52 H E R B A R 1 1 A M B O I N E N S I S Liber. II. cap. XVII.
Sandalo hoc rubro Javani quoque utuntur contra
mittionem cruentam, quod-ab illis cum aqua fupra
porphyritim conteritur, per nodtem ron exponitur,
ac cum Rofarum aqua aflumitur: item contra iangui-
nis vomitum non ex pulmonis morbo ortum , fed ex
crudo fanguine per ruptam venam vel aliud quoddam
accidens produftum. Arabes Sandalum rubrum fri-
gidum & ficcum dicunt, faltem frigidius ac ficcius
reliquis omnibus Sandali fpeciebus , affirmantque
illud cum aqua Rofarum contritum capitisque tempo-
ribus illinitum Catharros tollere & exficcare , qui ad
oculos & dentes defluunt, atque cum fuceo Solani,
Sedi, & Portulac* mixtum & illinitum, dolorem mi-
tigare Arthritidis, Podagra, aliarumque inflammatio-
num; In CormandeliE ora ex hoc ligno formant al-
veos luforios, difcos, aliaque tornionum opera, quae
omnia externe glabra funt, manentque ex fufco nigra
ac polita, eaeterum apud illos non magno eft.in
pretio vel ufu Medico, nifi quod in febribus corpus
hoc illinianc ligno, atque ex majoribusfmftisforment
imagines idolorum fuorum, uti & poftes & trabes
fuorum templorum: Saltern hoc Portugalli pra fe fe-
runt, quodque neceffario de prima fpecie feu Calia-
tourenu ligno intelligendum e ft, dum ex teftimonio
laudati D. de Jager nullum aliud rubrum in Corman-
del® orafitnotum: Arabes nobis quoque perfuadere
cupiunt, Sandalum rubrum odorls expers ac dulci
deftitutum eile fapore, quod vero de excellenti odo-
re & fapore intelligendum eft. Non enim credo, ul-
lum inveniri rubrum Lignum , quod contritum non
aliquem odorem faporemye de fe exhiberet, atque ore
rnanducatum, falivam non aliquo inbueret colore.
Ipfum enim Lignum Brajilienfe. ex Pijonis relatu contra
febres, oculorumque inflammationes in Brafilia
ufurpatum , dulcem prabet faporem; ftepiusque op?
ta v i, hoc mihi ad manus e ite t , ut löeo vulgaris
Sandali rubri id in ufum vocarem, ut . enim inter
omnia ilia , quse nobis pro Sandalo obtruduntur, tale
invenirem , quod juxta Arabum relation em fri-
gidae ac ficcantis effet natura, non facile fieri poffe
videbatur; ex omnibus enim fruftis, quae mihi ha-
clemis pro Sandalo transmiffa funt , hinc inde in
variis India locis produ&a, nullum invenire potui,
quod diiftas iftas poflidebat virtutes, faltem contrariura
iemper in iis obfervavi. Anno enim 1680, quum magno
vexarer dolore ex oeulorum inflammatione atque
tumore orto, optimum iftius ligni in tenuiffimumcon-
trivi pulverem, quo oculos illinivi, parumque in illos
inftillavi,reliquaminbibi partem, quocomperi illinitum
lo c o , quod refrigerium oculls adferret, illud
hos vellicare , afiiimptum fauces ;arrodere, acrisque
efle quahtatis, quamvis tarnen poftea parum refrige-
rabat, quod alii mecum etiam teftabantuf, qui turn
temporis hoc fuere ufi; Quidam vero erant, qui pra
feferebant, nihil aliud nifi refrigeratioWem fenfiffe,
quum inbiberent; Portugalli, quum illud ad refrige-
randum & exficcandum interne volunt afiumere, hasc
tria conjtmgunt, Sandalum nempe rubrum, Pedra Ca-
naneor, & Coquinbo, feu parvum Calappa-Laut, qmefi-
mul conterunt, cumque aqua propinant. Si autem Coquinbo,
quod raro comparari poteft, non fit ad manus,
duo reliqua nihilominus bones funt notse; Si vero
ad fudoresprovocandos, venenumque expellendum
in ufum adhibeant, turn conterunt, fimulque jungunt
Sandalum rubrum, Caliga-Kackaa, h. e. Lapidem Be-
zoardicum, vel vulgarem Bezoar, qui pro Simiarum
lapide ab illis habetur, & CuUga Landa, ipfis Pedra
de Pbrco feu lapidem porcinum di&um , htecquefimul
inbibunt.. - . • .
