quum facillime fuüm amittat odorem, hujusque fat
crafla inveniuntur fegmenta ac frufta. Si de prima
ligni fpecie aliqua ablcindatür pars, ejus ramenta in- ,
itar vitri difliliunt minuta,quoque minorafunt,éote-
nuior ac meiior habetur ejus fubftantia.
Nomen. Latine Lignum Mofcbatum juxta Malaiceïi-
fe Caju Cafiuri ; Cafturi enim vocant Malaicenles
Mofcum, quidam iliud nominant,fed male, Calambac
P u t i,quod nomen binis aliis competitIignis,prioribus
in capitibus defcriptis.i,
Ufus. Plurimum adhibetur ad unguenta odorifera,
quæ fupra lapidem minuta conteruntur, &, quibufcum
corpus illinitur jucundi odoris gratia, ficuti .& ad Du-
pam ufurpatur. A Sinenfibus quoque ad médicamenta
præparatur, cumque debiliori Araca propinatur, u t ,
Corpus modice calenat. _ . _
Quamvis vero raro inveniatur, non tarnen cari eit
p r e tii, quum odorem fuum cito amittat: Ut vero
hune recuperaret, quidam iliud obvolvunt foliis Muße,
illudque fepeliunt circa latrinam ; quod tarnen com-
pertum fuit non bene -fuccedere, fed melius e ffe , fi
talibus in locis fufpendatur per ajiqiiod tempus , uti
id cum Mofco etiam fit «St inftituitur. Prima lpecies
aliquando eft ita mollis & ficca, ut pro cariofo ha-
beatur ligno, quod tarnen non ideo minoriseft no-
tæ : Xalia enim frufta Sinenfi chartæ involuta multos
per annos ftium fervant odorem, illumque aliis adja-
centibus communicant rebus.
ßegtfie , zynenreük zeer ligt verliezende, en hier van
vind men al redelyke dikke blokken: als men van het eer-
. fte gejlagt vaat af kapt, danfpringen de ftukkendaar zóo
kort af als glas, en boe korter bet affpringt, boe beter en
fynder de ftoffe is. i\i ■
Naamen: Latyn Lignum Mofchatum, na 't Maleyu
Caju Cafturi, want Cafiuri bieten de. Maleyers Mus*
keljaat, zommige noemen ’t ( dog qualyk) Calambac
Puti, ’t welk de twee andere bouten toekomt, die in ie
voorgaande Kapittelen befcbreven .zyn.
Gebruik: Het werd meeft gebruikt onder de.welriekende
zalven, dewelke op een fieenfyngevreven worden,
en waar mede men 't lyf beftrykir om de goede reyks wille,
als mede onder de Dupa: Het word ook by de Sinezen gebruikt
onder bun Medicyne, en met fiappe Arack ingedronken
, om 't lyf matelyk te verwermen.
En hoewel bet weinig gevonden werd, zo is.bet nog-
tans niet duur, nadien bet zyn reuk zo baaft verließ:
Dog om dezelve weder te krygen, zo begraven bet zommige,
in pijfang bladeren gewonden, omtrent eenfeer eet,
dog 't welk egter bevonden is niet te deugen, maar beter
te zyn, dat men 'tflegts in diergelyke plaatzen eentyd
lang ophangt, gelyk men zulks met de Mufcus mede doet:
D f eerfie zogrte is zomtyds zo zagt en droog, dat menu
voor vermolzemt bout aanziet, docb bet welkze daarom
niet te flimmer maakt: Want zodanige fiukjes in Sinees
pompier gewonden, behouden lange jaren baren reuk,en
delen dezelve ook mede aan andere omleggende dingen. •
CAPUT DECIMUM SEXTUM.
Sandalum, Tsjendana.
XVI. HOOFTSTOK.
Sandel-Hout.
