542 II E R B A J U I A M B O I N Ë N S I S I J k r III.cap. XXXVII.
Primo multum tædii devoravi, ut hocce inveftiga-
rem & detegerem ligiium ob memorata pericula&
difficultates,quæ circa.hanc arborem accurrunt, fub-
eunda ^ fortuna autem-mihifavebati quum multæ mihi
obveriirent arbores tam in Hitoes ora , quam in ip-
li oppofita regione Hoeamohel,. quæ farii.magpa .copia.
hoc fuppeditanc lignum ; quam primum vero hoc
vulgo innotuic j cito defîciebat illud, quum Æthiopes
rnufta cjuotidie adhibeant fuffimigia ac ddorata olea^
atque hocce ligno utebantur loco veri Garo feu Agal-
lochi, quod parce admodum in hafce de'fçrtur regio-
iies : Primo tempore magni etiam hoc faciebara liJ
gnum,dein vero compériens multum fenfim amittere
de fua jucunditate jfimul & minore illud habui in pretia,
quandoquidem non valet * & inutile eft ,f i diu ad-
fervetur.
Tam ex vétüfto quant ex recenti hoc'- ligno oleum
pingue & vifcofum excoqui poteft forma Teré-
bintninæ, fed quod magis nigricat & per defcenfum
fequenti præparatur modo : Confcinde 6s difcmde hod
lignum in parva frufta , irrora hæc aqua marina, &
h ß inple' vulgarem ollani terream,- huic inpohe pati-
nam terream, quae paulo latior eftiftius O’ilæ apertu^
ra , tali modo ut iftius patinæ dorfum ollæ fuperficid
feu aperturæ fit junftum,& oras obiter obtegat, pru--
denter hæc fimul inyerte & alii inpone patinæ paulo
majori præcedenti,- jun&uras autem obvela cum virw
dibus Mufæ foliis,quas obtura argilla, fed ubiquetam
levitefj'ut oleum tranfire poffit, inferiorem turn pa-
önam terrae committe, ita ut plia cö'mminuto lignd
repleta promineat,- fupra hand ignem exftrue, unde
pingue fenfim liquefcit lignum, atque oleum fuum e-
jnittit, quod per junfturas in inferiorem depluitpati-
nam: poft femi circitef horam omnia fimul pruderiter
t o l l e , 'ita ut nulla arena vel terra in fubjedtam décidât
patiriam'y in qua fpifium,- nigricans, & vifcofum
reperies o'leuim inftar Terebinthinæ lentxrm & tenax,
fumi fpirans odorem f quern nunquam amittit. In ol-
la ifta inpöfita videbis carbones nigricantes ate femi*
exuftum lignum,-quæ abjice, Quum repeterem hunc
progreflumy lignum'nulla irrorare volébam aqua, ju-
dicans fumofum hunc'odorem inde'fuiffe ortum, præ-;
ceptor autem m'eùs y qui mihi hante' demonfträbat de-»
ftillandi artem,- 1mm Reti diftus’y qui Æthiopum fia-*
men Boeronenfis erat'y aquam iftam retfuiri admone-
b a t, quoniam lignum alias flammam conciperet, necul--
lumexhiberet oleum: Hocce modo e x omnibus lignis
pinguibus, præfertim ex fupra memorato Lingoo & Sali-'
mûri, olea exftrahi poflunt,quod inquirendum reftat.
Oleum hocce adnibetur, ad cundtas feabiei fpecieÿ
& cutis fordes: det'ergendas, externe illinitum, quum-
yero fît admodum vifcofum, CUm pauxillo Cäiappi
oleo commifcendum & càlefaciendum eft. Senfim
âutem fit refinofum inftar Terèbinthinæ , vifcofita-
tem vero nunquam amittit. >
E x junioribus ramulis,ac tenuibûs radicibusa cortice
denudatis, dentifcaîpia formantur, quibus dolentes
punguntur dentes, Càtharris repleti, ut humored
effluant catharrofi; exurit autem quam maxime os,
Maturi ejus frudtus iri mare decidentes a Sardis,
Cabelinis, fimilibusque minoribus pifeibus comedün-
tu r , quorum inteftina abjiciendafuôt,inquibushorum
frudtuum nuclei reperiuntur, eo quod amarûm præ-
beant faporem ; Si oleum fupra deferiptum deficiat',
ejus loco rafüra pinguis iftius ligni adhibetur cum Ca-
lappi oleo mixta, qua feabies illinienda eft.
