& alba, interne autem pellueida, & plerumque ita
indurefcunt, ut in litore pro Succino ilia collegerim.
Frufta vero, quæ ex trunco in terram deftillant, m-
que raagnis glebis ex terra eruuntur , multo magis
inpura funt, magisquenigricant, obfcuriorafunt, plu»
ribusque fordibus coramaculata. Hæc quoque Dara-
mara manibus traftata notabilem, fed ingratum fpirat
odorem, proxime ad Colophoniam accedentem, qui
pdor diii quoque in manibus remanet, quæ refîna hac
hebefcunt Carbonibus inpofîta jucundiorem fpirat
odorem, quam fi thus, Çolophonia, floresque Canan-
gæ permixta effent, odor autem non ita gratus eft,
ut hæc fola pro fuffimigio fufficeret, fed aliis mifcetur
odpramentis. Eft auterii non ita pingdis , ac noftra
Colophonia, unde non ita facile ignem concipit, findet
vero ac diffilit, acfi fal effet admixtum, fi carbonibus
inponatur, præfertim recens fi fuerit ex arbo-
l'ibus colle&a, vel per aliquod tempus in aqua obvo-
luta; quæ autem diu fuit confervata vel contfita, ftre-
pitum minorera dat, igni injefta, fi dentibus mafti-
cetur,ftridqt quoque, &in pulverem comminuitur, ita
ut omnium refinarum aptiffima fit, quæ in pulverem
conteri poilit: Ardenti foli expofitavel fervidæ infu-
fa aquae neutiquam mollefcit, fed indurefcit magis,
ignis autem flammæ admota liquefcit, leniter ardet,
& bullas excitât, cito vero ejus ignis périt, unde facile
concludi poteft, magnam Salts Volatilis partem
in haç qontineri refina, quæ etiam in caufia eft , re-
finofam ejus pinguedinem facile ignem concipere, fed '
ob continues .ftrepicus & abje&iones ilium nec conti-
nere neç fovere pofle* .
Nomen. Hujus arboris refina magis nota eft, voca-
tyrque Dammara Selanica: Malaice Dammar Selon &
Dammar Sila, quitjusdam etiam Dammar Malejo. Ter-
natenfibus Salo Garo h. e. Dammara odorata, inftar
Goto feu Agallocbi, noftratea illam vocant Colophoniam
Indicam velMalajenfem ; Amboinice CamaLildn
dicitur. Arbor, quæ hanc exfudat, in Boero Ter-
natenfi vocabulo nominatur Caju Bappa, incolis vero
Jiiny, & ejus refina Salo-Hiny. In Boero parte Auftra-
li Babut & Biabut. Unde nomen Dammam Selon ori-
ginem habeat, mi'hi nondum pro certo conftat: Vide
autem de hae-.hajlucinationem fupra in capite Canarii
Ôdoriferi proppfitam, quæ tarnen huic Dammaræ non
refppndet, quum in iftis Ceramæ traftibus raro vel
non oGcurrat. * .
N. B. Dammara autem eftnomen Malaico-Indicum,
denotat.que omnem refinam, &lachrymam, quæ fpon-
te ex qûadam finit arbore, ignique admota ardet, fi-
cuti. Gotta vel Gitta tales dénotât lachrymas aquofas,
quæ inftar fucci vel laftis ex arboribus defoliant,
quas Gummi vel condenfatos fuccos vocamus , qui in
aqua liquejcunt, ac non facile flammam concipiunt.
vox Dapmata. derivator ah Arabico Damma five
Dammea, quod fignificat quamlibet lachrymam con-.,
cretam, & ex arbore ftillantem; hoc vero porro ori-
ginem-habet’afe Hebræo Demo , itidem lachrymam
fignificante, in .medio autem.Arabiei vocabuli Dammar
apoftroph* infertus eft ad indicandam litteram
Ain five Ugain*quæ. Latini& litteris exprimi nequit,
& duntaxac, poft fequentem vocalem per nares. pronun-
ciandam elfe dp.cet,
Locus. Hæc Dammara in omnibus fere occurnt.
