266 H E R B A R 1 1 A M B O I N E N S I S.
nulls ipû adftent arbores, terraque ipfl fuppoljta fit
fterilis & quafi exufta,. Arbor femina didta in dêch-
. vibus crefcit loris poft Marum prope pagura Sudian. In
Sumatra & Borneo fine dubio etiam occurret, nemps
in Borneo in provincîa Landas & Cute, in ejus pro-
vincia Orientali e regione Macafîaræ, ubique in de-
fertis montibus, unde & arboris forma litorâlibiis po-
pulis ignota e ft, durti Orang-Däyäs feu feri homines
montani ejus acjfbrunt fuccum. :Çutenfis autem iuc-
Cus penetrantiffimus habetur ; non quia Gelebenfis
æque bonus cehfetur, fed quum putatur montanos
iftos populos feu Toràdjas primarium fibi refervare,
âc vîÈorem Maçaflarenfibus largiri. Quum enim Man-
darenfës & Lubenfes , cum Toradjis fuis Macaflaraé
lnbjedti fin t, laine per montanos fuos curàm gerere
dëbeftt, ut quisque arundinçm Bambù hoc repletâm
vënèïïo Macailarenfiumyegi tanquam tributum fofcr
vant & adferant, qiium ipfi animus eft bellum gerere;
" In Baleya in Baturæ regione ad Orientalem plagam
tais quôque feperitur arbor toxicaria, cujus fuccum
montani Baleyæ régi tanquam tributum adferunt, in ol-
lis ex Bambu conredtis collegium , eftque venenum
hoceé triplex nigrutn, rubrum , & croceum, quodef*
ficàciffîmum & optîmum:; Hdcce- venënô tela fua &
câriâles emifibrios obliniunt,' quos fub cubilibus , quæ.
inhabitant, aflèrvant, nolentes quafi nociva ac mo.r-
tifera hæc inftrumenta fuper iplorum çapitibüs pen-
Üére. ' HùjusVèneni antidotum èft radix albaDjerudi.u
mafticättf & iûinita, ; vêtantes fimul, ne vulneratus fub
tëdtuth'fefeconferat. '
Hoc autem tOxicum fequenti colligitur modo: Nemo
ve'ro^udet tani prope ad hanc accedere arborem,
ut ejus fucçüm manibus excrpiat. Perfentiret enim mox
bmnes airtus quafi'congelaicentes ac fpasmodice ad^
fedtös. Ünde primum caput obvélant, manus, ac pedes
lititeis, dein fumant iupra defcriptas- acuminatas
longas arundines Bambu, cjuas fumma vi & oblique
cortîci ihfërîoris trunci infigunt, quos ènim magis àc-
cedit ad ràdicem, eo effiçaciùs eftyenenum, talesque
qüätuör vel quinque Bambu arundines uni rnfixæ ar-
fcotî per très cfuacuorve.dies relinquuntur y per
lëfn ilium, fanguineus. exftillat fuccus, qui btèvi jpöft
côndenfâtur & indurefrit, inque una fpecie ruffelcit,
in altéra migricat. ^ Supremus harum arundingm ge-
nicUÎuà'hoc'tànÊumrepletur fucco j relqüa pars, amp
u t ie r , ütque hoc venenum fit magis nocivum, lon-
gis ipfam arborem mox cædunt feciiribus, quum ejus
fuccum extraxerint, diçentes, fi arbor ipfa moriatur,
omnes qùoque tales'o cc id , qui ultimo hoçce. fuçco
ihficiuntür ac vulneràntur.' Si vèro àrbor fuperfit,
venenum fenfim filàs amittit vires. Hoc autem credo
cum paüCiffimis inftitui arboribusy alas enim diu in-,
minutæ èlfent, hanc autem fpeciém confervanç tan-
tuna pro Radjos feu regibus ac mâgnatibus.
Quum fuccus extraélus adhuc fit moUiusçülus, in
magnis parvisque' inpingitur glebis, vél manibus in
Iongos rOrmatur volvulps, quos Bambu arundini m-
mittunt. ' ' • ■ 1 ..