Macafferenfium Reges patinas Pinangseque ciftas
habuerurit, quaa ex eorum relatu formats effent ex
rubro Sandalo, quodibi ex Timora erat tranfiatum,
in fruftis tres quatuorve pedes longis, & femi-pedem
craflis, externe nigricantibus, interne tenuibus & Ion-
gitudinalibus, conitantibus fibris fanguineis, sequalis
qoloris, fique radebatur vel fecabatur, gratum quo-
dammodo prabebat odorem , recenter casfo ru-
bro Lingoo non diflimilem ; a ligno autem Calia-
tourenfi diverfum erat, quia hoc altiorem habet co-
lorem internum, magisque fufcum & durius quoque eft,
nec per longitudinem filfuram admittens, ac carbonibus
inpofitum, mox acrem diffundit fumum, quum rubrum
Sandalum quodammodo gratum Ipargat odprem.
Het roode-Sandel-bout gebruiken de Javanen ooktegens
bet bloed pij]en, voerdende by baar op een Jleen gevreven
met water, een nagt in den douw gezet, en dan met roo-
zen-water< ingedronken: item tegen het bloedfpouvm
van geen longe-ziekte voortkomende, maar van raauvo
bloed uit een geborjben ader, of eenig ander accident; de
Arabiers bomen bet roode-Sandel voor kout en. droog,
immers kouder en droger dan alle Sandel-zoorten,, enzeg-
gen ook dat bet zelve > met roozen-water gevrevm, en
aan. de Jlaap van 't hooft gefmeert zynde, opdroogt d:
Catarren, die op de oogen en tanden vallen, als mede dat
bet geméngd zynde met Zap van Solanum, Sedum,
en Portulaca, en dan opgeftreeken, verzagt depynemh
de J ig t, Podagra, en andere ontfieeking. Op'de hifi
Cormandel maakt men daar van fcboone.. Tiêtakbordcn,
Scbyven, en ander dranjers werk, 't welkallesvanhi-
ten glad is , en fwart-bruin komt te’ bef erven: anders is
bet by bun lieden in geen byzondtr waardye, .nog veel
in Medicymai gebruik, dan datze in dekoortzenbet lichaam
daar mede bejlryken, en uit de grootjle Bukken maken ze
baare beelden, Afgoden,, als mede dejieilen, en balken
in derzelver Tempelen: Immers zo de Portugeezen voorgeven
, moet bet ook noodzakelyk van de eerjle> zoorte^
of bet Kaliatours-bout verjiaan werden., devvyl na
bet getuigenis van den gemelde E . de Jager geen ander
rood-bout op de kufb Cormandel bekend is.. De Ara-
Mens willen ook zeggen', dat 'bet mode-Sandel van genen
reuk, nog zoeten/maak zoude zyn: Doch ’t welk men
van eenwitnemenden reuk en /maak verjlqan moet: mnt
ik gélove niet, dat men eenig root-bout vinden zal, 'tiveli
gevreven.zynde niet eenigen reuk ofjmaak van ziggeeft, en
in de mondgekaauwt, bet fpeekzel min of meer komt te verwen:
Want zelfs bet Brafilien-hout, na Dr. Pifonis
fcbryven , iegens dekoortzen en verbitbeid der oogen Mn-
fil gebruikt wordende, is van een zoeten fmaak; en ik kb
dikwils gewenji bet zelve bout by der band te hebben,
cm bet in plaats van bet gemeens roode-Sandel te kannen
gebruiken; want om onder alle die bouten, die ons voor
Sandel werden opgedifi, zodanig eene te- vinden ('C
welk na bet voorgeven-der- Arabiers kout, en öpdrogende
van aart zoude zyn) daar febynt weinig1 apparentie toe;
want onder alle dejlukken, die my tot-nog toe daarvoor
toegezonden zyn (bier en daar in Ooft-lndïèn groeiende)
heb ik niet een komen vinden, dat die voor genoemde
krachten beeft, immers ik beb bet tegendeel, bevonden:
Want Ao. 1680., als ik groote pyn van een ontfieeking,
en opfwelling der oogen bad, heb ik het befte daar van
fyngevreven, ópde oogengejtreeken, eneen weinig daar
'in laten komen, midsgaders de rejl ingedronken, mar op
ik bevond bet opgejmeerde, in plaats , van te verkoelen,
in de oogen te byten , beti ingedronkene in de keele wat. te
jeuken, en fcberp te zyn , hoewel bet 'daar m een weinig
verkoelde , bet welk andere nevens my ook getuigden,
die bet doenmaals mede gebruikten ; Docb eenige mam:
’er ook, die Jlaande hielden, anders niet dan verkoeling
onder bet indrinken gevoelt te hebben; De Portugeezen,
alsze bet. tot verkoelen, en verdroogen binnens lyfs willen
gebruiken, zo nemenze deze drie dingen t'zaamen, rooir
Sandel, Pedra Cananeor , en Coquinhö, ' of kleine Ca-
lappa-laut, bet welkze .te zanten wryven, en zo vietwater
indrinken ; Docb. als men de Coqüinho, dewelfc
zelden gevonden wert, niet hebben kan , zo zyn de taoet
eerjl genoemde niet te min goet: als zy bet mtefweeten,
en tegens ingekregen venyn gébruiken willen, zo wrfoo11
en mengenze t'zaamen, root-Sandel-hout, ■ Caliga Rac-
kaa, dat is Pedra Bezoar, of gemeene Bezoar,
voor een Ape-fteen houden, en Culiga Landa, by1)11,1
luiden Pedra de Porco genaamt, en nemen dat zo tezr
De Koningen van Macaffer hebben fcbootels, en p’
nang-doozen gebat, dewelke na baar eigen zeggengemaas-
waren van een root-Sandel-bout, 't welk daar van L®
was aangebragt, in moten van 3. a 4. voeten Ung >
\ dito dik: Van buiten Jwart bejtorven, van bmoienjy
en langdraadig, boog en bloet-root, eenparig yan col■ >
en, als men bet fcbrapte bet roode Lingoo niet f S y l
docb van 't Kaliatours-bout verfchillende , dewylM
ve booger-root en bruinder van binnen is , als mede
der, en niet wel in de lengte fplytende, ook °PR0 .