magnis infuiis aquofæ Indiæ, uti in, Sumatra circa
Jamby & Pajimbang, in Borneo circa Succadanam,
uti & in binis minQribus.infulisBilittona&Crimata. In
Java;,’ aliisque porro. infuiis Orientalibus, uti quoque
in Celebe , ubi tarnen non multum eft nota vel obvia,
copiofe veto, in magna Xula, ac præfertim in finu
Lickatobi , in Boer©' circa Lucielam veterem&Kelan
gam: Ceräinä illam quoque.exhibet,fedparvaquanti-
tate, Dammara enim Selanica, quæ inde defertur,
a me, putatur efle fiipra memoratiini Conarium Odoriférant
fe\i\CaiMcoan. Inv.enimr.autem æque in litore,
aq in- altis montibus , nullibi autem in planis filvis,
fed Temper ad^pe.des montium deçlivos., qui juxta o-
ras fluminum ac maris fiant fiti. Hinc in Boero hæc
Dammara flu&uans reperitur æque ad litus, ac in raa-
joribus fiuviis, qui in .finum Cayli excurriant. In hujus
finds,parte Orientait.quædam arbores in montium
adfcenfu. ita. alte eriguntur, ut coma fua in mare de-.
,dipent, ; . - ; ; . .
Ufus, Refina hæc.per totam aquofam Indiam ufur-
patur loco Ço]ophp.niæ, ad nayigia confolidanda ,.fed
longe
uitgegraven werden, zyn veel zuiverder, Jhuartachtig,
donker, en met vuüigbeit vermengt. Deze Dammar ook
Jlegts met de banden gebandelt, geeft een merkélyken, en
niet aangenaam reuk van baar, zeer na ons Harpuis komende,
welke reuk ook lang aan de banden blyft, 'die ook
door bet bandelen van dit bers Jlram werden: Op kooien
riekt bet nog liefiyker, als of wierook, Harpuis, en Ca-
nanga bloemen door malkander gemengt waren, dbcb géén ■
■ zints zo iieflyk, dat men daar van alleen reukwerk zoude
koJinen maaken, hoewel 't onder andere gemengt wérd,
bet is verre zo vet niet als ons Harpuis, daarom 't. zo
Hebt niet bet vuur ontfangt, knerjl, en Jpringt op de kolen,
als of be^ met zout gemengt was , inzonderheid 't
gene vers van"de boomen komt, of een tyd lank in 'water
gerolt beeft, maar dat men lank verwaart beeft, of ge-
vrevenis, knerjl weinig op 't vuur, zo ddt ’t ook iuf-
feben de tanden knerjl, als men daar inbyt, en 'bryzeld
geheel en al tot Jlof, latende zig onder alle befjjén op 'ï
gemakkclykjle tot poeder brengen. In de beete Zon óf beet
water gelegt, zal 't geenzints week werden, 'maar nog
barder, aan 't vlammende vuur gehouden, fmelt bet riog-
tans, brand zagtjes, en werpt bobbelen op, maar den
brand gaat terltond weder uit, waar uit men afrieemèh
mag, dat veel Sal volatile in dit bers woqne, ’£ welk
Oorzaak is , dat de rejineeze vettigheid, ’t vuur wel ligt
ontfangt, maar wegens ’£ geduurig knerjfen en fprïngen
niet lang behouden kan.
Naam. Het bers van dezen boom is rneejl bekent, tit
werd eigentlyk genaamt Dammara Selanica. Op’Maleyts
Dammar Selan, en Damma*r Sila, byzommigebok'Ddm-
mar Malejo. Op Ternataans Salo Garo, dat is Welriekende
Dammar, als Garö of Agelhout, de onze''noemen
't in Maleyts of Indiaans Harpuis. Op AmVoins-Cama
Lilan. Den boom, daar ’t-van komt, werd'óp Boer o met
een Ternataans woord gfwoawïCajuBafma, enbydeln-
landers zelver H i n y en bet bers Salo Hiny. Op Boe-
roos Zuid-zyde Bahut en Biahut. Waar van de mam
Dammar Selan kome, is my nog niet te deegen beklnd,
bebalven de gij/ing, die ik boven in ’t'kapittel vdii de
Canarium Odorirerum gèjjeld bebbe, ’t welk echtqr (p
deze Dammar niet en paß , om datze in dezelve Landfire»
ke van Ceram niet of weinig valt.
NB. Dammar is een Maleyts Indiaans woord, en be-
duit allerlei Refinen, en Traanen, die van zelfs uit ee-
nige boomen vloeyen, en aan 't vuur gehouden bromden,
gelyk Gatta of Gitta alderbandewater achtige traanen be-
duit, die als een zap of mik uit dé boomen druipen, die
wy Gommen of gedroogde zappen noemen, dewelke in ’t
water fmelten, maar niet ligt branden.
