hæc enim in terram p ro je ta , primo furfum emittunt
fatis craflam venam', articulum digiti circiter longam,
quæ deinde incurvatur, ac fibrillis radicalibus fele in
terra figit , cujus altéra pars officulo mànet infixa,
quæ poftea foliola format, quæ eadem ex parte eri-
guntur,,ac parvum conftituunt truncum,e qiio officu-
lum diu dependet, ita ut ortus hujus arboris fimilis
fit iis , qui more Agrippes pedibus primüm e corpore
exeunt leu nafeuntur, hæcque oflïcula tam læte prô-
germinant,ut integræ diu Durionum filvæ fuiflent eX-
cretæ, ni ab apris vaftarentur ac demeterentur. Quidam
putànt ofiicula hæc cum eorüm carne terræ efle
committenda,creduntque arborum harum fruftus efle
carnofiores: Arbores nas non facile plantant prope
asdes, quæ inhabitantur, tam quod graves illarum
fruttus decid entes ipfis dammum adferant, quam quod
fæpius in hominum capita'incidant, atque lædant.
' UJus & Naiiira. Duriones funt naturas calidas &
humidas, de calore autem. plurimum participant, unde
& ianguinem calefaciunt, ac inteltina incendunt,
unde unus alterve Durip ad fummum ijni fufficit ho-
mini, quamvis inveniantur homines, qui decern duo-
decimve una poffint comedere vice , carnem nem-
pe horum, quam ex ofliculis exfugunt, officula enim
cruda edendo inepta funt. Carbonibus vero faspius
torrentur, vel in aqua ebulliuntur, atque inftar Cafta-
nearum eduntur, raucam vero cauflant gulam & Af-
thma excitant; unde melius e ft, fi abjiciantur: Mos
quoque malus obtinet, quod pleno Duriones come-
dantur ftomacho, quum facile corrumpantur. Quod
autem attinet ad hujus fruttus prasftantiam atque de-
licatum faporem, hoc Linfcbootenus, aliique, qui ilium
fuere fecuti, ample fatis deferipferunt, praedicantes
grato fuo odore , ac fapore omnes ita allicere ac
recreare homines, ut optimi prasftantiffimique totius
Indiae habeantur fruttus: Ita tamen fefe habet, ut fu-
pra indicavimus, plurimi nempe in India habitant,
qui vel hifee adfuefcere nequeunt, vel licet illos gu-
ftent, non magni faciunt, quamvis fine dubio hac in
regione Orientali meliores fint quam in Portugallicis
oris, quae enim laus prae aliis huic tribui poflet fruttui,
qui tam facile putrefeit, & hominibus tantam ad-
fe rt noxam ; fi enim nimium de hoc edatur, adeo
anxios reddit ejus comeflatores, ut nefeiant, quo fefe
prae calore v ertan t, dein etiam exoriuntur exanthemata,
carbunculi, febres, ac Dyfenteria, unde fum-
mopere ab hifee cavendum eft fruttibus illis, qui ali-
quod inteftinorum patiuntur vitium', vel laborant
exulcerationibus, vulneribus, vel carbunculis, quum
fummopere ilia inflamment: Cascerum Duriones urinam
quoque movent ac fudores , hominesque libidinofos
reddunt, atque feles Zibethicae hifee adeo delectan-
tu r ,u t facile hifee capi poffint,crediturque liquorem
hunc pinguem,qui Zibethum vocatur, hoc in animali
pliirimum. e x . hifee generari fruttibus , uti quoque
Zibethum ab Aethiopibus aliisque Indiae populis ad
libidinem excitandam adhibetur; quamvis tamen ve-
rum eft feles Zibethicas quoque inveniri illis in re-
gionibus, in quibus Duriones non funt noti nec oc-
currunt; nocivum e ft, fi vefperi poft comeftos Du-
xiones Saguerus potus vel Arecha luperbibatur, atque
ftatim fomnum quis capiat, hoc enim corruptum dat
nutrimentum, ac halitum oris foetidum reddit.