— ^ zynde gelegt, ftraks een «fcbMerpein Sro.olk 1 %{g gevendt.
daar 't roode-Sandel eenigzints welriekt.
.Expe-' ft
II Boek. XVII Hoaßß.. AMB O IN S C H E K R U Y D B O EK . 55
Expérimenta quædam fubjungam, quæ.inftitui ...
omnibus, quæ habebam, fruftis.-, ;cum illinita calce
ad deïegenclum naturalem eoruni colorem & ip'eciem,
ut & tinfturas, quas fpiritui vini infufa hæc frufta ex-
hibebant, &Ç- Vulgare ac.notiîm Lignum Çaliatou-
yenfe éft obfburi languinëi coloris, quamvis'&: hoc in
fedibus & fcamnis ex illo fabricatis etiam læte rubens
obfervaverim , grave porro e f t fo lid u m , fed non
longitudinales gerens fibras , ac dîffic.ulter per
longitudinem findendum. Illinita. calx per aliquod
tenipus. alba manet, fed dein. eft læte purpurafcentis,
vel carnei coloris. Inter frufta pro Sandalo rubro
niihi transmiffa quædam læte vel inftar Minii. rube-
bant interne , externe autem ex nigro fufca erant,
omniaque longitudinales habebant fibras. Illinita calx
in plunbus apparebat læviter purpurafcèns uti fupra,
except© quod in binis fruftis., quorum unum læte ru-
bebat, .alterum autem fanguinei erat coloris interne,
calx confpiceretur flava : Inter hæc etiam erat.fruftu-
lum-, quod perfricatum diftinéte Sinapios odorem re-
ferret, alterum languidum Sandali ipirabat odorem,
plurima aütem nullum dabant.
In Rumpbii Auttuatio bcec addita funt.
Dapperus utraquè Sandali ligna in Africa fefe in-
veniffe putat, narrat enim in Anfiko pag. 180. „ In-
,, gens Sandali. copia hic occurrit, rübrum nempe
J, quod Fawille, & album, quod Sikongo incolis dici-
I „ tur ; quo pofteriore: tanquam optimo in pul- ,v
„ verem contuio, & cum oleo Palmæ mixto incolæ
j „ fuum inungunt corpus adfanitatis confervationem.
• Amicus quidam ex Batavia anno 1697. mihi mifit fru-
' fturn rotundum rubri ligni Çaliatour diéti, cum altero
! oblongo. frijfto:; cum relatione, primum illud pro
Sandalo rubro_ jbi vendi, quod odorem Sandali etiam
quodammodo fpirabat, altera autem minor & oblon-
[ sa pars ûdore erat deftituta. Utrumque in Java: cre-,
1 fcit, in parte: ejus auftrali, fed rare occurrit, & non ni?
fi apud Primores. Segmentum vero illud rotundum a
præfefto Balêyenfium dono datum fuerat Pangorang
i Bantamenfi, in cujus venditione emptum erat pro
quindecim inperialibus, ponderabat vero libras decern^
Juxta relationem iftius amici ejus fegmentum in Pa-
| cria.m feu Hollanditm fecum duûurus e ft, utexploret,
an illud, quod ex Indiis Occidentalibus transfertur,
& nomine Sandali rubri magna copia Ratisbonæ feca-
[ tur, inque PharmacopæJs venditur, ejusdem effet
I noeæ, feu cum illo conveniret.
