5 4
In Mandura frequens eft , unde juniora fo lk in Ma- Mandur is ze overvloedig, van waar men de jonge blode.
caflara venalia in foruni adferuntur, & quamvis fit til- ren op Makajjèr te koop brengt, en hoewel byrwüt ts-, zoo
veftris h®c arbor, un'o tarnen in loco femel multi- wajfen zy nogtans gaarne by malkander op een jtuk lants.
plicata lubenter crefcit. In Amboina èft rara, fre- In Amboina is ze weinig, dog meer op Boero, Bonoa, en
quentior in Boero, Bonoa, & Oma, tam in declivis Oma, zoo wel in deylakte als in t gebergte.
qUK ° t o i r ° b ? r i s folia tantum funt in ufu, quam- Gebruik. Van dezen boom zyn alleen de bladeren in ge-
diu arbor excrefcit, nullos enim,uti didtum fuit,um- bruik, zoo lang by in zyn groeyen is; want, als gezegt,
•Quam fert fruftus, nifi infumma ejus fenettute, atque by draagt nooit vrugten als in zyn uitterjte,ouderdom, vi
Si nulli inferviunt ufui vel üfquam ufurpantur.Ex fo- dan zyn dezelve nog al van geen gebruik of nergens toe bellis
Macaflarenfes ac Boegenfes amplos formant pi- quaam; van de bladeren maaken zoo wel de Macajjaren,
leo s , atque ex fis quoque neüunt capfulas Epo ipfis als Boegis veelderley breede hoeden, en vlegten oot daar
didtas in qüibus Tabacum ac Pinangam iriCludunt, van kleine doosjes Epo genaamt, daar mze labak, en F /-•
quas fecum geftaüt: Ex iunióribus quoque foliis te- nang bergen, om die by bun te komen dragen. Uit de
nues formaöturmatt® ac facci,in quibus geruntOry- jonge bladeren maakt men mede dunne matten, en ook zak-
zam v el fi plurima conneftantur fo lia, vela pro na- ken om ryjl in te dragen, of, zoomen 'er veele aanmal-
Vi°iis üu® ftxamineos iaccos ac'ftraminea vela nos kanderen naait, zeilen tot vaartuigen, t welk wy Jtroo-
vocare lolemus quum omnino ex ftramine confefta zakken, en Jlroo-zeilen noemen, want zy gelyken zeer wel
Videantur , atque in fimilibus laccis in Java plurima; yanflroo gevlogten te 'wezen, en in diergelyke zakken wer-
fes u tiO fv za , Piper, fruótus, radices &c. illigantur. den op Java yerfcbeiae goederen, als ryjt, peper, vrug-
E x ’ iisdemquoque foliis per longitudinem fiffis fila ten, Wortelen tfc. af gepakt i uit de zelfde bladeren, in de
ouoaue fortiora conficiunt, colligando apta, ut & pro lengte gefpleten, maakt men ook eemge grove draden, dien,
retibus, ac tenuius diileóta, fila praebent, ex quibus Ma- Jlig tot alderhande bint-werk, en grove netten, en nog fyn-
calïarenfes veftimenta contra pluviam habent, Badju- der gejneeden, gevenze een gaaren, daar de Maccajfaren ba-
torro& Cororon didta, quibus feinduuntmenfibus pluvia- re regen-rpkken van maaken, Badjutorro en Cororon ge-
libus quiim Oryzaro plantant vel in fafces illigant. Inter naamt, dewelke zyaandoen inderegen-maanden, als zy
foliorum orturn mollis ac tenera crefcit inftar fpongi® de ryjl planten; tuffcben den oorfpronk der takken, vint
fubilantia feu inftar fomitis igniarii, qu® Baroe dicitur, men een weeke en teere fubjlantie , als een dunne Jpongva
6 apta eft ad navigia obfolidanda, ex fequente autem of als gebrande tontel, 't welk men Baroe noemt, en be-
arhore Saeu melior ac major ejus colligitur quantitas. quaam is om de vaartuigen mede te breeuwen, dog uit den
- 6 volgenden Sagueer-boom komt bet veel meer en ook beeter.
