92 H E R B A R 11 A M B O I N E N S I S Liber II. cap. XXXII.
India non crefcit, fed quum frudtus digitos, referant,
cum quibus Da&yli fruftus quoque comparantur. Arabes
quoque hos dicunc Homar ob fufco-rubentem colorem,
eanaemque ob rationeni a quibusdam Graicis vocatur
Pbamico-Balanus; & Oxypbmix, h. e. Da&yli acidi.
Veteribus vero Gratis ha?c arbor, ejusque fruccus
ignod fuere: Turcis ac Perfianis idem nomen gerit
Arabicum, iEgyptiis vero dicitur Derejilede vel melius
Dereljide. Nomina Indica ex Garzia & Cbrijlopbo-
ro Acofla funt Puli, Ambili, & Cbineba: Malaice AJfam
vel AJfam-Java h. e. acidum, vel aliquid acidi ex
Java, omnes denominationes ab excellent aeido fa-
pore. In Java ipfa vocatur Sunda Affa h. e. acidum
ex Sunda, qua? hodie Batavia eft. Pruftus & arbores
peculiari nomine in Java vocantur Tjcbampabu, ex-
tra&a vero pulpa, atque in ollis compa&a ipfis dicitur
AJfam, qua? vera Tamarindus eft. Macanarenfes il-
lam nommant Tfcbamba, Bandenfes Tamalacbi, Ma-
dagafcarenfes QuiUe, & juxta O. Dapperum Monte.
Portugallis dicitur Tamarinbo, & Qelgis Tamaryn. In
Bort. Malab. torn. i. Fig. 23. Malabarice vocatur Ba-
lam Puli five Madaram Puli. Brachmanis autem
Sirtza. _ _
Apud Arabes Tamar proprie fignificat Palmam five
fruit um Palma, non vero lpfam arborem , quae Na-
cbali dicitur, verum apud Hebraos Tamar fignificat
quamlibet Palmam proprie didam.
Locus. Haec arbor quondam in India? regrbne tan-
tum reperiebatur Guzeratte dida , ubi dtiam optima
habetur, quae in montibus.crefcit, atque in locis Bo-
r'ealibus: inde tempore in Perfiam, Arabiam, & iE-
gyptum fuit tranflata, atque hodie frequenter occur-
rit in Java, uti & in Bima, Timor a, & Macajfara, rarafe
hae arbores funt in Ainboina & in Moluccis, ubi raros
etiam dant frudus,& anguftam habent comam, atque ita
rentecrefcunt, uttaediofum fit: Sine dubio,quiaAm-
boina eft regio nimis pluviofa, unde ittpediuntur hae
frigidae arbores in altum excrefcere,maturosque producer
frudus. In Banda autem funt excelfiores,
majorCsque dant frudus , quum ejus folum fit cali •
dius, quum minefis fulphureis fit refertum.
Ufas. Hujus arbo'ris nulla pars in majori eft ufii,
quam fruduum pulpa, quam omnipotensCreator hif-
ce calidis regionibus produxit utiliffimam, utiaroma-
ta fervida in majorem Borealis regionis ufum diftri-
buit, quam ipfis populis, in quorum terra crefcunt :
Sic hifce infulis plurhna alia donavit refrigerantia,
inter qua? Tamarindus optimus eft frudus, quum e-
jus natura fit frigida in tertio gradu, ac humida in fe-
cundo, unde refrigerans ejus vis eft ac'detergens:
Recens ejus pulpa in placentas formata quotidianum
culiriæ dat ufum, quæ condimentis pifciurfi, gallina-
rum, fimiliumque additur ciborum , quibus gratam
conciliât aciditatem , ventriculo ialubrem , taliaque
condimenta in India vocantur Carrifea Carril. Natio
noftra multam hujus pulpæ partem adhibet ad cerevi-
fiam faccharatam inde eomponèndam , quæ vulgaris
èftpotuslndicus, fummopere refrigerans, fed inluetis
alvum nimium fubdncens. Hac Tamarindi pulpa caput
atque corpus quaque abluitur ad detergendas
fordes atque maculas. Ex argentö Confeda quæçun-
que fint, in Tamarindi aqua' ebüllita, pürâ hide fiunt
atque fplendentia: Quoa porro attifletad reliquum
ejus ac multiplicem Javanorum, Sirte'nfium, & M^ai-
cenfium ufum, hune fciens prætereo.
Tamarindi faccharata pulpa proprie infervit Phar-
piacopæis, huncque in finem ollis ac vafis inpofitain
Europam transfertur , quæque.peculiariter conducit
trans mare navigantibus, quibus faluberrima eft, fi
aliquando ilia utuntur five forma lindu sfive in a-
qua foluta, & loco jufculi adfumpta, leniter enim al-
vûmfubducit, dépurât, & cràfium atténuât fangui-
iiem, qui'ex craflis ac falitjs nayium cibis generatur,
àtque à fcorbuto præferva*'fi ejus diathefis adfit.