dimboinenfes hujus radices effodiunt oriente foie,
ita autem, ne effbdientis umbra radices tegat, has in
feptem minora confcindunt. frufta, quæ corp'ofi in-
geftant contra incantameiita&præftigias. Eadem hæc
radix cum Zingïbere contrita & illinita omnes curat
manuum vel pedum phlegmonas: Ternatenfes pingue
terunt. lignum fupra porphvritim, & cum aqua
mixtum propinant vel Cum debili potu- Araca contra
Choleram & inteftinorum tormina, Vidi Sinenfes
quoque hoc exhibere contra Afthma, ad quod vero-
ntuntur fuo Garo, Timbion didto. _
- , Sinenfes &Malàyenfes cum peregrines volunt ded-
pere mercatores, ipfisque hoc Garo-Laut pro veroven-
dere Calambaco, taies eligunt nodos, ac frufta, quæ
cum vero certant Calambaco qiioad colorem ac for-
mam,hæc irrorant aqua rofarum,vel aliaquavisodo-
rata aqua, in quam rafura veri Calambacifiwtinmifta&
• • mace*'
Ik -nam in *t eerfie veel verdriet s , om dit bout op te
:'zoeken., en te leer en kennen.yLvof;egns de.voornoeinde moeye-
lÿkbeidy en perikelen omtrent dezen boom uittejlaan , en
ik bad bet geluk, dat ik juiji doemnadls veele boomenaan-
trof, zo op de kufle van Hitoe*i aïs bet- Vegen over gelegene
land van Hoeamobel, die dit bout in redelyke quan-
üteit uitgaven i maar zo baafl voierd bet. niet^ beke7it onder
den gemeenen itian, of bet raakte baaft opj om dat dé
Mooren met reukwerken en welriekende Qtyen gedurig omgaan,
en dit bout in plaats van opregt Garo óf Aggl-
iout gebruiken i bet welk in deze Eilanden zeet febahrs
gebragt word; Wy maakten dan in ’i eerfié mede wat
Werks daar van i maar iitimaßls bevindende, dat bet met
verloop van jaren veel van zyniieffelykbeid verlieft i beeft
bet ook veel Van zyn agtinge verhoren, want bet'niet
deugt om lange te bewaren:
Zo wel uit bet oude fais uit bet Verfcbe bout, kan men eert
dikke klevedige Olyfmelterij in de gedaante van Tarpentyn,
doch fwartacbtig, bet welk gefibict per defcenjürh, al
diisi Kapt en Jnyd bet bout in kleine fiukken, bevogtigt
bet met Zeewater, en vult daar méde een gemeene aaraè
pot, doet daar op een aarde fcboteltje, bet welk eenbairt-
je breeder z y , dan de mond van de pot f en zodanig dat
den rügge van de fcbootel in de mont "van de pot kometen
aan dë randen lojjelyk finite* Stelpt dit zo met malkan-
der Om, in een ander fcboóiel, die Weder Wal grooterzy,
'dan de voorige, èn bewind dé zarnenvoeginge met groe*
ne bladeren van Pifiang, ftrykt daar over wat kley , dog
bVêr dl lojfelyk, dat 'er de Öly tuficbën beide- doorlöoperi
kan, begraaft de onderfte fcbootel in de aarde, dat de*
pot met bet gekapte bóut üitfieeke, daar op gy dan een
vuur zult fiooken, zo zal bét vette bout beginnen teJmeU
ten, en zyn Öly van ziggeven, dewelke tujfcben de za-
menvoeging in de onder jte fcbootel lóópt. Na omtrent een
half uur, neemt alles zoetjes óp, dat ’er geen zand, nog
aarde in de onderfte fcbootel valié, zo zult gy in dezelve
een dikke ^fwartacbtige ,en kleverige Oly vinden, zo vaft-
böudende, als tarpentyn, maar zeer rookacbtigvanreuky
die.bet ook noit verlieft. In de bovenfte pot vind gy een
party /warte kooien, en half verbrand bóut f it welke weg
fmyt. Ik wilde bet bout mei geen water bevogtigeri in
bet herdoen, óm dat ik oordeelde den rookachtigen reuk
daar van te komen, maar mynéii Baas, die my dit difte-1
leeren leerde> Iman Reti, Moorfcbe Priefter van Boef o?
vermaande my, dat zulks noodig was,- omdat anderzints
bet bout in den brand zoude raken, en geen Oly geven.