Boesenfes & Boeronenfes aliquem inde eliciunt po- De Boegis en Boeronezen weten mede eenigejrank daar
tum 'We tarnen viliorem ac a lium T ow ak , nau- uit te tappen , dog die is veel Jlegter als andere Towak,
feofum ac caput gravantem. Euminfinem ohines fere brakagtig vanjmaqk, en bet hooft bezwarende; tot dien
verticis detruncant ramos, detruncatum obvolvunt einde kdppenze fchier alle de takken van de kruin af, be-
caüut foliis ne aër accedat. Tumque hoe feriunt, winden den kop met bladeren op dat 'er geen lugt by kome;
ac dein appendent vas aliquod, quod demuiji altero deze kloppenze eerjl w at, en bangen als dan een vat daar
renletur die: Hunc autem liquorem eliciendo arbores aan, 't welk eerjt de tweede dag vol of vervult wert, dan
hse marcefcunt ac deformatie funt, uti quoque Sagu door dit tappen werden deze hoornen zeer mager en onge-
arbor E quibus vero nullus eliciturp otus, led bene co- daan, gelyk mede den Sagueers-boom. Dog die men met
luntur ac depürantur, pinguefcunt quafi, ac craflef- tapt, maar voed en bavend,werden vet en dik, en als dan
cünt atque farina ex earum medulla pr®parari kan men eenig meel uit baar merg bereiden, pp dezelfde
noteft eodem modo ac ex arbore Sagu. Alio quoque manier gelyk uit den Sagueers-boom; ook gefebiet bet tap-
modo elicitur liqüor, fi nempe in vertice detruncato pen of tyfferen nog op een andere manier, te weten , als
foramen per truncum perforetur, ipfique canalis in- men.boven in de kaalgemaakte kruin een gat m de Jtam
' tmditur cui vas aliquod appenditur ,‘ quod alternis boort, een geutje daar injteekt, en een vat daar aan hangt,
etiam renletur diebus , hoe autem non ultra duas ’t welk mede alle twee dagen eens gevult of vol wert, maar
tresve feptimanas continuari poteft. In Bonoa hasc dit tappen kan men niet boven de twee adne weeken conti-
arbor altior excrefcit, ac latiora habet folia quam in nueeren. Op Bonoa wuft deze boom wat booger, ën met
aliauo alio loco fed ejus loei incoke ingeniofiores breeder bladeren dan elders, en dejfelfs mwoonders zyn
funt quam eorum v ic in i, atque ex ejus foliis éle- fneediger dan haar gebmren, om uit dejfelfs, bladeren te
pantes plures contexunt res, inter quas petafi ampli vlegten veelderley fraye dingen, en onder anderen breede
córonis ramofis ornati Tudong didti e xcellunt, quos hoeden, met getakte kroonen daarboven pp, Tudong ge-
feminae ad folem & pluvias avertendas geftant. Qua- naamt, die de vrouwentegen de zon en regen dragen, als
dratas quoque inde formant capfulas Totombo illis vo- 'mede vierkante kistjes Totombo genaamt, dieze dan met
catas quas foliis atro ac rubro cölore impraegnatis zwart en rood geverfde bladeren weten te doorwerken, en
eleganter contexunt, ac quafi depingunt,qu$ fuppel- als te bejebilderen, zynde wel een bros huisraad, dog zeer
lex ouidem eft fragilis, viilgaris tarnen, & apta pro gemeen en bequaam om linnen en klederen daar in te ber-
veftimentis ac pannis confervandis, atque hilce duo- gen, en met welke twee dingen zy luiden ook eeytyts bdar
bus oraeparatis tributum quondam folvebant règibus txybuit betaalen aan de Ternataanfcben Komngen. Uit bét
Ternatenfibus, Ex ligno Alphurenfes longas jacula- bout maaken de Alpburezen bare lange werp-Jpietzen, Sz-
torias formant hallas, Sagu Sagu diólas, ‘quas ex ma- .gu Sagu genaamd, die zy uit de bant na de .vyand werpen,
nibus in holles vibrant, ac malignum adferunt vul- maakende een quade quetzmr, om dat de Jpits Jplinterd,
nus , quum hafta in ramenta difiilit, fi ad ofla'perve: alffe op een been raakt.