Het woord Dammara is afkomfiig van bet Arabifebe
Damma ofte Damea, bet welk betekent alle zoort van
barfl of Gom fzamengelopen, en uit de boomen druipende
: En dit beeft weder zyn oorfpronk vanbètHebreeufcb
Dema, mede een bar ft betekenende, in bet midden vanbet
Arabifcbe woord Dammar, is een Apoftropbus iiigevoegt
om te beduiden de letter Ain ofte Ugain, welke in geen
Latynfcbe letter uitgedrukt kan werden, en alil'eennaeen
volgende vocaal als doof dé neus uitgefprokeh werd.
Plaats. Men vind deze ’Dammar febier in alle groote
Eilanden van Water-Indien, al's op Sumatra, 'omtrent
Jamby en Pälimbäng, op Borneo omtrent Succadana ,
als mede op'de twee kleindér Eilanden, Bellitton en Cri-
mata. Op Java en verdere Ooftelykè Eilanden, alsmede
Celebes isze niet veel békent, maar wéder overvloedig
op groot Xula, inzonderheid indé bogt’van Lickatobi op
Boero omtrent oud Lucietü én Kélcvng. 'Ceram beef ‘tze ook,
doch weinig, want dé Dammar Selan van daar komende
boud ik voor 't bovenftaande Canarium Odorifèrurrt of
Camacöan. Zy waji wel zo langs de ftränd', als 't
booge gebergte, doch nieuwers in vlakke boftoben,} maar
altyd aan ’t hangen der bergen, die langs deóeversftaan,
zo van de Zee, als groote Rivieren. Daarom vind men
op Boero deze Dammar niet alléén'op ftfand, maar ookih
groote Rivieren dryven, die in dè.bógt van'Cayeli 'uithemen.
__ Aan de Ooft-zyde van dezelve bogt ßäan 'zömhi-
ge boomen zo ftyl aan dé bergen, datze met 'baar 'kruin
over de Zee hangen.
Gebruik. Dezen bers werd door gans Water-Indien gebruikt,
inplaats van Harpuis, om de vaartuigen tépiklonge
alio, modo .ac apud nos fit, hæc enim Dammara
lupra ignem fola hquefieri nequit, uti Colophonia
vel pix, unde cum oleo. Calappi, riec fine labors lir
quefit, e contra Maleyenfes.alium adhibent modum,,
hanc enim coptundunt Dammaram in tenuem pulve;
rem, yel. fîolam vel aquæ mixtam , quam. deiq leni-
ter. effiindunt, hanc ,autem paftam cum Caiappi
lympha.mifcerjt, vel.fenfim cum ejus oleo ,. ac tanr
turn parvis dofibus, quas in fartaginibus magna cpn-
terunt vi, ..ac baçulis commifcent & élaborant * do^
née fit pafta adeo lenta & mollis, ac pafta Cruftacio-
rum, hie enim pulvis pum Calappi lympha & Oleo
fefe commifcet, reliquamque maffam a fuperflua
feparat aqua, fi fit admixta: Hæc dein mafla in
longa & angufta duciçur filamenta, quæ navigiorum
futuris infiguntur ope vitri vel operis porcellani, cui'
pafta ifta'mon,adhæret, ,quibus tarn firmiter, jungitur
& inhæret, ac alia qûæyis Colophonia, quæ.in aqua
marina magis etiam indurefcit. Ut reftatis porro na-
vium lignum obliniatur , , adhibpnt Maleyenfes loco
picis aliam pultem, quæ ex Calce & Oleo Ricini com-
ponitur , quodque in hifee Orientalibus infuiis cum
fupra memorata Dammara-Itam perficitur. Si hanc
paftam nigram defiderent, ipfi aamifeent çarbonum
pulverem, éx vetuftis Rottangæ filis combuftum, hujus
autem paftæ non major præparandà.eft qujmtitas,
quam quæ ufui necefiaria eft, quum adeoindurefcat,
ut poftea traftari nequeât.