. Ut autem hase Durionum noxa tollatur, veteres
Malaicenfes experti fuere , magnam efle inter Duriones
ac Siri-folium anthipathiam, & tantam, ut fi
unicum Siri-folium in unico Durionibus repleto vafe
deponeretur, omnes computrefcerent Duriones , fic
quoque quum quifpiam gravatus fit comeflatione
multorum Durionum, _fi Siri-folium ventriculo impo-
natur , & copiofe Siri - fruttus cOmedat, facile eos
digerit, illorumque tollitur noxa, hoc autem remedium
hocce tempore non multum eft in ufu, nifi
quod Siri-Pinahga fuperedatur, plurimum, ne ingra-
tus adftantibus obftet odor : Si Duriones inmaturi
avellantur , quod aliquando a famelicis peragitur ih-
colis , turn femi-matura illorum card, quas dura, hac-'
ten us e ft, v e f cruda comeditur, vel inftar Oleris cum
Calappi latte coquitur, alioquin aliquot per dies fe->
poni' poflunt, quo mollefcunt, fed turn multum dul-»
cedinis perdunt & aquofi fiunt.
uitbotten vdn deze korrels ondervint men yets aanmerkelyks.
namentlyk dat dezelve op de aarde leggende, eerjlelyk opwaarts
uitfibieten een vry dikke ader, omtrent een lidt van
een vinger lank3 dewelke bem daar na omkromt, en zigmet
wortelties inde aarde vaftmaakt, blyvende bef andereynd'
nog in de korreljleeken, 't welk daar na kleine Maatjes formeert
3 die met het zelfde eynd' baar oprigten, enxen jlarn.
met je maaken, daar de korrel nog lange danbangt, zo dat
de oorfpronk dezes booms gelyk is aan die geene, die met de
voeten als Agrippa, voor uitgebooren werden, en deze korrels
febieten zo weeldrigop ,dat al voor lange de boffen met Du-
rioenen zouden vervultzyngeweefl3 indienze.deverkens niet
quanten op te eeten; zommige willen ook, duimende korrels
met bun ombangende vleefcb in de aarde werpen zal, en geloven
dat devrugtendaqr van komende, overvloediger vlees
zouden hebben, men lydt deze boomen niet gaarne digt by
buizen, die bewoont worden: zo om dat de vrugten dezelve
met baar afvallen befebadigen en fcbenden, alsom datze
voor de ondergaande menfeben te zorgelyk zyn.
Gebruik en Aart. DeDurioenen zynbeetenvogtigvan
aart, dog van de hitte bebbenze wel bet meefte, maaken
dierbalven bet bloet warm, en verhitten bet ingewant, wes-
balven een Düryon of tweeop't boogjl voor een menfeb genoeg
behoorde te zyn, hoewel men luiden vint, die ’er tien
a twaalf op een maal kannen eeten, wel te verftaan bet vlees
alleen, datze maar van de-korrels af zuigen, zynde dezelve
korrels ohbequaam om raauw te nuttigen',’dog men braatze
wel óp de kooien 3 of kooktze in water, en eetze dan gelyk
als Caflanjen,maar zymaaken een raauwe en fehorre-keel,
en daar by een korten azem, en daarom is ’t bejt, dat menze
wegwerpt; ook *0 is bét ten quade manier, dat men deDu-
rioens eet met een volle maag of buik, om datze als dan ligt
bederven; en wat nu vorder aangaat de voortreffelykbeit en
aangonaambeit dézer vrugt , daar van hebben Linfchóo-
ten, en andere, die bem gevolgt zyn, al vry wat ruim ge-
fcbreven, voorgevende, datze met baar lieffelyke reuk en
f maak alle menfeben aanlokken, en datze dien vólgende voor
de bejie én treffelykfle vtugt van Indien wert gehouden;
. dog bet is zodanig,-als wy gezegt hebben, dotter 'veele in
Indien woonen, diêze of niet gewennen konnen, of al proe -
venze dezelve, gants geen werk daarvan komen te maaken,
hoewel dezelve buiten twy ffel bier om de ooft veel beter vallendan
inde Portugeeze qiiartieren, en wat lof zoude men
dog zodanigen vrugt boven andere konnen geven, die zo ligt
bederft, ende de menfeben zo vëel febade aanbrengt: want
een weinig te veel gegeeten, maakt de onmatige fnoepers zo
bang, dat zy niet weeten, waar zy van bitteblyven zullen,
daar na verwekkenze ook bloet-Vinnen, beete gezwellen,
koortzen, en de roode-loop, en waarom ze ook ten boog ft en
moeten gemyt worden van die geene,die eeniggebrek in 't
ingewant, of van buiten ulceratien, quetzuuren, óf beete
gezwellen hebben, nadienze alleszints zeer ontfleken; anders
dry ven de Durioenefl den Uryn a f, doen zweet en, en
verwekken den menfeb tot onkuisbéit; ende Civetkatten zyn
ook zo gretig na deze vrugt, datze zeer ligt daar mede gevangen
konnen worden: en men gelooft, dat diengeylen
zap (die men Civet noemtj aan dat dier mee f t daar van ge-
genereert wert, gelyk Ook de Civet van de Moor en, en andere
Indianen tot verwekking van de geylbeit wert gebruikt:
hoewel bet ook waar is , dutter Civët-katten gevonden werden
in landen, daar de Durioenen onbékent zyn; men doet ook
qüaVyk, dat men ’x avonts, na bet eeten van Durioenen, Sa-
gueer of Arak drinkt, en daar op Jlaapen gaat, want zulks
maakt een bedorven voetzél, en veroorzaakt een ftinkenden
aaffem.
