Alteri autem ramuli & arundines hoe veneno reple-
tæ petitæ erant per Radjas Tanettes populum exmediis
montibus, quos populi Toradjas dicti inhabitant, cer-
tîus affirmantes, illos elfe maris ramos , guæ proprie v@-
ra eftarbor, ex qüa genuinum hóe colligitur toxicum :
Maris ramulum delinerari euravi, & utriusque fub-,
fequéntera cómpöful defcriptionem, aç primo, femi-
nam, quæ maxime nota e ft, defcribam.
Primo itaque Toxicaria arbor fèmina truncum gerit
crafliim, eftque maxime extenla inftar Mangæ arbo-
ris, cujus,cortex eft rugofus, fifths, & obfcure cine-
De andere takjes en rietjes met gif't warengehaalt door
Radja Tanettes volk, verre uit bet gebergte, daar de
wilde wo/forai Toradias woonen, met volle verzeekering
aan zy?i E . , dat . die van 't Manneken waren, zyndeden.
eigentlyken gift-boom, daar van 't regte fpatte-gift ge- ,
maakt werd. Een takje, van 't Manneken heb ik laten,
afteekenen, docb van beide, -de volgende befebryving gemaakt,
zullende voor eerjl bet wyfken, als meeft bekent,
ftellen.
De eerjle Gift-böóm het W y fk en , zet een dikken
f t am, en breid zig u it, dis een Mangas-boom, defchorf-
J'e is gerimpelt, gefebeurt, en donker-graatiw:
Truncus ac crafli rami in geniculos quodammodo.
divifi funt, fed non completos', ac late diftantes: L ignum
eft flavum,' folidum, nigrisque maculis varie-
gatum, folioriim rachides funt tenues,breves,& fo-
Üis plurimis obfeff® fine ordine acferefeffilibus. Hsec
autem formam habent Lanfii foliorum vel proprie
Ampelas , fed tenuiora & flaccidiora utrisque, fex
feptemque pollices longa , tres quatuorve tran^erfa-
les digitos lata, fuperiore parte rugofa, inferiore la-
nuginofa, tequalia feu integra, obliquis pertexta ve-
nis,&in notabilem apicem definentia, ficca autem gil-
vafunt. Frudlus producet fine dubio, fed ha&enus
rioridum mihi perfpeCtos’, quos reduces deferibere mihi
non poterant. [ .
Sine noxa ad ipfam decedere qüis poteft, 11 modo
curet, ut caput & humeri linteis obdudti fint,ueejus.
ftillicidium calem tangat, unde corpus iritumefeeret.
Dicunt quoque nullas plantas vel gramina fubhaccre-
feere , teque ac fub. mare.
Ut ejus fuccus excipiatiir, tenuis arundo Bambu
difta adhibetur, fuperius acuminata inftar hafts jacu-
latoris , qus trunco infigitur , in quam fanguineus
cxftillat fuccus, qui mox . obfcure ruftus conCrefcit;
Hoc' eft fe'minte toxicum, mülto minus efficacihs lllo
maris, nec fponte fua lethahs, unde & ad ferarum
capturani adfub'eturl Si vero ad bellum ufurpetur ,
cum illo maris infieitur, ut utriusque exaltentur vixes.
Altera Toxicaria arbor mas truncum gerit altiprem, .
comamque anguftiorem,- cujus rami quoque craflr in
articulos divifi funt: Ejus rachides funt copiofæ & breves
■ foliis undjque.obfitæ, fine ordine.breviffimis in-
fidentes petiolis , ita ut ‘ quædam feililia videantur.
H s c illis feminæ haud diffimilia funt, fed minora &
firmiora* illis Ampelce magis fimilia , quinque fexve
pollices ïonga, binos ac très lata digitos, fubtusquo-
que lanuginofa, feu inftar panni mollia, diuque viri-
dia funt, licetTuerint ficcata, quum ilia feminæ gil-
vä fint. . ., . . . .
An friidtus gerat,nec n e , nemo mini mdicare po-
tuit , ne talis tjuidem, qui ejus yenenum côllegit.