Óp deze manier kondé men Uit allerley vette bouten, inj
zonderheid van boven gemelde Litego en Salimuri, een Oly
krygen, 't wélk nog te onderzoeken ftàaié -
jDeze Oly 'werd. gebruikt, om allerlei fchürftbeid en onzuiverheid
des buias te verdryven , van buiten opgëfmeert,
dóch dewyle bet zeer kleverig is , moet men bet met eeii
Weinig Calappus-Oly wärm maken, en vermengen. Het
word mettertyd barftachtig ,, als tarpentyn, maar zyné
kleverigheid vertieft bet mit.
Uit de jonge takjes , en dunne wortelen van de fchors-
fe ontbloot", maakt men tandeftóökèrs, Waar mede men
zeere tanden ftookt, die met zinkingen beladen zyn, daar
de vogtigbeid dan uitloopt : doch bet verhit den mond al
vry wat. ■
Alle de rype vruchten in Zee vallende, werden van de
Zardeynen , Cabelyntjes, en andere kleine Vijfcben ge-
geeten, welkers ingewand men dan moet weg finytçn,
daar men déze korrels in vind., alzoze bet zelve bitter
maken. Als men de juoorfcbrèvè Öly niet heeft -, kan
men bet fcbraapzel van bet vette hout nemen,pietJCalap-
pus-Öly mengen, en de fchürftbeid daar mede beftryken.
He AmboineeZen grdvén de Wortels uit niét de opgaande
Zonne, zodanig dat des gravers fchdduWè niet over
de wortel volle. Deze fnyderize in zeven kleine ftukken,
èn drógen die om het lyf ,tegens alderhande. tovery en belee-
fing. Dezelfde wortel met kleine Gember gevfeven, en
opgeftreeken, geneeft alle beete gefwellen aan. handen „en
voeten. De Ternatanèn vryven bet vette hout op een
f t een, èn géven bet met water o f flappen Arackie drinken,
tegens het bort, of fnyding des ingewants. Ik heb
bet ook de Sineezen zien ingeven, tegens den korten aafem,
gelyk zy met baar Tifnhion, of opregt Garo doen.
De Sineezen en Maleyers , willende de vreemde Koopluiden
bedriegen, en dit Garo-Laut voor opregte Cal&m-
bacq verkoopen, verkiezen zodanige knoeften eh ftukken,
die bet ópregte Calambàçq dan cèleur én fatzoen naaft
komen ; deze beftrykènze met roozen, of ander Welriekent
water, daar in fcbraapzel van'goed Calambäcq geweekt
IIIBoek.XXXVIII.Hooftft. AMB O IN S C H E K R U Y D B O EK . 245
macerata, dein ham obvelant ficcis Midie foliis, qua?
per menfem adfervant in loco claufp vel olla, turn ham
frufta verum adquirunt Calambaci odorem aeformami
Fraus tarnen mox detegitur, ft comburatiir, vel orq
rhafticetur hoc lignum, quum odor & lapo'r utriusque
nujus ligni multum varient.
Verum eft,utraque efieämara,ftmanducentur, Car
lambaci vero amanties ad Corticum Citri .accedit faporem,
grataque e f t , Garo Laut autem Abfynthium
vel Aloen semulatur. ................
Böeronenfes totos hujiis ärboris ramos cpmburunt
circa arva fua O ry za confita, horumque fumo mures
fugare volunt, qui magnum ipfis adferunt damnum:
Quidam inter urendum folia arboris Lolowaral feu
Lolowafan addunt, Boeronenfibus Fatabu Befaar di-
Clse, qute ftrepitu ac ftridore mures fugant: Baley-
enfes ex albo hujus arboris ligno albos formant Co:
thurnos, quum lentum ac leve fit, quos Magnates
pedibus fuis geftant.