91 si' quis comederit noxios pifces, Cancros, feu Fun- Als ymandgegeeten heeft van eenigefcbadelyke viffeben,
gos turn fruftum viridis hujus arboris rami aqua con- Crabben, of Cambernoelien, dan moet men een Jtuk.vande
tundendum e ft, ac etüs fueeus exprefius è gro propi- groene tak dezes booms in H.water kneufen, het zap daar
nandus'eft qui curabitur quam p'rimum vomuerit, ea- uitperffen, en 't zelve den patiënt te drinken geven, zoo
demquoque aqua curat illos,qui a Celebenfi Salaman- zal by geneezen, zo draa by aan het braken raakt, 't Zelf- .
.. dra Tocke di£la, miftione venenata cpnfpurcatus eft. de water helpt ook die geene,die een CelebijcbeSalamandar
Defeftu viridium ramorüm facci quoque ac mattte ex met zyn venynige pis befpat heeft: men neemt 00$ by ge-
eius foliis context® adhibentur, atque has in aqua ma- brek van groene takken èen jtroozak, of matte van dejfelfs
ceratas tam diu conterunt, donec fpumefcat aqua, bladeren gevlogten, en die kneujl of kneed men zoo lange
ouam aegro propinant. Tenuiflim®-radicis fibrill® ex in 't water, tot'dat bet zelve febuimt, en geeft bet zo den
Inac arbore cum Sonchi Amboinenfis radice maftica- patiënt te drinken. De dunjte vezelingen der wortel de-
ac fuccüs ex his deglutitus curat Diarrh®am. zes booms met de wortel van Sonchus Amboinicus ge-
’ kaauwt, en bet zap ingezwolgen, geneejl den buik-loop.
- Cum Lontaro convenire videtur Lantaniere fic di- Met den Lóntar Jcbynt mede over een te komen den Lan-
£ta a Gallis in infulis Carib®ishabitantibus, qu® de- tanier, alzoo genaamt van de Francoizen in de Caribifcbe
fcripta eft in Antill. Hijlor. Cap. 6. qu®que eflet arbor 'Eylandcn woonende, midsgaders befchreven in de Hiftorie
amplo ac radiato folio. Antill. Ca^. d. en 'twelk zoude zyn een boom met een breet
‘ , . . en geflernt Uadt.
• silveftris Lontarus, feu arbor ipfi fimillima crefcit Den wilden Lontar , of immers een boom den zelven
quoque in infulis Philipp®is Ybur ibidem difta, trunco
tarn crafib, ut vir etirn brachiis compleifti nequeat,
atque ejus medullam incol® ficcis temporibus in
ligneis caudicibus contundunt, ex qua panem formant,
uti hic in Amboina ex Sagou pr®paratur. Item,
fi vertex ac folia detruncentur, ac per truncum canalis
intrudatur foramini cuidam appropriatus, potus
tune inde hauritur,qui cocjuendofit lyrupusfeuGoela,
ac diutius coftus faccharum pr®bet rubrum. An qre-
dibile itaque e ft, Fariniferam Palmam, quam itinerarii
Francifci Drake, uti Carolus Clufius Lib. 1. Exotic. Cap.3.