Sub hac quoque arbore nullæ plantæ, frutices, vel
gramina crefcunt in tpta ejus pefipherja', immo ne
quidem ad lapidis jaftum,eftque terra fubhaefterilis,
fufea, & quaü exufta^- Perniciofiffimæ hujus1 arbôris
fpecies tanqham indicium- malignitatis gérant, quod
iub hac avium pennæ ac pliamæ reperiantur , aër ehim
circa hanc arborem adeo infedlus ac venenofus eft,
ut aves ipfius ramis infidentes, vertiginofi fiant, ac
mortui décidant; Ejus rami in magna Bambu arun-
dine mihi transmiffi adeo efficaces ac caultici erant,
u t , fi manus huic arundiiii inponerentur, mox titil-
larerit, eodem fere modo ut artus congelati, fi fo-
veantur. Omnia quoque pereiint, quæ ejus’halitu
tanguntur, ita ut: cunfta etiam animalia hanc vitent
arborem, nec ipfaiil prætereant, immo aves ipfam
transvolare fugiant. .
Nullus homo ad ipfam accedere audet nifi obvolu-
tis brâchiis, pedibus , ac capite linteis, alioquin
mox fentit gravem artuum titillationem, unde & rige-
lcunt ac fenfum perdunt: Ejus ftillicidium in aljcujus
corpus depluens illud tumidum reddit, nec fub hac arbore
detelto capite qhis.ftet, ni capillprum profluvium
patiatuf : ita ut mors pedem aefedem fuam fixiflepro-
pe hanc arborem videatur.
. Sub'hac tantum habitat cornutus angiiis inftar galli
gajlinacei cucuriens, cujus oculi per noftem inftar ignis
jnicant, in MacalTara Ular Balu diftus, qui àliquando e-
tiam circa-hominuni inhabitationes feupagosfefe con-
fe rt, ubi glociens-fæne auditur. Alii Celebes incolæ
mihi hujus ferpentis rormam ac Ipeciem deferibunt,
qui
De ftam en dikke takken zyn eenigzints in leeden ver- '
deelt, die met doorgaan, en wyd van malkander ftaan.
Met bout is wit-geel, digt, en met fwarte flipjes ge-
fpikkelt, de ryskens zyn dun, kort, en vol blader en, aan
't uitterfte febiet zonder fteelen; en order. Z y hebben de
gedaante van Lanze-bladeren, of eigentlyker 'van Ampelas
, docb dunder en flapper, dan die beide, zes en zeven
duimen lank, drie en vier dwers vingers breed, aan de
bovenfte zyde ruig, aan de onder f t e wolacbtig, met effe-
ne kanten, zeer Jcbuinze ribben, eneenmerkelyke fpitze,
de drooge befterven vaal. Hy zal eènigé vruchten dragen
, docb die sny nog onbekeni zyn, en de brengers wis-
téhze niet te befebryven.
Men kan bem zonder febroom genaken, als men maar
’i hooft, en febouders met doeken, bedekt beeft, dat ons
zyn drop niet raake, waar van ’t lyf zal opfwellen. Men
zegt ook, dotter nog loof ,* nog gras daar onder waft,
zo-wel , als onder 't Manneken.
Om den zap daar uit te krygen, neemt men een dun
Bamboesje, aan ’t voorfte eind. toegefpitft, als een werp-
fpiets, en fteektze in den ftam, zo loopt een bloedige zap
daar in , die ftraks donker-ros befterft. Dit is bet Wyf- ‘
kens g ift, veel flapper in kragt, dan ’t Manneken, en
aan zig zelfs -niét abdelyk, dierbalven^tot bet jagen van
bet wild gebruikelyk: Docb als men 't tot Oorlogen bezigen
wit, zo vermengt men ’t rfitt bet Mannekens-gif ts
om beide even kragtig‘ te maken. '
De tweede Gift-boom ’t Manneken, is boogervart
ftam, en fmalder van kruin, mede dan de' takken irtwy-
de leeden verdeelt.' De ryskens zyn veel en kort, digt
met bladeren bezet,- zonder .Order achter malkander, op'
zeer korte fteeltjes , zodat ook zommige fcbynen gene te hebben..
Deze zyn Jt Wyfken niet ongelyk, docb kleinder
en ftyver, die van Ampélas gelyker, vyf en zes duimen
lank, twee en drie vingers breed, van onderen mede wolacbtig
of zagtj als laken, behoudende bare .groenigheid
lange, al zynze gedroogt, daar die van't Wyfken vaal
befterven.