. Simplex porro hæc refina facibus , qdæ in vulgar}
funt ufu, qupqiie inferviunt, quæ artificiali .præpa-
rantur modo , ac magna copia in Bataviam venales
transmittuntur ex. Bantama, Siama, aliisque Maleyen-
fibus locis, fequenti autem conficiunturmodo; Dammara
Selanica m tenuem çontunditur pulverem, qui mifcetur
cum tertia nigræ terræ vel cmeris parte , fie-;
caque Pinangæ mafticationé, vel Oryzæ paleis, quæ
fimul cum aqua ih paftam commifcentur, quæ obvol-
vitur ficcatis Calappi vel Pinangæ arboris furculis,
vel ficcis Lontari vel Gomuto foliis in formam fa-
cis, pedem circiter longæ, quæ èxterne calce obduci-
tur; hæc fax fiiperiore accenditur parte, inque manu.
per plateam circumfertur, fecile flammam conci-
pit, fed non beiie fortipribus reuftit v en tisa t gratum
fpirat odorem, novitiahis verb, atque inadfuetis gra*
vem. Boerönenfes non tanti faciunt hanc refinam,
quam cum nigra, tantum cdntunduht terra, obvol-
vuntque foliis Gomuto vel fimiliiim arborum. Quam
diu autem aliam cpnquirere poflunt Dammaram/hanc1'
non adHibebunt, obllridprem, fcintillarumque pro-
jedtionem,. quæ c.utim. tangentes, vehementer urunt j
licet ftridor ifte prohibeatur.admifta terra, aliisque
fordibus additis, uti ih Bàtavi.cis id confpicitur facibus.
Xulanenfes hanc ob cauflam non adnibent illam,
quum fufficienti quantitate aliam conquirere pofilnt:
Macaflarenles optima ejus eligunt fragmenta Succino
proxime accederitiâ , quæ Dupæ admifeent, quæ pro
vulgo componitur , ad odorem ejus augendum, re-
giam vero Dupam non ingreditur.
Quum noftra natio fæçe non adeo munita fit pa-
éerna fua Colophonia., hanc fiepe Dammaram ejus
loco adhibent, vel faltem curb ipfa commifcent, fu-
miintque ad triginta Dammaræ pondo decern Colo-
phoniæ libras, & ultra heminam Ölei Calappi, quæ
fimul liquefcunt, hisque naves obliniunt.
Mafculæ arbores, quum fint redtiflimæ ac folidæ,’ optimum
præbérit lignum ad afleres fecandos, ud aliter
fit ex ligno Tsjcki, funt autem hi graviflimi, ita ut a ple-
be pro Syderoxylô hàbeantur ; Afleres hi denfi fecan-
tur & navium exftrudlioni adhibentur , compertum ve-
xoeft, facile teredines concipere, quod incolæ ad-
fcfibunt ignorantiæ noftrorum lignariorum , qui illud
adhibent lignum , quum recens adhuc.fit, multoque
falaci fucco refertum : Fruftus avide ab. àpris dt ani-
1 malibus, Coèscoejtn diélis, expetuntur & Comeduntur,
præfertim vero obfervarunt venatores noftrates, mi-
rum aprum Babi-RuJJa diftum, qui in Boero & Xulæ
infuiis occurrit, lubenter fub hifee latere arboribus,
non çantum fruftus circumrodentem, fed anteriorir
bus quoque pedibus fefe àd arborem erigentem, qui
ita contra illas fefe adfriçat, acfi Dammaræ odore
deleftaretur, unde & plurimum fub hifee capitur ar-
boribus.
Tom: IL Pécuken.',
dopb.beel op een ander manier, als wy met ons bar-
puis doen , want deze Dammar laat zig over ’£ vujir uitleen
niet fmelten, gelyk Harpuis of pik: Dierbalven bet
met .Calappus-Qly, en dat nog niet zonder moeite gefmol:
ten moet werden., daar en. tegen 'gebruiken de- Maleyers
een ander maniqr, want zy ftampen deze Dammar klein,
of alleen,, of met water,, 't welk %y daar_ na wetjes af-
gieten.i den deeg mengenze met Calappus melk, ofOly
allénkskcns , en met kleine party en , in groote bakken
fterkélyk vryvende, en met [hokken door medkander arbeidende
, dat bet zo leenig werd als een Paftei-bakkers deeg,
want dit poeder vermengt zig met de Calappus-melk, of
Oly, en febeid de maffa van 't refteerende water, dat’er
nog. onder. mogte zyn-. Deze maft'q. werd daar naar in
langejmqlle riemen geklopt ofte getrokken., die men op de
voegen 'van de, vaartuigen, leid, 'en,daar tegen aanplakt
met eenftuk porcelyn, ..ofte iets glads $ daar de deeg niet
aan vatten kan, zo .breed-als .men wil ', d.aar ',t zo vaft
aankleef t als. eenig Harpuis, bet welk in Zee - water boe
langer boe bartier werd:. Om nu’t refteerende bout aan
vaartuigen te bef meer en, gebruiken de Maleyers in plaats,
van teer een anderen bryy die zy van kalk en Oleum Ricini
maken, 't welk zy in deze Oofterze Eilanden met de-
bovenftaande Dammar-Ram verrigten. Alsze deze deeg
fwart willen hebben, doende daar onder 't poeder van kolen,
uit oude verjleetene Rottang-touwen gebrant, van
tpeezen .deeg moét men niet meer maken, als men, tpjfens
gedenkt te gebruiken , om dat hy zo bard werd, dat men
hem daar, na. niet bandelen kan.