QUamvis aromaticà hæc arbor extra Amboinenfe
& Molüccenfe territorium crefcat, nee talibus
-arboribus platitisve öpus.-meum ampliare eft a-
nimus , neceflè tarnen habul Sandali defcriptionem
hic fimul infereré , fed non ampliorem, quam potui
experiri, hocque potifïïmum hanc ob rationem;
primo, quum nondum cognoverim Sandalum arborera
ab ullo Europæorum plenarie ha&enus effe defcrip-
tam : fecundo; quum quædam infuper in Amboina
crefcant arbores, quæ gloriari po lient, ex: Sandali arbor
ris Familia, ipfique affines elle , ac tertio, quum le-
(ftoribus & amatoribus aliquid monendum habeam ,
quod ha&enus erronee de Sandalo fuit creditum. Et
Heet pro perfeda defcriptione non fit habendum, fal-
tem pro accurata infervire poterit adnotatione , ;reli-
quumque æquo fedoris animo ac pofteriorum diii-
gentiæ commictam, ut defedumfuppiere, örroresque,
fi forte fuborti fuerint, corrigere velint.
Üt itaque deferiptio h»c majoris fit fidei, ledor
fci’at, hanc non quidem exaratam elfe ad ipfum arborum
adfpedum in Timora crefcentium, fed tarnen ad quos-
dam ipfarum ramos, frufta ligni, & radices, cum bre-
v i Sandali Lignique Colubrini defcriptione:, mihi anno
i68b bransmilfa per enram Antonii Hwrtii, ordinani
Indi® Senatoris^ & emeriti Amboin® gUbemirtoris-,
neenon per Jacobum Wyckerflootum, Timor® fupre-
nlum. Quibus utrisque viris tribuendus eft bonos
ulteriorisharum arborum notiti®, qu® in hifee eluce-
feet feriptis. Juxta illos autem ramos adjeda figura
e ft depida, ac primo tollendus mihi eft Vulgaris error
, quod nempe Sandalum album, citrinum, & rubrum
e x iisdem credatur provenire arboribus: Satis
enim inquäfivi, quid de hac re eflet verum; acque in-
tellexi album & citrinum ex affinibus quidem produ-
ci arboribiB, fed non ex una arbore, quamvis utr®-
que in una eademque crefcant infula: Rubrum vero
Sandalum ex krage adia penitusprovenit arbore ,-ab altera
nimium diverfa, acque in longe aliis crefcens in-
fulis, ita nt Colligere nequeam, «auatn ob rem pr®ce-
dentes feriptores adeo diffimiles hafee ärbores fub u-
no coppTe'herrderint nomine: unde & rubrum in pe-
culiari deferibam capi|e.
Sandalum album & citrinum baud multum
aliquando in una eademque , aKquando autem in di-
verfa reperitur arbore : Omne enim Citrinum alboobr
'V vol-
HOewél deze fpeceryacbtige boom buiten bet Andorn,
en Mdukze difiriktwafi ,en ik met diergelyke planten
niet geerne myne gefebriften zoude vergrooten,
zo beb ik egter nodig geacht, de befcbryvirig van de San-
del-boom albier mede in te voegen, dach met meer dm
van, danikbebbe kunnen ervaren; en datmeefi om deze
redenen: eerfielyk om dat my niet bewufi 'is , dat de San-
del-boom telt nog toe byeenige Europianen tenvoüen befebre-
ven is : ten tweeden, om dutter nog eenige boomen in
Amboina wuffen, die haar zouden können beroemen te zyn
van de Smdel-booms maagfebap: en ten derden, omdat
ik de Leezers-en Liefhebbers te waarfcboüwen, en iets naders
te ber-igten heb, aangaande bet gene men totnogtoe
quaalyk van ’t Sandel-bout beeft gelooft., En feboon
dit voor geen volkomen befchryving konde verfirekken ,zoo
mag men bet ten minfim voor een amteekermg houden, .en
ohaerwylen zal ik bet aan de lefihddmbeid van den Lee-
zer, eil de naarfiigbeid van den nakomeling aanbmo-
len laten , bet gebrek te vervullen, en de fouten (die
daar in moeten zyn) te verbeet er en.