Dog om nu alle deze fcbadelykbeit van de Durioenen te
temmen,zo hebbende oudeMaleyers bevonden, dutter is een
groote Antbipatpia tuffehen de Durioenen en bei Siri-blat,
ja zodanig, dat als een eenig blat in een praauw vpl Durioenen
gelegt wierd’ , alle de Durioenen daar Van zouden
bederven; als mede zo wanneer ymandt zig benaauwt beVint
door bet eeten pan veele Durioenen, dat by dan een Siri blat
op demage leggen, en rykelyk Siri daar Op eeten moet, als
wanneer by ver ligt, en de fcbadelykheit weggenomen zoude
werden; dan deze remedie of Cuure is' beden daags niet heel
veelmeer in gébruik,bébalven dat mende Siri Pinang daar
op eet, mee f t om den viezen en moeyelyken reuk aan de om-
ftaanders niet mede te deelen: als men de Durioens onryp
af plukt, 't welk zomtyts pok wel gefebiet door de hongerige
Inlanders, zo kan men bet half rype vleefcb, 't welk nog
bartagtig is , of raauw eeten, of als een moes met Calap-
pus-melk kooken, onderzints kan menze ook eenige .daagen
weg leggen, waar door,ze murw werden ,> maar als dan ver-
liezenze veel van baar zoetigbeit, en worden wateragtig.
încolæ
I. Soek. XXIV. Hoefdfi. AMBOINSCHE KKÜYDBOEK. ioj
Incol® ex invidia fiepe aliis iriponunt, quum fora- De Inlanders weten ook uit nydigheit malkander veeltyts
men Derforent in alieujus arbore ufque ad medul- een potze te fpeelen, borende een gat in eens anderens Du-
lam ïlludque Opio replent, unde omnes brevi Du- rioen-boom tot op bet hert toe, en wat Opium of Amphioen
•iones tam maturi quam inmaturi decidunt; auttor daar in doende, waai van alle Durioenen zo wel rype als
vero fi detegatur, etiam plettitur, arbor enim per onrype, in korten komen af te vallen: dan den autheur, als
r i f alii .fuperftitiofum adhibent morem , ut Durio- men daar agter komt, krygt ook zyn loon, want den boom
nes decidant, qui Salis quantitatem certam ter in trun- gaat daar van uit-, andere gebruiken eene fuperftitieufe ma-
cum projieiunt aliqua muffitantes verba: Quum an- nier om de Durioens te doen afvallen, werpende tot drie-
nis i6rr & 1656. poft ingentem ficcitatem copiofi malen toe wat zout tegen den ftam, en eenige woorden daar
iubfequerentur imbres , Duriones iisdem annis ter by preutelende: als in de jaarenzeftien hondert vyf en zes
quaterve fuos protulerunt fruttus, fubfecutusque fuit en vyftig, naar een groote droogte, een fierke reegen-mouf-
inorbus Endemius, qui ardentes excitabat febres, zon volgde, zo hebben de Durioenen, in ’ t zelve jaar,,drié
Phrenitidefque inftar Peftis grafiantes , prmfertiin a viermaal gedraagen, en daar op volgde een zwaaré lant-
iubfequente anno 1657. quum prater ordinem erat ziekte van dolle en razende koortzen, die als een peft gras-
tempus pluviofum , plurimos & copiofos producens feerde, en inzonderbeit in ’ t volgende j aar zeftien bondert
Duriones, atque bic morbus continuabatur ufque zeven en vyftig', wanneer bet nog een ongemeen regen-mmf-
in annos 1658 & 165-9. unde Incolis axioma e ft, zon was, veele Durioenen voortbrengende, en die ziekte