• Si quis comperiatjipfi vifum efie tenebricofumtam
fumo hujus ligni, quam aliorum odoratoriim ligno-
rum,oculos fuos abluet cum liquore, qui ex calicibus
Globa exprimitiir, quibus fru&us inudent;
C A P U T T R I G E S IM U M
O C T À V U M.
Arbör LaBaria. Manga Bravai
ALtera laftifera arbor a vulgo pro fpecie filveftria
Mangae- habetur, nos potiüs ipfi peculiare tri-
b’uimus genus. Magmtudinem habet Mangae,
truncum gerens tenuiorem,virumplerumque craflum
Cüm coftice glabro, comam caeterum gerit quoque
extenfäm,' ejus rami funt pingues,' graves, fragiles,
deorfum flexi ,-nigricante obdudti co r tic enödofi, acfi
in articulos forent divifi, adfcenfum negant ob fira-
gilitatem, exceptis' craffiffimis ramis.
Folia irregulari ördihe arfte fibi junfra loc'änturj
Mangæque foliis flmillima fu n t, fed multo majora,
bfro nempe digitos vel decem plerumque longa, bi-
nos vel bmos cum dimidio lata, in junioribus arboré
bus duodecim & tredecim longa, . tres lata, flaccidio-
ra autem magisqute fuccofa funt Mangæ fo lia, fupe-
rîore parte latiflima, in.obtufum apicem definentia, at-,
que inferius fenfim anguftata. Horum coftæ ac nervi
âlbicant, obliqué decurrunt, nec ita parallelæ funt
ac in Mangæ foliis , feabie qüafi & verrucis obfeffa
videhtur, quod fit a mufearum ovis in illis latitanti-
• bus, quum decidunt, rubent inftar CancrorUm co-i
Ctorum.1 ’ _ . .
Flos ex vagina provenit ex binis tenuibus foliolis
compoflta, inferiorque floris pars ex ftella quafi conJ
■ ftat,exquinque anguftis & lætevirentibuspetaliscon-
ftrufta, quæ pro peCuliari haberetur flore, ex hujus
autem Centro verus erigitur flos longo tubo conftans,
& in .qiiinque ampla &. alba petala feie àperiens, formant
Narcifli rererens. Hujus petala funt flaccida,
fupefius fubrotunda& lata, brevi reflexo apice conftan-
tia , uti & ipfä folia finuofa funt, in illoriim centro
tubus quinqüahgularis & concavus apparet, oris con-
ftans rubris & dentatis , fimbriatus q u a f ifin e ullis
ftammibus, bdöris expers.
Poft fmprehii floris lapfum fruétiïs ex centro ihfe-’
fioris ftellæ excrefcit, qui pomum eft nunc rotun-.
dum, nunc ex oblongO o va le , magnitudine femi
perfeftæ Mangæ vel fruftus Coridondong, hic nempé
in Ämboina, in Macäflara enim aliisque Occidentali-
bus irifulis' düplo fere majorés funt hi fruftus, inftar.
Granat! nenipe, externe g labripallid e virentes, te-
nui pellicula tedti, fub qua pilofa reconditur fubftam
tia ex craflis ac flgnofis fibris conftrufta, quæ in e-
jus centro nucleum continet Pruhi magnitudine & Ca-
ftaneæ fubftantia,fed pinguiorem & cib'Öineptuin,im-
Tom. I L mo
is , daar,na bewindenze die met droogePUfang-bladeren,
en bewaren die 'een maand lang.in een bejloóten plaats of
pot, zo bekomen déze ftukken den reuk en aanzien Van opregt
Calambacq.’ ( V Hei'bedrog werd echter datelyk öntdékt, ■ als men 't
brand, of‘in de mond kaauwt, want reuk en fmaók veel
Van, deze béide verfcbiilen. ,.