Om nu deze befchryving meer geloof té doen hebben,zo
zal den Leez'er believen te weten, datze wel niet gemaakt
i s , na den oogenfcbyn óf bet gezigt der boömen op Tivior
wdffende, dog evenwel na eenige takken , fiukken wi
bout , en wortelen, beneffens een korte befchryving, zo
van de Smdel- als Slangen-bout ‘boom, myA. 16Z0. toegezonden,
en bezorgt door den Heer Antpnius Hurtj
ordinaris Raat van India, en oud Gouverneur van Am-
boina,,en den E. Jacob van Wyokerfloot.*-Opperboojl
op Timor.: welke beide Heeren dan ook toekomt de ewevan
de nader kemiffe dezer boomen, die in deze myne fcbr f
ten gegeven zal werden: En na welke takken ook de met
by gevoegde figuur is opgemaakt, en voor eerfi moetik dan
wegnemen bet algemeene misverfiant, namentlyk, dat men
het wit, geel, en root Sandel-bout gelooft of meent voorste
komen van eender lei flog van boomen: Want„ genoegzaam
ondervraagt hebbende, wat daar van mogte wezen,
.zo moet ik zeggen, dat bet witte en geele Sandel-bout <w
-voortkomt van eendetilei boomen >, docb niet altydvanoene
boom, hoewel t’zamen op een en ’t zelve Eiland wajjen-
Maar bet roode Sandel-bout ds een gants andere toom»
van de voorgaande te veel verfallende, -en ookin ga
• ■ verfebeide Landen waffende ,' ,zo dat ik
waarom'de voorgaande Scbryvers deze malkander zo ons
-lyke boomen onder eenen naam begrepen bebbeii: on
-daarom van het roode een byzonder. Kapittel maken. _
-Het witte en geele Sandelhout verfibilt niet vees v
malkander, zomtyds maffende aan een en
zomtyds weder aan een widert boom. Want me ces .g
voivitur nunc majore nunc minore quantitate , ita ut
citrinum nihil aliud fit nili cor & incarna arboris fub-
Itantia, e contra odcurnint quoque arbores, qu® nihil
aliud nili album ferunt lignum , nullumque vel pa-
rum admodum citrini in meditullio.
Éxterius h® arbores nullamhabentdifFerentiam, unde
& indol® illas dignofeere nequeunt, licet eradicen-
turvçlamputentur ; fed comperturn eft locum natalem
maxime diffieire.- Sandalum autem e lonquinquo non
diftingui poteft ab aliis filveftribus arboribus, excepto.
quod ejiis cortex fit cinereus cum paUxillo ruffi mix
tus, tenuis, ac durus, & in junioribus arboribus 1:
gno firmiflime nexus, in vetuftis vero lamellatirri dii
filit, unde plurima trunci pars nuda apparet,altitudi
nem habet jiuglandis, ramique fefe diftmgUunt in mul
tos tenues & minores ramulos, in quibus folia crucia
dm funt oppofica.
Quæ vulgaris funt form®, fere inftar illorum Va-
ringie feu Micropbylli, fed non ita funt crafla, quatuor
transverfales digitos longa & tres lata, oris ®-
qualibus, multisque parallelis venulis,uci inVaringa,
ab utraque parte protuberantia ; in junioribus arboribus
intenfe viridia funt, in vetuftis vero pallida vel
flavefeentia, Ramuli copiofe hifee gaudent fo liis,co -
manique formant denfam : De floribus mihi non confiât,
vel quicquam eft memoratum, natiqqè TimOren-
fes de fills mini nil certi dicere norunt, quum in tam
: aids & filveftribus arboribus haud multum appareant ;
. juxta vero Garzi® relationem ex coeruleo elfent riigricandes.
',., '
Fruftus funt inftar' curtarum Glivarum , quales
l funt, qu® circa Algieream & in Barbaria creicunc,
l vel inftar baccarum Lauri , diverfi coloris juxta il-
I lorum, maturicatem, primo enim virefeunt, ac dein
I excceruleo nigri funt. Siccati hi fru&us ore mandu-
I cad, illud obfeure rubro feu purpureo tingunc colo-
! re, rari autem àd maturicatem perveniunt, nec faci-
[ le conquiri pofiunt, quum facile décidant j atque
I ab avious certis, qu® fturnorum eft fpecies, avide
I comedantur ; quosque hinc inde cum fimo per fil-
[ vas ferunt, unde de novo arbufcul® progerminant,
uti arbores Nucis Myriftic® in Banda per nucum de-
voratores propagantur.