quod poft copiofos Durionum proventus plurimi ob- duurde tot in de jaren zeftien bondert agt en negen en vyf-
oriantur morbi ac febres maligna. Abjetti Durio- tig: weshalven de Inlanders by baar oude regel of gevoelen
num cortices nocivum, tetrum , ac moleftum dant blyven, namentlyk dat na een overvloedig Durioen-zaizoen,
foetorem in plateis , publico hinc decreto ftatutum veele ziekten en quaalen komen te volgen; de weg geworpen
eft eos in locos abjicere, quos raro homines tran- Durioen-fcbillen verwekken ook een zeer fcbadelyken vuilen
feunt, & ubi a fole cito exficcantur, uti in maris li- en moeyelyken ftmkopde ftraaten, en dierbalven wert geor-
tus, aliaque remotiora loca; ex corticibus hifce fic- donneert, dezelve op plaatzen te fmyten, daar weinig gang
catis Sinenfes cinerem comburunt, qui ingreditur van volk is , en daarze de zon metter baaft opdroogen kan,
compofitionem, & prasparationi infervit pigmenti Caf- gelyk op ftrant en andere afgelegene plaatzen: uit deze ge-
fomba, uti poftea in peculiari capite indicabitur, in- droogde fcbillen branden de Sineezen een affebe, dewelke
fufum hujus cineris quoque adnibetur, ut colores dienftig is tot bet maaken of bereiden van de Caflbmba
éx aliis herbis & floribus extrahantur, quo lintea verwe, gelyk bier na, in een byzonder Cap. zal gezegt
ac fila inbuuntur atque colorantur: eodem etiam ci- werden, ook wert de loog uit die affebe gebruikt, om andere
nere obyolvitur Barot Gomuto feu Sagueri arboris, koleuren uit de drooge kruiden en bloemen te trekken, waar
ut exficcetur, & bonum inde fiat igniarium. Veteres mede men dan bet linnen en gaar en verwen kan: en in
Durionum arbores »dificatoribus & lignariis vendun- dezelve affebe wentelt men ook bet Baroe van de Gomuto
tur qui trabes & aflerculos inde conficiunt, qui fatis of Sagueers-boom, om het zelve te droogen, en goeden ton-
durabiles funt,-fi fub tetto exfiecentur, neque niniis tel daar van te maaken. De oude Dunoen-bomen werden
diudetruncat$ arbores in filvis projett$ manent: Plu- mede aan de timmerlieden en hout-zagers verkogt, om daar
via enim ac humidkate corrumpitur facile hocce lig- balkjes en plankjes van te zagen, welke al reaelyk duura-
num, unde & hi afleres optime, ad internam aedium bel zyn , alffe onder bet dak in bet drooge konnen ftaan, en
ftrutturam adhibentur, quique. malos, navigiorum in- dat ook de omgevelde, boomen niet te lang in 't bos leggen:
de,fabrieare volünt, ftatim luperius obturare debent, want door reegen en vogtigbeit bederft dit bout zeer lig t,
ne pluvia penetret, atque illos putredine inficiat. en waarom deze planken1 niet beter zyn dan aan de binnen
.1. • H .. ‘l-r.M;:' .-■ ■ ■ ü febotten van de‘buizen: en de gene die maften tot febeepen
daar van willen maaken, moetenze insgelyks van boven
voor 'tinwateren wel bewaar en.
' Carol. Clujius in annotationibus fuis in Garde lib. Carol. Clufius in zyn aanteekening op Garcias, Lib. 11.
