
toegefebreeven, immers de Macaffaren en andere. Celebi-
fibe volkeren zyn daar zo bange voor, om lang daar on-
der te ft,aan, veelmin onder deszelfs Jcbadume te ruften,
even als voor den volgenden giftigen boom,-zeggendedat
hy bet lichaam doet opfwellen, en. niet vuurige puiften
-uitflaan , als men lang daar onder ruft , of den drop óp
■ ons valt. Dewyl by. echter zulk een vermaarden vernis
uitgeeft, hebben zig andere Natiën verfhout onbefebroomt
■ daar by te gaan , inzonderheid de Sineezen en Touncquivr
dérs9 dewelke nog al'groote voonigtigheid moetengebruililß
oek' XLIV.Hoofiß. AMBOÎNSCHE KRUYDBOEK. Mi
nam: Quod fequenti fit modo. Sinenfium plurimi fimul
hiD vëfperam ad ilium exeunt locum, in quo.hæ
crefeunt arbores , quæ nullibi oceurrunt, ubi homines
vel animalia tranfeunt, quisque fibi quasdam elic
i t arbores, in quarum trunco binas Agit Bambu arun-
dines foperius acuininatas, ica-ut corticem perforent
& pariirn inclinént, quas per nottem in ipfis relin-
quunt, & ante foïis ortum altero die illas extrahunt,
pèr diem enim nullum emittit foccum, unus vero horum
majori, alter minori copia hanc fofeipit refinam, prout
arbores pingui vel gracili locatæfont lo c o ,hanc qtio-
que refinam certis tantum anni temporibus fondant,
quuni flores nempe incipiunt p roferre, collettam refinam
commifcenthifoCii, ut quisque æqualém obtineat
portionem, atque hæc caufla eft, caro hanc refinam
cônftare pretio, quum fingulum Pickol,centum
Sinenfes continens libras , in Sinenfium provinciis j in
quibus non crëfcit hæc arbor, ducentis & trecentis
conftet inperialibus, in Toncquien vöro & Cambodja
pro triginta, quinquaginta,& fexaginta obtineri poteft
inperialibus» Sinenfibus quoqiie in ufo e ft, fi huic
accédant arbori, prius lemter ejus arrodant truncum,
antequam Bambu arundines ipfi infigant, volentes
quafi hoc indicare, fele illam non timeré, dicunt e-
nim meticulofos prius ejus noxam perfentire quam
intrepidos. " . _
Nomen. Latins Arbor Vernicis. Sihenfis Atlas & Petrus
Kirckerus ipfam vocat Sandaracbam Sinicam & Gluten
Siniciim : Malaice & Macaflarice dicitur Caju Sdngd: In
Java Ingas & Rangas. Baleya Safuru, uti præeeden-
tem Arborem Laclariam denominarunt Safuru Utan.
Sinenfes arborem vocant Tsjiu Tsjati Boegenfes &
Loebockértfes Belawa. Ejus refina mihi dicitur Ver-
nix Sinica, Sinenfibus Cië, illi autem, qui apud nos
vivunt, illam vocanb fjcbat. Malaice ttSiamicc Am-
tdci
Locus. Sinenfis P . Martini Atlas indicare videtur,
refinam hand in décima tantum Since provincia, Chekiang
ditta, crefeere,a Sinenfium vero mercatoribus
iiiteflexi, in aliis quoque provenireprovinciis, immö
extra Sinam, uti in Quantung, Tuncking , quod ipfis
Tamkia dicitur, Cambodja, & Siama, usque in
Malaccæ trattum. A c porro in Java , Baleva , ô£ Ce*
leb e , circa planos quöqué Mari campos, & in finu
T e llic o , Inaica enim fpeeies plurimum in planis crefcit
campis,.circa magma flumina, in Siria autem in
mbïitibus plerümque provenit, quibus provincia Cbe-
kian repleta eft.- Celëbicas vero arbores haudmultum
a Sinenfibus differre, tales mihi pro vero indicarunt
Sinenfes , qui utrasque viderunt arbores , exceptd
quod Sinica arbor majora gerat folia ac fruttus. Du-
plicem quoque fundunt vernicem, , prima & Optima
eft crocea, inftar auri Iblendens.' Altera eft nigerri-
ma, qualem lndicce noftræ arbores tantunï exhibent.-