* Omnès hi volyulï ac glebæ m Macafiaram transp
o r t a i h qüodam' magnatum Creyns didtorum, qui
plérumque éfl- Gfèyn Sûinana.^ cùjus officiüm eft lila
fan&e afîérvare, infeparatadomo GaftellBoerenbong,
fit in mödicö'' Càlôrîs gradu confervàrentür,. nimiUm
cniiii frigüs ills n o c e tf aunimius calor multo, magis
ftbëi^us eft ’, ‘ uride decêmpléi ôbvolvuptur. linteorum
mvolïicrô, àç Omni féptimàha ite.rum difibiyuntur, de-
tergéntüt i linÉèaqüé àct prâm ûpfîs. mundantuf gier
Hä," fiùffius dèM inv9lvfintùrVr "
•. VolVhli- quoqùe omni feptimana ex Bambu arimdi-
nibuS qüi parmis fricantur ; don^fplendèatiÈ,
' fit' fiç'lpfë BairibU' arundines, quibus dem m-
mitturitui', itaqiie obvolvuritdr, ut aër penetrare ne-
^U^beceopus perfiçiunt plerumquefeminæ, timentes,
fi virfâccëaërëht, âliquid de hoc fubtrafluri aüt fu-
ràturi eiTêntr ' Alfi autem Creyns feu maghates quandara
ctîàfii fi;niàtit.potfîôiiern : Base quoqùe caufia. narra-
tiünculaè,’quondam, â i^lolo Mçtfoceano- inter noflrates
fifib'èrfæ:? •menftrùüm némpé; muliebre" huic/mifcerî
vènbnô 1 Utqdè in él^-finem Macafiàrenfium feminas
brafteis indutas e lle , in quibus iftud côlligebant, &
fimäebänt Tù'mïfio hujüs’ vèn'éni çuftodi, quod tarnen
fiqnqùàni’ a qfiöäam Maçaffarehfium yjro- vfi^-femma
'Liberlll. cap. XLV,
'p land daar, onder dor,y en verfengt i s . De Wyfkens-
bOMi groeid in de laagte achter Maruss by dé Negorys
Sudian: Op Sumatra, en Bornep zalby ook vallens te
weten op Borneo in de Provincie Landas, en Cute vaii
deszelfs Oojl-zyde tegens over Macajfarj óver al verre
in ’t gebergte, wesbaïven de gedaante des boomde Strand-
Woondexs mede oribekerpt is, dewyl dé ‘Orang-Dayas, of
wildenden zap af brengen. Dat van Cute werd fwel voor,
% kragtigjlè -gehouden, niet als of bet op 'Celebes niet zo
goed zoude zyn, maar om dat men meende^' dat de Berglieden
of Toradjas bet eerjle onder baar houden, en 't
Jlegte aan dé. MacaJJaren geven. Want defyyl Mandor,
enLubo met baarToradias onder Macaffar Jlaan, zo moe-
tenze door bare, Beig-lieden, bejlellen, dat een ieder booft
voor booft, één rietje of Bamboesje mei dit 'giftgevult,
dan den Koning van Jjdacaiïer tot tribyit moet af brengeni .
wanneer by ten Oorlog wil gaan. ' ‘
Op Baley, in 't dijlr,i£t van Batur, aan dê. Oojl-zyd(t
gelegen, werd-, ook èen zulke Gift-boom gevonden, welkers
zap de Berglieden aan den Konpng van Baley tot een
tribuit brengen, in potten en Bamboezen vergadert, van
driederleicmur.i fwdp » rood, en geel , welk laa0e bet.
bejle.is. Zy.be/nieeren bare, pyfon, en /pattendaarmede
die zy dan onder bcire woonkamers bewqren, willende
quanjuys dezen.iUot niet boven bare hoofden bobben. Zyn
tegengift aldaaf. zyn. de witte, wortels, van Djerüdju,ge:
kaauwt en, opgefineert, gebiedende daar by,, dat den ge-
quetjlen onder .geen daJf. mag komen. .
Dit gift. werd op de volgende manier vergadert p nie-
mant derft, zig ver fouten, dezen boom "zodanig te naderen
, dat. by den zap met de bandendaqr uit wilde,balen:
Want by zoude, gevoelen, als of hem. al de leden wilden
opkrimpen, en verflyven: Dierbalven hewindênze eerjb,
bet booft., banden, en hemen met dpeken,' daar na nee-
menze de: bovengemelde lange en toege/pime Bamboezen *
dieze met kragf, en veqt Jcbuips in da jcbprJfe van den
'onderjlenjëim'JboQten t wantboetidder aande worlel, boe.
kragtiger bet vergift is, vier of vyf Bamboezen iti eènen
boom , latende, die: dpe.óf vier dagen, daar in/fjèeken , zé
hopt dan langs datge.utje.eenbloedigzap.uit, daar bet week.
kort daar na bard werd, en aan dgeene zoorteTr,os /aan
de andere fwart bejlerft. . '■ Het voórjl.e lid van deze Bamboezen'werd
maar vol■_■, de reji kapt men' af,' ‘óm dit'gif%
nog.quaadaardiger te malèn,- zo kappenze den boom tér-
flond met lange btylen omver, wanneer zy den zap uiige-,
trokken hebben, zeggende,-, 'als den bomn Jler/t, dat dan.