feribit,- in Manilhis viderunt, rotundo vertice feu ca-
pite Brdficam capitatam ®mulantem, atque- ex qua
juxta' eorum relationem panis- .pr®parabatur , hanc
filveftrem Lontarum feu Manilhenfium Ybur fuifte po-
tius quam arboremSagu, quampoftea primuminTer-,
nata yel infulis Moluccis obfervarunt. Viderunt enim
forfan primum in Manilhis , ac morem pr®pararidi panem
dein in Moluccis, ac forte putarunt unam eandem-
que elfe arborem» Quales errores in libris itinerario-
rum j atque a noftr® nationis navigatoribus commit-
tuntur, quöd unum eundemque cujusdam rei ufum ex
diverfis obfervent arboribus, ac fine ulteriore indagi-
ne utrasque confundant, & pro iisdem habeant, unde
-quoque Europ®is feriptoribus fimiles cauffant errores,
uti fupra Cap. 3. demonftr'atum fu it, dodlo Sca-
ligero in deferibendo Goccum Indicam accidifie»
Hujus filveftris Lontari Ipeciés altéra feu varietas
videtur Javanenfium Cabang, quamvis etiam ad Saribum
& Licualam réferri pofiit. Cabang autem folia non ita
profunde funt difle£ta, aediu durât, quod non nifi folia
in ipfa obferventur : Tempore autem fit atbor tam
cralîa ac Calappus, duabus tamen ulnis vix altio r ,
neque frudtus niu in fumma profert fenedtute, unde hi
Incolis quoque ignoti funt,- alioquin earn compararem
cum humili Taihmaf arbore' ioZeÿlana crefcefitel Folia
hæc itidem magni finit üfus; ex iis enim tenuiter
difiedtis Javani façcos formant,- item Tudongs feu am-
plos petafos, quos contra folem & pluvias gerunt : in iis
diverfæ quoque res confervari ac obvolvi polfünt, immo
Malaicenfibus mos e ft , in hifçe deponere pretiofum
lapidëm Hyftricitem, feu Pedra de Porco didlum, ut
ejus vires confervent, qui hune in finem his obvpl-
vitur foliis, fit in cilia ex auro confeçla afiervatur. Ôb
magnum foliorum ufum arbor hæc utcumqué eft fru-
ticofa line trunco, qu® raro alio in loco occurrit
nifi circa Javanorum emporium Damak in monte Hon-
dangh, ubi toti hujjus arboris campi, feu potius filvæ
occurrünt.
Circa Bataviam ad propugnaculum Ryswyk Cabang
quoque invenitur, cujus folium ultra pedem v ix eft
magnum, aeproinde ineptum eft pro Tudongs:, laccis
&c. formandis.
Cabang folium ex Java jufii adferri, ut cum Lon-
taro-Utan feu filveftri compararem, ac plurimum. cum
liocce convenire expertus fum: Ambo enim fruticis
folia tenuem habebant petiolum , digitum circiter
crafliim, quinque pedes longum, profunde fulcatum,
atque ad latera brevibus Cindlum fpinis: In Javanehu
divifiones in quatuor, quinque, fexve lacinias erant in-
fculpt®, quum Amboinenfe plurimum in tres partes
fit feparatuifi, quaque divifione ex tribus radiis'
formata, in Amboinenfi profundius quoque funt inci-
f® lacini®: ad divifionum margines tenuia gerebant
filamenta, qu® tempore etiam feparantur ac decidunt»
In utroque folia non acute definunt, fed funt obtufa
& quafi abrupta. Frudtus Javanenfis Cabang acquirere
non potui,alioquinreliquam hujus notare polfem dif-
ferentiam.
zeer gelyk j wdjl mede in de Philippinfcbp Eylanden, aldaar
Yfiur genaamt, met een zoo dikken Jtam, dat hem
, een-man niet omvatten kan; en wiens merg de Inwoonders
by fcbrale tyden in boute blokken Jlampen, en daar van
broot manken, gelyk wy bier in Anïbon met de Sagu doen.