Het is wel waar, datie alle beide bitter in, de mond
zyn,, maar de bitterheid, van ’t Calómbacq trekt na de
Citroen-jcbillen, en is aangenamer, maar deze trekt na
Alzeni of Aloë:
De Boefoneezen branden de gebeéle takken van deze
boom omtrent haré rysvelden, 'willende met dien rook allé
muizen verjagen, ' die bet gezaaide grooté fchade doen:
Zommige Jinyten ifi bet bra/nden, de bladeren van den boom
Lolowaral of Lolowaran daar by , by dé Boeroneezen
Fatahu Befaar genadrnt, dewelke met haar knerjfen en
krdaken dezelve verjagen: De Baleyers maken uit bei
witte bout van dezen boom bar.e witte trippen, óm dat
bet taai e,n ligt is , die dë vóornaamfte perzooneri aan bare
voeten dragen.
Als iemand bemerkt, dat hem bet gezigt verdonkert is',
zo wel door den:rook van d i t , als andere welriekende
bouten, die zal de óbg'en wajfen met de vogtigbeid, dié
men uit de kolven van de Glpba drukt, dóór de vrugten
aanwajfen:
XXXVIII. H O O F T S T U K ,
De wilde Manga-Boom * ofte hei
Melk- bout;
DEn tweedén Melk-böom wèfd van den gemeenen man
voor een zoor te- vande wilde Mangas, gehouden *
maar wy willen bem liever zyn geflagt op zig zelven
laten houden : by i s . in de. grootte van een Mangasboom,
doch met een dunder ftam, gemeenelyk een man dik9
en een ejfene- feborffe, anders mede van een uitgebreide
kruin, de takken zyn vet, fwaar,, bros, nederwaarts;
geboogen, mét eenfwartacbtige feborffe,bedekt,, en, wat
geknopt , als in leden verdeelt, men kanze niet beklimmen
i om datzê zo ligt btèèkén, of men moet op de dikke
takkènftadn.
De bladeren ftaan tonder order digt op malkander, en
Zyn de Mangas bladeren zeer gelyk, doch veel grooter, te
weten, in 1 gemeen acht en tien duimen lank, twee en
derde-balven breed, aan de jonge boonien twaalf en dertien
lank ƒ drie bieedg Jlapper en zappigèr , dan de Man-
gas-bladeren, van voor en op bet breedft, met eenftompefpits%
en naar achteren allengskens toefmallende. De ribben en
zenuwen zyn witaebtig, febuins , en zoevenwydigniet9
als aan de Mangas-bladeren, zy zyn meeft fehurft van.
aatnzièn, en met vratten bezet, in dewelke tfliegen-eyers
fcbitüén,-alsze afvullen, werdenze vuur-root,als gekookte
kreeften.
De bloem komt uit een hooze of fcbèede.van twee dunne
blaadjes gemaakt, en beftadt bét onderfte van de bloei
me uit een fterfe, mede van vyf fmalle en ligt-groene
blaadjes gemaaktdat men voor een byzonder bloem zoude
aanzien, maar uit de midden van dezelve komt eerft
dè regie bloem voort4 met een langen.bals, enih vyf
breede witte bladeren geopent, in de.gedaante vaneen
Narcijfus. Deze blaadjes zyn wat flap, van vooren rond,
en breed, m t een korte omgedraaide fpitze, gelyk de bladeren
zelfs wat bogtig ftaan , in de midden ziet mén een
Vyf hoekige bolle pype, m t roqde kanten, die wat gekar-
telt zyn, als franjen, zonder eenige drdaden in de viid-
den,- en zonder reuk.
Na bet af vallen van dè bovenfte bloem.) waft de vrugt
uit bet midden van de onderfte fterre, zynde’ een Appel,
zomtyds fond ,zomtyds lankwerpig ovaal, in de grootte van
een half volwaffene Manga,' of de vrucht Condóndong,
te Weten bier in Amboina ■ want op Macaffet en andere
Weftelyker Eilanden werdze wel tweemaal zo groot , te
Weten, als een Granaat, van buiten glad, ïigt-groen of
bleek, met een dun huideken bekleed: daar onder leid een
bairige fübftantie van grove en bputacbiige draden ge-.
tnactkt, dewelke in baar midden verbergen een witte beeft,
in de grootte van een Pruim, en fübftantie als Caftanjem
H h 2 doeb