. Voorts werd bet enkele bers tot branden gebruikt, en
alle de gemene ioortzen daar van gemaakt, dewelke kon--
ftig toebereid, in menigte op Batavia te koop komen van.
Bantam, Siam,. en andere Maleytze plaatzen, zy werden
aldus gemaakt: men ftampt den Dammar Selan tot
poeder, en mengtze met een derde fwarte ftof-aarde of
ajfeb.,. en. drooge Pinang - kaauzel, of rys-kaf t'zamn
met water tot een deeg,, die men wind in gedroogde febeut-..
jes van Calappus of Pinang-boomn, drooge bladeren van
Lontar of jGomuto, tot de gedaante van een toorize, omtrent
een voet lank, werdende van buiten met kalk be-
ftreeken >. deze ioortzen fteekt men boven aan, en draagt?,
ze in de handt {ovep ftraat, zy branden ligt, maar kannen
tegen geen harde wind; Zy rieken lieffeïyk , docb voor
nieuwelingen en qngéwqone zyrize nog befwqarlyk. De
Boeronéezeh maken daar van zooveel werks niet, maar
Jlootenze met fwarte aarde, enjnnden deze inblader en van
Gomuto of diergelyke. Zo lange zy evenwel andere Dammar
konnen krygen, zullenze deze niet gebruiken., wegens
’t knerjfen enfpringen der vonken, die op debuidrakende
fel branden, hoewel dit knerzen gebrooken werd mt de
aarde, en andere ruigte,. die. daar. onder komt,, gelyk
men aan de Batavifcbe- toortzen ziet* De Xulaneezen ge-,
bruikenze omdie. oorzpkegants niet, om datze genoegzaam,
met andere voorzien'zyn* De Macajfaren. kiezen de mooi-
jle ftukjes uit ,■ die den Bern-fteen beft getyken, diezeon-.
der dé Dupa,mengen, dewelke ze voor dengemenenman
maken, om den reuk te y er ft erken, maar by de Èonink-
lyke Dupa beef tze geen plaatst
Dewyl onze Natie zomtyds van ’t Vaderlandfcbé Harpuis
zo niet verzien is, zo moetenze deze Dammar in des-,
zelfs pladts gebruiken, óf immers ‘t zelve daar mede ver-,
lengen, nemende tot dertig pond Dammar, tien pond Har-,
puis , en ruim een kan Catappus-Oly, datze -t’zamen laten
fmelten, en daar mede de Scbeepen kalefateren.
, De. boomen van ,’t Manneken , om datze zeer digi en
regt werden, zyn bequaam om planken daar van, ié. zagen,
gelyk men anders met (Tficki-bout doet, dqcb zy zyn zeer
fwdar, zo datze van 't onervaren volk voor Yfer-hout wer-,
den aangézien. Zy werden dik gezaagt, èn tot deri
Scbeep-bouw gebruikt, docb men beeft ervaren, dotter
de worm ligt in komt, bet welk de Inlanders toefebry-
ven de onervarentbeidvan mze Tïmmer-lieden, dewelke
dit bout gebruiken, dewyl bet nog vers, en vol geilen
zap is. De vruchten werden gïèetig van de wilde Ver-
kens, en Coescoezen gezogt en gegeten, inzonderheid hebben
.onze Jagers ervfiren, dat bet wonderlyk Swyn op
Coero, en. in de Xulas vallende., zig geern onder deze
boomen ophoud, niét alleen de vruchten opknappende, maar
ook met de voórfte beenen tegen den boom opgeregt ftaan-
de, en zig daar tegen ftrykende, als of’t vermaak in den
reuk van die Dammar beulde, dies zy ook. meeft daar onder
gevangen werden
sf. ... y & ■ . ■ '■ ■ h H