. O f by vruchten draagt, of niet, beeft my niemani
konnen zeggen, zelfs die gene niet, die daar onder zyn,
geweeft, en 't gift vergadert hebben. Onder dezenboom
en wel een fteenwerp rondom, groeid nog loof, nog grasy
nog eenig geboompten, blyvende ’t aardryk dor, ros, en
als verzengt. Onder de kragtig fte zoorte zal men ook tot
een teeken vinden, veerén van vogels, want de lucht.
rondom deze .boomen. is zo vergiftigt, dat eenige vogels op
deszelfs takken willende ruftenftraks duizelig werden,
en dopt nedervallen.' De takken in eengfoote. Bamboes
geftooken, en wel toegeftopt ,■ my van Macaffar toegezonden,
waren nog zo kragtig, dat als men de hand daarin
ftak, een tintelen daar aan gevoelde,-, gelyk men aan de
bevroore leeden doet, als men weder in de warmte komt.
Alles gaat uit, wat by met zynen wind raakt, zodat ook
alle gedierten mydeii dezen boom voorbytegaan, en de vogels
daar over te vliegen. .
Geen Menfch derft bem genaken, zonder hooft, armen?
en beenen met doeken bewonden te hebben, of by werd
gewaar een Jwaar tintelen in de leeden, datze daar van
fty f , en zónder gevoelen werden. De drop van de bladeren
iemant op ’t lyf rakende, doet bet zelve opfwellen,
men moet ook onder den boom niet ftaan, met ongedekten
hóófde, of de hairen vallen uit; zo dat de doot by dezen
boom zyn tente fcbynt opgeflagen té hebben.-,
Alleen woond daar onder een gehoornde Jlang, kakelen ■
de als een boen , .of zo andere willen,- kraayende als een
baan, en by nagt met vuurige oogen,. op Macaffar Ular
Balu genaamt, dewelke pok zomtyds by de Negoryenkomt7
daar menze aan' baar kakelen gewaar werd. Andere Ce-
Ubifcbe Jnwoonders befebryven my de gedaante van deze
IÏIBoek. XLV.Hooflft. AM B O IN S C H E K R U Y D B O E K . ïzÖ?
qui fub Toxicaria habitat arböre, inftar Bafilisci ,
buod nempe -fit animalculum, binis infiftens in anteriore
corporis parte curds pedibus; unde & ere&opro-
cedit capite, in quo. triftam vel cörnu gerit,, halitu
fiio homines & aves tanquam venenb inficiens, unde
<$c e longinquo telis occiditur. Rex Lubo feu Tolm-
b o , ("quae eft regio fita in boreali Celebes ora ad; fi*
num magnum Aufti-alem) lapidem feu Mefticam pri-
mi deferipti anguis glocientis habuit, quae rubra erat
& quafi igrrea; alterius* ariimalis feu Bafilisci unicam
habeo iqifar duplicis libellae, fupra femi fphaäriccß fig
u re , infra planam inftar globuli diftedti , coloris cri-.
ltallini opaciquae- ab uno latere maculäm gerebat
albicaütem, & in alio loco a me deferipta eft nomine
Drdcontifls. •' l. , ' ' ■ .
. . Nomenv Arbor hobis latrne dicittir Arbot- loxicana.
BeUice Macafferfe Gift-boom feu Spatten-boom. Malai-
ce Caj.u Upas: Succus ejus venenofus Toxicum Ma-
caffarenfe. ßelgice Spatten-gift. Malaice Upas. Macai-
farice, & per totam Celebem Ipo; quo. nomine & ar-
boröm denbeanf. Prima ilia ruffa veneni fpecies,qu*
ex femina colligithr, cognbminafur a Macaflarerfli*
bus Pacanre Sarrn Jang, & Malaice Maccan Cawul,
h. e. ede vel-ferva-fidem, dum minores habet.v ires,
& ex ejus. tdxico quis curabilis fit, fi fervet fidem,
quod plerumquein eo confiftit, quod curatus epulas
exhibeat j altera feil perrtieiöfiflima märis fpeciesMa-
läiG'e dicitur Upas Radja-^ in MacalTara jMpo Matta
ffoe, feu Malaice Djato Matti, quum hoc veneno m-
feftus & vulneratus mox procumbat & moriatur: Secundum
hoc toxicum durius Temper eft ac nigrius
primo, fere inftar picis, fed per ignis calorem lique--
feit., Utracjue innoxie traftari pofiunt, nec damnum,
ad fe rhn c ft vivurii modö non tangant fanguinem, im-=
■ Tela,’ quæ,ho'c infiC-iuntur.-Ueneno,• Malaice Sompit
difta , bacèlli funt tenues ultra pedem longi ,- immo
ftepe fe.squipedales, ex tenui ligno feu arundine con-*
fe f t i,- cqlmi cralfitie, ■ refti ) &-firmi, in horum extremo
lata ac dènticulata Tüperficies- ex. Lamii pifeis dente
donfeétà âdaptàta eft, ■ quæ veneno obducitur forma
gummi ^iigficàntis-, in inferiore teil parte oblongum
apparêt fuberformatum ad canalem fiftulæ emilfo-
xiæ. Fiftula hæc fë.u Sompittan longitudinem viri • habet
ex duro & nigricante ligno fabricata, intér-ius excavata
canali reftö & æquali ad 'digiti minoris crafii-
£iem. H uiC inniittuntur tela ifta ,-quæflacu emittuntur.