; Sandalæ h® arbores ita crefcentes, fi in lignô recen*
ti & ficco nullum præbent odorem , turn relinquèn*
dæ funt, donee penitus fint vetuft® , cujus indicium
| eft, uti dittum fu it, quum folia incipiant flavefeere,
i ac cum plurimis décidant rachibus, ac trunci cortex
difeedat,*quo lignum albicans apparet,tumque etiam
I hæ arbores rarum præbent odorem , quemque nul-
I lus facile percipere poteft, nifi indigenæ, qui a juven-
| tate.illi.^adfueti fu n t, hasque tra&avëre arbores,
hineque peregrinis mercatoribus perfuaferunt, omne
I Sandalum non bon® fore not®, fi a peregrinis cæde-'
retur, in qua fententia illis effë conceditur , quum
; peregrinis difficile foret filveftres illos ac vaftos per-
meare montes , iliaque reducere ingentia frufta, un-
j de, quum cum peregrinis mercatoribus padtum inie-
runt, ut ipfis navem hoc ligno plenam tradanc ( quod
[ fingularibiis & irregularibus fit ceremoniis & oniciis )
gregem fui populi m filvas mittunt ad arbores cæden-
Hyjus natu maximus per horam in filva placide
iele fiftit, oculos in altum attollens , dein incipit ar-
borem cædere, fique bonum obfervet odorem, turn
j jriiquipmnes arboris cæfionem promovent, fin vero
\ l le.mJarbore non gratum percipiat odorem, turn per
ilium diem cæfionem differt, illud veroplerumque in-
I itituitur luna non lucefcente.
Incol® antea- folebant radices .cum trunci parte
auos tresve fupra terram pedes longa relinquere,
n vero tabs truncus de novo progerminet, noftfates
ognofcere non potuerimt, quum diverfo illud-retu-
oii forte Fortugallis ilotum e r i t ,
q um hi fint magis vicini illi loco , in quo Sandalum
Plunmum crefcit.
tro '^°res binas f®pe ulnas funt crafi® in diame-
barum fspius per depurationem tanta con-
tic II5llr Pars’ uc y'lx qiu® craffities fuperfit, qu® fa-
tanien exhibet frufta. Hodie autem noftro*
Tom it1 totam cum radicibu* exftirpant arborem,
quum
le Sandèl-bout beeft mede bet witte om mg, bet bene min,
bet andere meer, zo dat bet geele anders niet en i s , als
bet hert van den boom: daar en tegen vind men ook boo-
■ men, die anders niet en hebben dan het witte, met geen
of weinig geel in de midden:
Vm buiten hebben de hoornen gdnfcb geen orlderfcheit,
en daarom konnenze de Inlanders in 't kappen óók niet on-
■ der kennen, maar men beeftervaren, dat de plaatzen, daar-
ze gmyen, wel het meeft e verfebil maken: Den Sandelboom
en is van verre niet wel te onderfebeiden van andere
wilde hoornen, dan alleen daar aan,dat zyné fóborffe
ligt-grdauw is met wat ros gemengt, dun, en hart, mids-
gaders aan de jonge boomen vaft aan’t bout klevende, dog
aan de oude met lappen affpringende , waar doór meti
dan bet meefie van den ftam bloot ziet: Hy beeft de hoogte;
van een Ocker-noote-booin,■ de takken verdelen bun in
veele dunne en korte ryskens, daar aan de bladeren in ’£
kruis tégens.malkanderen overftaan.