Ik zal hier nog by voegen eenige preuven van alle de
plukjes-, die ik gebat hel), aangaande baar naturlyke xo-
leur en vertoonig 'mei 'ópgbfmeerde kalk , als mede de
tmeluren, die zy in de Brandewyn van baar geven & c.
Het geme.ene en bekende Kaliatoyrsbout is' donker - bloet-
root , hoewel ikdanfioelenen banken bet zelve ooklicbi-
root bevonden beb, voorts/waar, majfyf, docb niet regt-
dradig en moeydyk in de lengte fplytende. De opgéfmeêr-
de kalk blyfp wel een tyt lank wit, maar wert daar na
hebp-paars, of Appel-bloeizel. Onder dejlukjes myvoor
root-handel toegezonden , waren zommige licht, ofMeny-
root van binnen, maar van buiten fwart-bruin, en alle
regtdraadig: De opgefmeerde kalk vertoonde zie meelt
aan alle licbt-paars, als boven, bebalven dat am twee
Jtukken , waar van bet een liebt-root, en bet ander bloet-
root van binnengas, zig de kalk geel vertoonde: Daar
was ook eenflukjen onder, bet welk gevreven zynde
kaarlyk na mofiaart rook, bet ander bad een flappen San-
del-reuk, en de. meejie gants geen. .
In de vermeerdering van Rumpbius is dit ’er bygevoegt
Dapper wil mede de beyde Sandel-houten in Africa
vinden, wamt by befebryft in zyn Anfiko pag. 180
„ Men heeft 'er meenigte van Sandel-hout, te weeten
„ rood, daar te Landt F awille, en w i t , Sikongo ee-
„ .naamt; met welk laatfie als bet befte tot ftof gejtooten,
„ en met Olie de Palma gemengt-, de Inwoonders bum
,, lichaam fineeren tot behoudenis van gezontbeit. Zeeker
Vriendt beef t-my van Batavia in January 1697. een rond
fcbyfje van rood Kaliatour-hout, nevens nog een langwerpig
ftukje gezonden, met berigt, dat bet eerfte aldmr
voor roodt Sandel-hout verkogt wert, hebbende eenig,
zints een . suk na Sandel-hout trekkende, dog bet kleyne
langwerpige ftukje had geen reuk: Het valt beyderzyds
op Java na de zuyd-kant., maar is weinig en maar by
de Grooten te bekomen. Daar die ronde fcbyve afgezaagt
was, badde toebehoort den Kapitein van de Baliers, die
bet van een Pangorang van Bantam tot een vereering bekomen
badt, en op wiens, verkoping bet verkogt is tot 15
ryksdaalders, wegende omtrent tien ponden. Volgens
fcbryven van dezen Vriendt zoude by diergelyke fcbyve
mede na 't Vaderlandt neemen, om te zien, of bet geen
uit de Weft-Indiën komt, en onder de nacim van roodt-
Sandel-hout in overvloet tot Straasburg gemalen, en in
de Apotheken verkogt wert, daar mede overeen komt.
o b s e r v a t i o n
Dé SiNDAto rubro vide porro Valent, hiftor. ftmpl. reform,
p. 186. & India litter, epifi. x. p, 387. & Sam. Vale
! rharmac. p. yjt, qui varios collegit auftores. ut & Ray hift.
i H-J*° 5* ; Bark. Theatr. p. 1605. J . Baub. i . p. 489. &
CMr 37, nec noil Jonft, dendr. p. 456. ut & Ray tom. 3.
eppend.p. 84.' & Herman. Mat. med, p. 89. qui dieit elfe ar-
, eoris filiquof*, floribus papilionaceis.
^ Tria ligna deferipta quoque occumint in Vam.
Amorn# defcript. pag. to6. & 207. qui & pr*ccdenti*
gwibi veri àtjpurii ligna byeviter quoque defçripta exhi-
A A N M E R K I N G E .
Over het Roode Sandelhout ziet’Verders Valent.hiflor.pmpt
reform, p. 186. en de tweede brief van het gelettert Indie p,
387. als mede Samuet Vale Rharmac. p. 376. die yerfcheidë
Schryvers aanhaalt. en Ray hift.p, 1805. enParkins Theatr.
p. 1601. als ook J . Bauh. eerfte deel pag. 489. en Chabr.
p . ?7- en Jonft. dendrol. p.4.56. en de append. van Ray derde
deel pag. 84. en Herman Mater. med. p 89. die zegt dat het
een boom is niet Peulagtige vruchten , en Kapels-vormige
bloemen. 6
De drie zoorten van Sandel houten werden mede belchre-
▼ en gevonden by Valent. in de bejchryvmg van Ambon pag:
»06. en 107. die de voorgaande Calambac en Agel-houten ook
kortelyk befchryft.
CAPUT XVIII.