alle die gene ook moeten Jlérven, dewélke met dènlaatflen.
zap, daar uitgetrokken, gewond werdén: maar zo den,
boom in ’t leven blyft., zo werd ook bet ver gift metteriyd.
minder, feberp. Doch ik geloove, datze ■ dit met de wei-
nigjle boomen doen., anders zouden die al lang veipnindert
zyn, en deze zoort bewarenze maar voor bare Radjas , en
Grooten. ■ ’ -
Terwyl) bet uitgetrokken zap nog watweekis, zo werd
by in groote en kleine klonteren gepakt,' of met de 'banden
tot korte rollen geformeert, dewelke effen in een Bamboes-*
jen gaan.' ■ .. . *'•* • ' ; ^
Alle'de bollen en rollen nu op Macaffer gebragt zyhde,
werden, by .een van de groote Creyns, wiens wérk bet is.\
iynde gemonelyk Oreyn Sumana, in zyn Kafleel Borren-
bong, in een afgezmdext buister zorgvuldig, aiè.te bewaa-
ren, enin een middelbare warmte te onderhouden, want al ié
groote koude is baar fcbqdelyk, maar al té grpdie hitte
rjog veel febadelyker, dierbalfpen werd bet . wel iienvoii--
digbekleet , en pre.cys eerfs. om. de zeven dagen los gemaakt,
geveegi9.de.doekèn én lappen uitgefcbut., enjc/oonge.ƒ
maakt, dan wéder, ingepakf. \
De roUen neemt men insgelyks alle weeken uit, de Bamboezen,
vryftze met 'oude doeken of , tot datze glimmenf
worden, als mede 'de Bamboezen, fieektze. als.dan weder
daar. in ,- en bewiïidze dat ’er geen l/gt aankome.
Dit werk Uttenze in ’t gemeen dopt vrouwff dpen, vre^
zende ,■ dat. de mannen adar byjkppiendè , 'iéts, daar, van.
jnogten fieelen, dopb de andere Creyns bebbin viede iets
in bewaring.' Dit. is oprzaké van• een mal pruqtjeeer-
tyds by den neeuswyzen Marocegn ondpr.pnze uiigeftrootf,
dat WMenftruuin MuUebre önie r^ f^e rg^ gm e.^ t
werde , en dat tot djen eipde de, vrouwen. op.JftacaJfar
moefken-broeken, dragen,- om' % te,, vèvfmem, en
aan’ den generaal iuigmeefler overleveren, t welk wy
noit van eenig Macajjars man of vrouw hebben verjtaan
III Boek. XLV. Hoofift. AM B O IN S C I I E K R U Y D B O E K . i öf
audivimus.
In ædibus iftis, in quibus hoe adfervatur
cöxicum,
nullæ fqüillæ nee conchæ torrendæ funt.
konnen. In de buizen, daar men ‘t bewaart, moet men
géén Garnalen of fcbulpen braden, of branden,
Si ad bellum profeéluri fint, hocque præparare ve-
lint venenum, ut hocce tela fua & cana es emiflbnos
obducant, omnes volvuli ac glebæ fimul adferuntur,
èuæ variis confiant eoloribûs ac virtbus, concoures
vero in unum colliguntur acervum. Quænam vero
fint efficaciffimæ , ad vifum non ita dignofci poteft,
fed hoc detegitqr experimento. Recipe radicem Lam-
■ poejang, Maçaflarenfibus Lampoem ,& Allia Paya di-
â àm i n.e: Zingiberis amaræ.j hanc.contunde, & in
aqua macéra , doiîec fit mucilaginofa , exprime &
tranfcola per Jinteum, hujüs aquæ parv.am infunde
patinæ portionem, cui inmitte .portiunculam hujas
veneni: Periti mox ex fubita ac majori vpl.n3m.0n e-
buliitione de .viribus dijudicare pqfliinty -G.lebæ., quæ
jisdem confiant viribus, fimul çont.unduntur, iftiqae
infunduntur mucilaginofæ. aquæ, quum mox, fumma
certe admiratione confpicitur, .qua ratione hoc vene-
nuih fixas exèrcére incipiat vires ac fævire, quod tanta e-
bullit fefeque. convertit fæ pe vi, ut in medio tota con-
fpiciatur fovea, per quam rundus patin» appareat, quod
vero parvam tantum exhibet ebulltionem ac commo-
tionem i debile cenfetur. |
Als zy nu ten Oorlog gaan willen, en dit gift prepareer
en, om op de -fiitzpi of jpatten te firyken, zo werden
alle de khnteftjes en rollen 'by malkander gebragt,, die dan
van verfebeide coleuren en kragten zyn, wanneer dié van
eenderlei poleur by malkander gelegt werden: Docb om de
kragtigjlè van malkander te onder/cb'eiden, kan niet wet
met bet gezigt gefebieden, maar werden aldus geprobeert.