Fruttus ex Macaflara ad me mifiî, & in camera de-
polîti, omnes fere progerminabant, quosquë tèrræ
co’mmittebam, omnes fere propullulàbant, & in arbores
excrefcebant, unde conftat facile propagandas
elfe hafee arbores; Juniores arbufculæ plurima ge're-
bant folia in orbeni dilpofità, eo loci ubi ramüïi di-
Viduntur, quod in adultis raro obfervafur arboribus;
Ufus. Noxia hæc arbor nil præbet nifi iftam vernicem,
qua Sinenfes,- Tunkinderi, & Japoüenfe's tôt
elegantia præparant & obducunt opera, unde & pe-
riculofæ huic accedere arbori foftinent; Optimum
vero eft ex ipforum relatu, quod qui jpfi adfoerifont ,-
noli facile ejus perfentiant noxam ; îpfisque eertüm antidotum
ndtum eft contra ejus malignitatem, cjii cer-
tifiime fidunt, fed përegririis illud.detegere nofont:
ita ut illorum arbor æque noxia fit ac ilia Macafla-
renfîum, unde hômiries nempe intumefeunt eiim dif-
ficili pruritu & ardore, fique hoc negligunt uti reme-
d io ,in Phthyfin tandem incidunt,ex qua languefcen-
tes fenfim cônfomuntur atque intereünt;
Refina autem feqüénÉi præparatur mddo-iri verni-
cem; Ad rèfinæ libram tantum recipe oleum feu pondus
Tang-Ybu, quæ arbor Sinica é ft,e x affinitate .5o«-
ga Tanjong, èx cujus fruttibus pêllûddum praeparané
croceum Oleum, üoftro Oled Lin'i.fimile, aliiadtres
refinæ libras unum fomunt Olei pondus , quod cum
ea -leniter coquunt, & vernicem dat.nigerfimam : Si
vero ad unam refinæ libram bina Olei pondéra ,fof
man*
ken, óm bet bers te vergaderen, en gefchied aldus: ï)e
Sineezen gaan met gebeele troepen Uit tegens den avond
na de plaats, daar deze hoornen ftaan, 'dewelke men nergens
vind, daar omtrent Menfcben en Vee ver keer en, ieder
kieft bem eenige hoornen uit; in welkers ftamme by twee
Bamboesj es fteekt, hoor toegefpitft, datze inde feborffe
gaan., en wat afhangende , latenze diennagt over daar
in fteeken, en halenze des anderen daags voor Zonne opgang
daar u it, want over dag willen zy niet druipen, zo
krygt den eene veeL, den anderen weinig ; na dat de bomen
op vette, of op magere gronden ftaan, ook geevenzy
• dit bers ook alléenlyk op zekere tyden des jaars, te weten;
als zy beginnen te bloeyen; bet vergaderde fmy ten zy dan
‘ t'zamen, dié van eene Compagnie zyn; om. dat een ieder
alleen zo weinig beeft, en bier van komt bet, dat bet
een diere waar is , geldende een Picól van hondert Sineeze
ponden-in de Sinepze Provinciën, daar by niet valt;
twee en drie hondeit Ryksdaalders, maar in Toncquien
en Cambodja kan men hem voor dertig, vyftig', en Zestig
Ryksdaalders hebben. De Sineezen hebben ook in gébruik,
datze na deze hoornen gaande, eerft zdgtjes inden
ftam byten; eerze de Bamboezen daar in fteeken, willende
betomen , datze voor bem niet befebroonit Zyn, want
zy zeggen, dat.de vertzaagde eerder en ligter bet letz'él
daar vangevóelen, dan de ftoutei
Naam» In ’t Latyn Arbpr Vernicis, in den Sineezen
Atlas, en by Petrus Kirckero werd bet bers daar uitkomende
gènarnt 'Sandatacha Sinick,«» Gluten Sinicum,
in ’t Maïeyis en Macaffers biet /jy Caju Sanga. -Op Java
Ingas en Rangas. Op Baleys Safuru; gelykènze dien
voorigeh Arbor Lattaria , Safom Utarn72omew. De Si-
neezen noéméri den boóm Tsjiti Tsjat. Éy de 'Bbegiffm
Loébockers Belawa. Zyn bers noem ik in ’tfiaty n
Vernix Sinica,«» ’t Sinees.C ïë , docb degemeèneSineë-
zen, die by. ons hér keer en, noemen bet Tfchat. In ’C
Maleyts en Siams Amrat.