Dezelve zyn van gemeene gedaante en febier als die van
VaringaqfMicrophyllosj docb zó dik niet, vier dwers-
vingerslank, en drie breet i met e f f ene kanten, en veele -
fyne parallele adertjes, gelyk dezelve Vatinga, te weder-
zyden uitfieekende: Aan de.jonge boomenzynzebOog-gr.oen’,
en aan de oude bleek, of wat na den geèlen trekkende:
De ryskens zyn vol met deze bladeren., en makeneendig-
te kruin: V in 't bloeizel is my niets voorgekomen, nog
overgej'cbreven, en de naturelle Timoreezen weten daar'
van ook niets te zeggen, om dat bet aan dieboogeenwiU
de boomen niet wette kennen is: Dog zoGoxzïzsfcbryft^
zouden dezelve uit denblaauwen fwartacbtigzyn:
■ De vruchten zyn als korte Olyven, te wetert de gêné
die omtrent Algiers , en in Barbdrien wajfen, of als ~
Baakelaren, verfebeiden van koleur, na haat rypbeit:
want eerfi zynze groen, en ten ladtfien blpmiw-fwart i
De gedroogde, in den mont geknaut wordende, verwen
denzelven met een bruin°purpere of paarze coleur , docb
weinige daar van komen tot perfc ’Étie, en men kanze niet
wel bekomen, om datze te ligt af vallen, en van bet gevogelte,
(zynde een zoorte van Spreuwen) zo graag gegeten
worden: En die ze dan daar na door den afgang
bier en daar in ’£ Bojcb zaayen, waar van jonge boompjes
voortkomen, gelyk de Nootemufcaat -boomen inBandd'
door dé Noot-eeters voortgeteelt werden.
Dewylde voornoemde Sandelboomen nu zoo gfoeyen, hebbende
aan baar bóut, nog vers en droog zynde, geen de
minfte reuk, zo moet men.ze diefbalven laten f t aan, tot
datze volkomen oud werden, waar van bettèekénis, ge-
lyk gezegt, als de bladeren beginnen geel te Werden, en
met de meefie ryskens af vallen, midsgadèrs defcborjje
van den ftam afwykt, waar doof dezelve witaebtig en
■’ kennelyk werd, docb als dan hebben deze boomen nog dl
weinig reuk j dewelke ook niemant anders ligt gewaar
worden kan, dan de Inboorlingen, die van jongs af daar
mede omgegaan hebben, en hierom bebbenze de vreemde
Koopluiden ook wys gemaakt, dat al bet Sandel-bout niet
deugen zoude, dat van ymant anders dan de eigenaars, en
inboorlingen gekapt wierde, in welk gevoelen men baar
laat blyven, om dat bet de vreemde doch befwaarlyk zoude
vallen, in dat woefte gebergte te gaart, en die fware
moten af te Jlepen, wesbalven zy lieden met de vreemde
Koopluiden bet verding gemaakt hebbende, om eertfebeeps-
lading bout aan dezelve te leveren (bet welk ookmetzèld-
zaame, en ftuurze complimenten toegaat) zo zenden zy
een troep van baar Volk in ’t Bofcb, om de boomen te
vellen: En wanneer dan den oudfien onder den troep een
uur in 't Bofcb ftilgefiaan beeft, met zynoogen opwaarts
ziende, zo begint by aan een boom te kappen: En zo by
'et een goede reuk by vind, dan gaan alle de andere met
kappen mede voort, maar zo de oudfte aan de eerfie boom
geen goedereuk en vind,danfebeidenzy 'er voordien dag-
uit, en gemeenlyk gefebiet dit kappen met een donkere
maan;
De Inlanders pleegen ook van ouds de-wortel te laten
ftaan met een ftuk des fiams , twee-efi drie voeten boven
de aarde, doch of die weder uitgroeit, zulks hebben de
onze niet komen te weten komen, óm dat verfcheideni-
lyk daar van gefproken werd: Docb 't welk mijfebien de
Portugeezen niet onbekent is , als wonende nader aan de
plaats i daar bet meefie Sandel-bout valt.
De boomen werden wel twee vaademen dik in de ronte,
en daar vanWerd- inhetfcboonmdkenwel zo veel af gekapt,
dat 'er maar febaars eenvodèm overblyft, 't Welk dan
ook al grote fiukken zyn: bedensdaagskappenze, op bet
verzoek van de onze, den boom met de gebeele wortel uit, .
^ ? om