Neemt de wortel van Lampoejang , in ’t Macaffars
tampoein, en Allia P aya, dat is , bitter Gember ,ge-
naamt, kneufl die, en weektze in water, tot dat hit zelve
wat kleverig werd, drukt, en zygt bet dan door een
doek, giet daar van een weinig in 'een kommetje, enfnyd.
daar in een klontje of febropzei van ’t vergif t’. De ervaren
fïe konnen als dan Jl'iaks aan de baafiigé kookinge ,
en lage pf booge opborlinge van de kragt ooHeelen. Allé
de klontjes van een kragt werden alsdan t’Zamen ge-
ftooten, én in dat kleverige water gedaan, wanneer men
met verwondering ziét, boe 'dit vergift begint te woeden ,
en zyn kragten te vertoonen, kookende, en omdraayéndeP
dat men zomtyds' in de midden een kuil, en in dezelve den
grond ,van de fcbptel of bak kan zien ; maar ’t geeneflegts
een kleine roering vertoont, werd voorflap gehouden.
Vifcofo hoc fuccö extremitates telorum inbuuntur,
cum, uti didtum e ft, ex Lariiii pifeis dentibus confe-
öas funt, fi autem nifee deftituuntur,, eorum .loco a-
cuminatam arundinem adhibent, quas in canalibus
bene obturatis confer vant. Optima? horum telorum
fpecies per binos annos virtutes fuas retinent, funt
autem quasdam, qme*intra unius alteriusve menfis fpa-
tium fuas perdunt vires, & mortua quafi funt: Tota
efiim hujus veneni mafia, fi non rite confervetur, cito
corrumpitur: Putant autem vulgarem fpeciem poft
anni lapfum non amplius mortem adferre , cujus lignum
e ft, fi fucCo Lampoejang infufum hoe venenum
non effervefeat, quo alas acuitur & exaltätiir. Hsec
n u ll nocet trattatio, nifi quod ardorem internum quis
pereipiatj fed plurimum ab öptima fpecie:
Lezen kleverigen zap werd als dan aan de puntvdUde
flitzë gejlreejten, zynde gemaakt, als gezegt, van. haye-
tanden, óf zo zy die niet hebben, van een tpege/pitjl rietje
, die zy dan in wel gejloptene kopkèrs bewaren. De
béjle Jlag kan zodanig wel twee/aren goet blyven, eri
daar'zynder ook, die binden een maant'of twee biel doot
en kragteloos werden; want ook de gebeele majfa, indien
■ ihenze niet bezorgt; en wel. na vereyfcb .gade Jlaat, en
bewaart, in der baafl bederven kan. Ordimris gelooft
men van ’t gemeene jlag , dat. bet na verloop van eehjadr
niet meer dodelyk is , en daar van is een teekèn , als. het in
den zap van Lampoejang niet meer kooken wil, waar
nïëdê men ’t anders wéder • aanzet: Deze handeling be-
febadigt niêmant., behalven dat men een inwendige hitte
;‘dadr van gevoelt, 'docb m'eejl van ’-t befte.
Toxicum hoc innoxium habetur , qua& diü cum
fucco Lampoejang non fuerit commixtum, immo di-
icunt, fine hoc nunquam fatis indurefeere, ac facile
detergi per veftimenta, fi per ilia tranfeat , cum hoc
aiitem fucco fi fuerit commixtum & oblnitum, ita
indurefcit}: nt eo per elypeum penetrare poffint.
Hujus veneni efflcacilfima Ipecies feu Upaf Radjd,
qum Regi tantum fuisque aflervatur magnatibus, ex
commum opinione incurable adfert vulnus , vilior
autem fpecies Vulgo largitur ac diftribuitur ,• quum ad
bellum eat.