I I. Aromat. Cap. 9. putat Gmnqhamm Oviedi ac Du- Arom. Cap. p. is van gevoelen dat de Guanabanus van
rionés ‘unös eösdémqüe efle fruttus. Juxta Oviedi de- Oviedus, én de Durioenen eenderleye vrugten zouden we-
feriptionem in Hiftor. ■lib. 8. Cap. 17. Ex qua conftat ren: na datze gem. Oviedus befchryft, lib. 8. Cap. 17. in
Guanabanum in America excelfa in arbore crefcere, zyne Hiftcrien: en uit dewelke men wel bevint, dat Gua-
foliis Limonum folia referentibus , viridi cortice, nabanus in America aan een boogen boom 1vaft, met bla-
qui plurima habet tubercula, ac intus alba repletur deren gelyk de Limoen-bladeren , met een groene fcbelle, die
carne ofliculis adfixa, quam lattis cremori affimilat, veele pukkeltjes beeft, van binnen met een wit vleefcb om
&c. eo ufque cum Durionibus quidem convenit, quum de korrels hangende, 't welk by met room van melk ver ge-
vero addit officula haec referre femina Cucurbit$,.ac lykt &c. en dus verre metdeDurioen wel is accorderende,
nigra e fle , facile animadvertituf Guanabanum hunc maar als by daar by doet, dat de korrels na zaaden van
melius convenire cum Anona Crifpa feu Manona Pa- Cauwoorden gelyken en zwart zyn, zo bemerkt men dat
pouwa infra defcripta , quod ulterius confirmatur , deze Guanabanus beter met de Anona Crifpa, of Manona
quum Oviedus fcrib at, Guanabanum fruttum efle re- Papouw a (bier onder befcbrevenj'over een komt, en te meer,
rrigerantem, diebus calidis gratiffimum, quod Durio- alzo Oviedus zegt, dat de Guanabanus een verkoelende
nibüs- dirette repugnat. vrugt zy, en by beete daagen aangenaam, ’t welk met de
Durioen ganfeb ftrydig is.
Rarum Durionis monftrum obortum fuit anno 1687. Een zeltzaam misgewas van Durioens beeft zig in ’tjaar
in . arbore crefcente in Paftb Baguala , qu$ duobus zeftien bondert zeven en tagtig opgedaan aan een boom op de
fubfequentibus anni temporibus monftrofum fruttuum Pafib Baguala ftaande, dewelke twee Moujfonnen of jaar-
genus produxit: Hique exterius formam vulgarium getyden na malkander een vreemt flag van vrugten voort-
Durionum referebant, oblongiores tarnen erant ac bragt; en deze waren van buiten als een gemeeneDurioen,
minores, ac intus in ordinarias quinque cellulas -divifi, dog wat langwerpiger en kleinder, als mede van binnen in
quarum quatuor repleta? erant ordinariis fuis officu- baar ordinaris vyf cellen verdeelt, waar van de vier ge-
lis ac eduli nucleo feu medulla, in quinta vero cel- vult waaren met haar gewoonelyke korrels en bet eetbaare
lula continebatur alius parvus oblongus Durio, fimili- mergof p it, maar in de vyf de celle lag een klein langwer-
bus fpinulis obfeflus ac reliqui Duriones, omnibus lu- pigDurióentje , met diergelyke fteekels bekleet als andere
tefcendbus. In hujus medio nullas diftïnttas erant cel- Durioens, dog alle geel: in de midden waren geene diftinéte
'Mas, fed ipongiofa tantum medulla, per quam ligno- cellen , maar alleen een fpongieus merg, waar door ging
fus tranfibat nervus fruttus pedunculo nexus, ac fu- een boutagtige zenuwe, aan den fteel van de vrugt vajl,
periore parte digitum longus, protuberans: Hasc au- en aan 't voorfte eynde wel een duim lonk daar uit kykende:
tem plantarum augmentatio in aliis quoque Indias ob- dog deze vermeerdering der gewaffen ziet men in Indien
fervatur arboribus & herbis , praeiertim in Pompei- wel aan meer andere boomen en kruiden, en inzonderbeit
moes fruftu, ubi unus alteri increfcit fruttus; in her- aan de Pompelmoes ,daar de eene vrugt in d'andere groeit:
bis frequentior eft , prasfer.tim calidis pluviofisque an- in de kruiden is 't gemeen (voornamentlyk by de warme ree-
ni temporibus, quum femina in cellulis fuis proger- gen-tydenj dat de zaaden in haare huiskens uitfebieten, of
minant, & petiolus per fruttum vel femen tranfit, ac dat den fteel door de vrugt of zaat-korrel been hopende,
niperius de novo foliola emittit, quod prasfertim in boven nieuwe Maatjes voortbrengt,en ’t welk inzonderbeit
Ananaflas fru.ttU obfervatur. wert gezien of befpeurt aan den Ananas.
Supra indicavimus. aliquid notabile obfervari in Hier boven hebben wy gezegt, dat ’er yets aanmerke-
pro- lyks