tanta v i , 1 ut 'ad fclopéti-minoris diftantiam ejiciantur,’
quamprimum v.ero taletèlum aliquid tangit, ejms.hamus
infixus remanet, telumque iftud parvum tantum extra-
hitur, vëi folum decidit fpontë fûa.
.. yenenum autëm ejus càlidum penetrans fanguinerai
Intix fefe per Omne diffundit corpus, ita ut in ve-
nis perfentiri .poffit, ingentem enim cauflat æftqm ad,
fimol grave m capitis vertiginem ,‘ cui inpotentia &
mors iubfequituj:. . . . . , . . • . _ r-’ i
Ad bëllùm fëfe accinftun tela hæc veneno infecta
Canali ex Bambù arundine confeClo inmittuntur, qui
operculo firmiter odcluditur, fi vero per. annum adfervantur
hæc tela, minoris funt effiCacîæ: y
focus. Natura noxiam hand arborem, uti diftumt
fu it ,lodge ab hominumhabitationibusfeparavit,’ejusque
patVia.dft proprie Celebes, cun'Cli veneni mater,-
tibi fed'em fu'am fixit apud Toradias, qui montium in-
c’olæ funt f e r i in t e r Mandaraih ad feptentrionem,-.
Tomontano ad Orientem., & ad Borealem provinciæ
Lubo plagarii, quæ Töradiis vicina e ft, fefe extendèn-
tes. Lubenfes autem primum eunt ad pagum- Tam-*
böge, qui'pef Ihmi-diei fpatium a litorediftat, &prope
fiuvium Moyke fiftus e f t qüiqùe diei fpatio vel itinere
diftat a pago Mafiamba, unde Ipo feu venenum iftud
petunt,ut & ex p'agis Lubo fiibja'centibuS.'Aliam quoque
viam petunt.prope pagos Paloppo & Walendra,unde
per diei iter veniunt ad B'Olongam, inde Awângum,
ae porvo ad Sadaniu’m, ubi has arbores ipfis démontrant.
Ut autem hujus veneni cplledtio rite’ inftituar
tur, adhibent Macaflarenfiùm vel Boegenfiurn regem
vel principem quempiam, ne Toradias illos fallant:
Hinc itaque Boegenfes & Mandarenfes illud emunt.
Arbor autem ipfa ibi crefcit in defertis ac nudis
moritlbus,atque e longinquo faciledignofeitur,quum
Toni, I L ' . ewIflang,
die onder den Gift-boom woont, als een Bafilis\
cus, zullende een klein dier zyn, aan ’t voorfte met twee
korte beenen, waar door het met bet booft opgeregt gaat i
op.'het zelve een-kam of hoorn hebbende, met zyn aajfem
Mefyfchen en Vogelen vergiftigende, weshalven bet van
Verre met pylen doot gefebooten werd: • Den Koning van
Lubo of Toluboi (zynde \een Landfcbap aan ?tNoort einde
van Celebesgroote Zuid-bogt gelegen j zal een f t een of
Meftïca van de eer f t genoemde kakel-ftang gebod hebben,
róod-en vuurig, van de- tweede beh ik 'er een,, zo groot
dis een dubbeltje, boven ■ half-rond, bene eden plat,' als
een doorgefneeden kogel, vanverwe,' als donker-kriftal,
aan de eene zydemet eemVotite plek; op een andereplaats.
Van my befebreeven onder den naam van Dracontias.
Naam. Den boom noemen wy in ’t Latyn Arbor T ox i-
caria, in ‘t Duits MaealTaarze. Gift-boom of Spatten- .
boom. In.'t Mdleyts Caju Upas. • Den gif tigen zap daaruit
vergadert; biet ToxicumMacaflarenfe: In ’tDuits
Spatte-gi-ft: 'In 't.Maleyts Upas: Op.Macaffers, en-
doorgaans op Celébes Ipo, gelyk zy ook den boom noemen.