Aliquando fit, ut forte fortuna antido'to quo’dam a
prsefenti ac fubita morte quis liberetur, & poft birios
tresve annos elapfos ( licet tals fefe curatum credat)
inde tarnen mpmtur,'talibus autem maxime nocet &
periculofus eft coitus cum feminis: &uti inter .herbas
Lampoejang edülis eft & ad olus ulürpatur,. fic hasc
herba alidui, qui ex vülnere hifee telis inSifto fefe
curatum putat, certam’ adfert mortemy fi eomeda-
tur. , . . ,-v
. In ultimo Madjerafenfium bello , quum Macafia-
renfes putabaht totani vaftare Ämboinam , ipforum
fuperbiam ac fiduciam, quam in' telis fuis hoc veneno
infedtis habebant,. fenfim edodti fümus eludere, non
tan tum Variis antidotis, quse in fubfequenti proponen
t s capite, fed etiam certo veftirnentörum genete
& modo, prarfedti enim ac potentes ampla habebant
veftimenta ex corio Hifpanico confedla, quEeadeo ca-,
pacia erant, ut fupra .alia»Veftes base geftare poflent/
qualia funt tunics , Braces ,s & O c r e s , inque capite
alta mythra feu rugofa Hifpänica pilea,nauts veroy
quique glandes igniarias emittunt, aeprimümihpetum'
faciunt, veftimenta h s c habebant ex velis lintqariis
confefta, quumque h s c laxa & libera e' corpore' de-
pendebant, apices telorum illortftn emilTorum illis iii-
nxa hsrebant.’ In frontispicio militum erigebatür
velum pice obdudtum ; quöd fifiiiram habebat transver-
falem, per quam fclopetafua emittebant igmvoma ,‘at-
tamen aliquando unum alterumve telum per illud tran-
fibat, quum nimis fortiter eflet extenfum. Cavendum
hobis quoque erat ab ipfis fiftulis emifloriis, in qua-
fum fummo propügnatores mucröiies ferreös inftar
Tom: II: hafta-
Dit vergift boud men dan voor onfcbadeïyk, zo lang
bet met den zap van Lampoejang niet vermengt werd,
ja men zegt, dat bet zonder den zelven noit ter déegeii
hart werd, en werd in ’t/patten door de kleeren ligt af-
gejireeken, maar met dien zap gemengt, enaange/meert9
werd zo bard, datze door een febild daar mede kunnen
fchieteit. De kragtigjlè zoortë 'vafl dit-vergift óf Üpas
Radja, dewelke maar voor den Koning, en zynë grooten
bewaart werd, is na ’£ gemeene gevoelen ongeneesbaar,
maar de Jlegter zoorte werd onder de gemeene man uitge-
deelt , wdnnéerze ten Oorlog gaan.
Het gebeurt zomwylen, dat men by geluk door eenig tegengift
van een badflige doot bevryd zynde, na verloop
vaneen, twee, a driejaar Q/cboon men méént genezen
te wezen ) daar nog dl evenwel van fter ft, én voor zulke
zeer quaad en periculeus is dé vermenging der vrouwen.,
en gelyk ohdef de aard gewajfebende Lampojangëe£Z>aa7y
en mede tot Sayor gebruikelyk is , alzo is dat goet voor,
ièrhant, die meent van een Spatten-quet/uur gene'ezen té
wëezen, een gewiffe doot, zo men daar van nuttigt.
Wy hebben in den laaiJlenMadjef.afcben Oorlog, wanneer
de Macaffar en vetmeinden geheel Amboina afteloopen,
baren trots, die zy op bare fnoodefpatten gefieldbadden,
allenskens geleert te vèrydeten, niet alleen door verfebeide
tegenmiqdelen i dewelke wy in ’i volgende Kapittel zullen
voorfieÜen, maar Öók door een zekefe manier van kledingei
Want - Officiers , en die ’t vermogen hadden,
maakten wyde kledefen van Spaan/cb leer, zo ruim, datze
dit gemakkelyk boven dé andere kleederen kondèn aan*,
trekken, als rokken; broeken, en laarzen, én op bet booft
een bóogè mytèr , of ikdge Spaanze^muts, matroozen, eri
Granadiers, , die den aanval moeflen doen, maakten zulke
kleeden van Zeildoek ; want dewyl alles los en ruim om
’t lyf hing, zo bleven de fpitzen van, de blaaspylen daar
in fieekén. . Voor ..de front van de Zoldaten-wierd een
blinde van brefenninge of geteert Zeyldoekgezet, meteen
fcbeÜT dwefs daar in, waar door zy konden vuur gevén,
è'vènwel vloog zomtyds èen pyl bier door, dekoylze teftyf
efppnnen fionden. Wy hadden ons ook te wagten voor
e Spat-roerén zelfs, waar aan de voorvegtersyzerefpit-
zéiï; dis' pièken baddén, met vergift aangefmeert, en op
de onze inlóopende, daar dan de pieken goet voor waren ;
1*4 2' Welke