Plaats; Uit den Sineezen Atlas van P. Martinus zou
het fchynen, dis of dit bers .alleene ïn de tiende Pfohincib
van (Cbekiang genaamt) hipt, dóch van de Sineeze
Koopluiden verftda .ik, dat bét ook in anderè provinciën,
ja zelfs buiten.Sina gevonden werd, als in Quantung,
Tuncking,, *t welk zy lieden Tamkia noemen ,
'Cambodja, en.Siam,;tot in het diftrië van Malacca.
Voorts op Java, Baley, en Celébes, omtrent de vlakke
helden van Marus, in dé bogt van Tello, want deze In-
diaanze zoorte waft meerendeels op vlakke‘velden, omtrent
groote rivieren, maar in. Sina valt het mee (hop de bergen.
Waar van de Provincie Chekian vol is. Dat n u jè Ce-
lebifche hoornen van de Sineeze niét veel verfcbiljen, hébben
my zodanige Sineezen verzekert, die beide boómengezien
hebben; bebalven dat de Sineeze hoornen watgrooter
van bladeren en vruchten zyn. Zy geven dok tweederlei
vernis, de eerfte en befte is bóog-geel, blinkende alsgout.
De tweedé en naaft de befte is de pikfwarte,. gelyk onze
Indifcbe boomen alleen uitgêvén.
. De vruchten van Macaffar aan my gezonden , en in
een kamer gelegt, febooienjehiër allegaar u it, en zo veel
ik ’er in de aarde ftak, wier den tot boompjes, Waar uit
blykt, datze ligt.vöorttetëélen zyn. De jonge boompjes
hadden veele Kringen van bladeren dan de plaats, daar
zig de takjes verdeden, die men aan de oudé hoornen niet
'veel ziet.
Gebruik. Van dezenfcbqdeiykén boom heeft mén niets,
ddn bet voornoemde vernis, waar mede de Sineeze , Tun-
kinders, en.Japanders zo veele feboone én verlakte werken
makèn , gelykze pok dién fiericuleuzen boóm durven
naderen, doch bet befte is na haar zeggen, dat die bem
gewent zyn , niet ligt eenige ftebade gevóelen, zynde onder
baar lieden een-zeker tegengift bekent tegens dèszelfs
fcbadelykbéid, daar zy vaftop gaan, en dan de vreemdelingen
niét Openbaren Willen, zo dat bare bóorhen alzó
febadelyk zyn , als de Macafferfëbe, doende de luiden op-
fwëllen met een meyeiyke brand of jeukte, enten laaften,
Zo zy dat hulpmiddel niet gebruiken, in een téeringvallen,
waar-vdnie al iqüynende ftefven;
.Het bers werd aldus tóéberéid, dat bet eénvernisWer-
de, tot een pond bers neemt eenpondOly van Tang-Yhu,
’t welk een Sineeze boom is , uit de maagfebap van Bon-
ga.Tanjöng, uit wiens vruchten zy een klaar gout-geël
Gly maken, onze Lyn-zaad-Öly nfet ongelyk, andere nemen
tot dne ponden bèrs,- eéhptmd Oly , kóokén dat zagi*
jes t'zamen, zo hebt gy een pik-fwarten vernis. Maat
als mén tot een pom! bers neemt twee ponden Gly, zó
- K k s krygfi