Item, a h men de kruin, en de takken af kapt, een gat boven
in deflam boort, en een geutje daar mJleekt, zoo kan
.men een drank daar uit tappen, waar van men met kooken
bekomt een Siroop o/ Goela , en met nog langer kooken een
bruine zuiker; en is bet dierbalven gelooflyk, dat de meel-
gevende Palma, dewelke de reisgezellen van Francifcus
Drake , gelyk , Carol. Club» febryft, Lib. 1. Exotic;
Cap. 3. ywer.s in de Manilbas gezien hebben, met een ronde
kruin of bol den Jluit-kool gelyk, on waar van men naa
baar zeggen brogt towkte, veel eer deze wilde Lontar of
Manilbajcbe Yhur geweefi zy, dan den Sagu-boom ,die zy
daar naa eerjl in Ternaten, of in de Moluccos hebben gezien;
want zy hebben mijfebien den boom eerjl in de Manilbas
gezien, en de manier van 't broot maaken daar naa
in de Moluccos, en apparent gemeint ,dat bet een en dezelfde
boom was. Hoedanige of diergelyke abuizen men in de
reis-boeken, en fcheep-vaarden van onze natie wel meer
vindt, namentlyk dat zy eenderleygebruiken van tweeder-'
ley hoornen aantreffende, zonder verder onderzoek, Jlraks
dezelve komen te vermengen , en voor tenen boom te houden
, en waar door zy dan bok de fchryvers in Europa tot
diergelyke abuizen aanleiding en oorzaak gegeven hebben,
gelyk bier boven, Cap, 3. aangewezen is, dat dien geleerden
Scaliger , met het befebryven van de Cocos Lndica
wedervaren is»
Van dezen wilden Lontar fcbynt ook een medéioorte, of
.verandering te zyn de Javaanfcbe Cabang, hoewel men
hem ook onfier Saribu, en Licuala kan reekenen; jebieten-
de eerjl uit den grond met een enkelt bladt , omtrent drie
voeten boog, uitgebreid als een wayer, in de gedaante van
Licuala , dog de Cabang is geenzints zoo diep gejneeden *
en blyft lange Jlaan, dat. men niet dan bladeren daar aan
ziet: Dan metter tyd werd bet een boom zoo dik als een
Calappus-boom, dog niet boven de twee vademen boog; by
draagt niet dan in den hoogjlen ouderdom zyne vrugten,
en daarom zynze de Inlanders ook onhekent, anderzints
zoud’ ik hem vergelyken by den lagen Tammar-boom op Cey-
Jon groeyende. Deze bladeren zyn insgelyks van groot gebruik
, want uit dezelve, alffe tot dunne riemkens zyn ge-
fneeden , werden mede de Javaanfcbe jlroo-zakken gemaakt,
als mede de Tudongs of breede hoeden, die men legens de
zon en reegen draagt;meji kan ook veelderley dingen daar in
bewinden en bewaren,Ja zelfs is bet by de Maleyers een
manier, datze den kojtelyken Hyftricites, of Pedra de
P orco , daar in leggen om zyne deugden te bewaar en;
werdende tot dien eynde met deze bladeren omwonden en
voorts in een goot cosje bewaart; wegens het groot gebruik
van de meergem. bladeren, Zo blyft dezen boom meefl
eenjlruik zonder Jtam, en die men ook zelden elders vint,
dan omtrent de Javaanfcbe koop-ftadt Damak, op den berg
Hondang, daar men gebeele latters, of velden van dezen
boom heeft.
Omtrent Batavict, by de reduit Ryswyk vint men mede
bet Cabang, dog het blad wert niet boven een voet groot
en is dierbalven onbequaam om Tudongs, zakkenéc. van
te maaken.
Ik bebbe bét Hat van Cabang van Java laten overbrengen,
om bet met onzen Lontar-Utan te vergelyken, en bevond
bet daar mede ten meejlendeel over een te komen: want
beyde de bladeren , te weten, die van een Jlruik, hadden
een dunnen fieel, omtrent een vinger dik, by .de vyf voeten
lank, diep gegeut, en aan de kanten digt mét korte
doornen bezet; aan 't Javaanfcbe waren de verdeelingen
in vier, vy f, en zes lappen verdeelt, daar bet Ambonfcbe
meejt in drielingen verdeelt is , ieder drieling uit drie ftraaien
beflaande, en aan ’t Arrjbonfche zynze dieper gekeept;
aan de kanten van de verdeelingen baddenze dunne draden,
dewelke ■ daar affebilferen, en metter tyd ook af vallen; aan
beide loopen de bladeren mede niet Jpits toe , maar zyn
Jtomp, en als afgebrooken. De vrugten van bet Javaan-
Jcbe beb ik niet konnen krygen, anders zoude ik met meerder
verzekertbeit daar van hebben kunnen Jcbryven,
Ê X P ’LÏ- /Y T -