De eerjle toffe zoorte ( van de Wyfkens-boom komende)
werd bygenaamt in : t Macajfers. Pacanre Sama Jang,
in 't Maleyts: Maccan Cavvul, dat is ,.e e t, of boud u
belofte, dewyl betJlapper- van kragten is , en. men daar
van geneezen kan, ats men zyn belofte boud, beftaande
gemèenelyk in 't geven-van een maaltyd, de andere of
Jnoodjle zoorte van ’t Manneken, biet in 't Maleyts Upas
Radja, op Macaffers Lnpo Matta Joe, of in’t Maleyts
Djato Matti, om dat de gequetfte daar van terftond neervalt,
en ft erft. Dit tweede vergift. is altyd barder, en
fwarter, dan bet eer fte > febier. als pik, docb fmelt dom
de warmte in de Zon: Beide zyn onfcbadelyktehandelen,
en doen ons geen. quaad, ■ als zy maar ’t levend bloet niet
raken,-ja de Inwoonders van Celebes durven,- bet inwen-,
dig nemen tot eenige Medicyn, gelyk bier na zal gezegt
werden. : > ■ : 1 . , ■
■ De pyltjes of flitzen-, waar aan dit vergift gefmeert
Word, in 't Maleyts Sompit genaamt, zyn dunne ftok-,
fes , rykelyk een voet lang, en zommige anderbalven ,van
een dun boutje of rietje gemaakt , :inde dikte vaneenftroo-
halm, doch regt en ftyf.; ..Aan ’t voorfte eind ftee.kt een
beentje,-of-baayen-tantje, daar bet venyn aangefmeert
is,- in gedaante van een fwarte Gom: achter- fteekt een
hmkwerpig korkje, gefatzoeneert na de pyp van ’t Spqtr
roer. Dit Spat-roeY of Sompittan, is zoolang, als een
man, van bard en fwartacbtig hout-gemaakt, van binnen
met een-doorgaande bolle pype , paar peis een pink in
mag, zee\regt egaal'gehoor,t. Mier in fteekenze dp.vopr-
noemde Jpatte óf blaaspyltjes, en blaazen dezelve met een
fcbielyke kragt daar uit, ’t welk omtrent de diftantie van
een Piftool-fcboot- treft, zo dra dit pyltje ergens invaart,
zo 'blyft het angeltje fteeken, en den loffenpyl trekt men
u it, of valt■ van zelfs af.
Met venyn 't warme bloet rakende, verfpreit zig ter-
ftond óver ’£ geheele lyf, dat-men ’£ in de aderen voelen
kan, veroorzaakt een grpote. brand, en daar op een fwa-.
re draaying in ’t hooft; waar op de ormagt, en den doot
volgt.
-■ Tê-ii Oorlog gaande ', werden deze -Spatten dn. een koo-
ker van Bamboezen gedaan, waar op■ betdekzel digtfluit,
evenwel na verloop van een jaar, verminderen deze Spat-
ten -al vry van hare kragten. ■ . ' - „■
■ Plaats., De natuur beeft;dezen fcbadelyken.boom, ais
gezegt,‘ Verre van de wooningen der m&nftben afgezpn-
d er tien zyn eigen Vaderland is Celebes ,: de -moeder van
alle fenyn ; daar by zyn zitplaats heeft by de Tqradias,
zynde wilde Berg- woónderen-, tuffeben Mandar in ’£
iVeften, Tomotano in ’t Ooften, en benoorden de Provincie
L u b o , ’£ -.welk naaft aan de Toradjas, paatd. Die
van Lubo gaan eerft na dé Negorye Tamboge,,. een halve
dag vanftrand, by de rivier Moyke , van dciar van nog een
dagryze tot de Negorye Maftamba,-,. .dqarie bet Ipo balen,
heide Negoryen o?ider Lubo porterende. Zy gébruiken nog
een andere weg, by de Negóryen Paloppo en Walendra,
van daar een aagreyze landwaart in komt men eerft aan
Bolong, van daar na Awang, en voorts na Sadcinii,diè
de boomen aanwyzen. Tot deze commij/iegebruikt mende
een of ander Macaffaarffe of Boegifche Qfeyn, dat is ,
Koninkskèn of Prins, op dat de Toradjas geen bedrog
daar onder mengen. Van bier koopent dan de Boegifche ,
én die van Mandar.
■ Hy groeid aldaar op kale bergen, en is van verre wel
te kennen, dewyl geen geboompte daar omtrent ftaat, en
L l 't Idnü