Eadem porro faccharata pülpa in Arte Medica ad-
bibetur ad lenes purgationes , imiis vero tantum
morbis, qui ex bilious oriuntur humoribüs , ac quibus
ingens æftus adeft , ut1 in ardentibus febribus,
çholerico fluxu &c: Tamarindi enim vis eft æftuan-
tem fedare bilem, fanguinem depurare, arque refri-
' • . geniet
voajl, maar om dat de vruchten gelyken na vingers,
met dewelke de Dadel-vrucbten ook vergeleeken werden.
De Arabiers noemenze ook Homar, van wegen bunbruin-
roode coleur, en uit dezelfjle inzigt noemen hem ookzom-
mige Grieken Phcenico-Balahus, Oxyphcgnix, dat is
zuure Dadelen: Want de oude Grieken is die boom, en
zyn vrucht onbekent geweejl. By de Turken, en Perft-
anen beeft by mede de voorfcbreven Arabifcbe naam,
maar in ASgypten biet by Derefilde , of beter Derelfide.
De Indiaanfcbe namen, uit Garzias, en Chrifto-
phorusAcofta, zyn Puli, Ambili, en Chineha. Öp
Maleyts Aflum, of Alfafn-Java: Dat. is zuur, en iets
zuurs van Java, alles zo genaamt van zyn uitnemende
zuurte. Op Java zelfs biet by Sunda Afia; dat is zwarte
van Sunda, ’f nJoetk hedensdaags Batavia is. t)e
vruchten, en bootnen werden in ’t byzpnder op Java gt‘
naamt Tfchampalu, maar bet uitgeirokkene, en t'zamen-
gepakte merg bietenze Aflap, 't welk de eigentlyke Tamaryn
is: Op Macajfar Tfchamba: Op Banda Taina»
lacki: Op Madagafcar Quille, en, volgens O. Dapper,
Monte. Op h Portugees, Tamarinho: In 't Duits Tama-
ryn:/n Horto Malabaar, töm. 1. fig. 23. biet by in ’t Mal-
iabaars Balam puli, of Madaram puli, Bram: Sinza.
By de Arabiers betekent Tamar eigèntlyk Palmara,
een Palm, of de vrucht daar van, en met de boom zelfs,
die Nachali genaamt Wèrt, maar by dé Hêbrëuwen betekent
Tamar een Palm-boom.
Plaats. Dezen boom beeft men eertyds in Indiën maar
alleen gevonden in ’t Koningryk van Guzeratte , alwaar
men ook voor de befte bout, de gêné die op bergen waden,
en op plaatzeh, die na bet Noor dett zien: Vandaar beeft
ménze metter tyd in Perfièn , Arabièn, en Aügypten
gebracht, en bedensdaags vint menze oVetvlóédig op Java,
als mede op Birtid, Timor, en Macajfar, docb
fcbaars in Amboiftü, en de Moluccos, dda f ze óók weinig
vruchten dragen, en/malle kruinen hebben, óók zo langzaam
ópfcbieten, dat bet te verdrietig iï: Buiten tWyffel,
vm dat Amboina te veel reegen beeft, die 'dëzè koïide boe-
men bet ópfcbieten, en rypen belet. Maar inBdnda w(t-
denze gfooier, en dragen béter vruchten, .omdatdegront
aldaar van onderen pëètèf is , als. zynde fWdnger van
fwavel-Mynén.
- Gebruik. Van dezen boom is niéts Zó peel in gebruik,
als bét bruine merg uit de vruchten, bet wélk dén almy-
zèn Schepper zeer dienjtig voor, en in deie béêiè Landen
laat voortkomen: En gëlyk by de beele Jpecéryên meer tot
geryf van de koude Noorder JVérelt, aan voor de Landen,
daarze wajfen, gejcbapen beeft: Zo beeft by ook
deze beete Landen insgelyks verzien met veele verkoelende
dingen: Onder dé welke de Tamaryn wel dè,bequaamfie
is, als zynde,van eige'nfcbappen kout tot in denderden,
en vochtig tot in de tweede graat: dierbalvenverkoelende
en af vegende. Het Verfcbe merg alleene tot koeken gemaakt
, beeft zyn dagelyks gebruik in de keuken, om inde
faujje by Vijfen, Hoenders , endiergelykèfpyZete doen,
dezelve gevende een aangenaame zuurte, en die ook den
image gezont is, en werden diergelyke zoppen in Indiën
Carri of Carril genoemt. Onze Natie op Batavia, en
elders, Jlyt of confumeert veel van dit merg, in’t maken
van 't zuiker-bier, zynde een gemeene. drank in Indiën,
en zeer verkoelende, doch die gene, die ’t niet gewent
zyn, loflyvig makende. Met deze Tamaryn wajl menook
bet hooft en lyf, om alle fineer en vuiligbéit daar af te
veegen. Aldérbande zilver-werk in Tamdryn-water op-
gekookt', weft mede zeer zuiver en klaar daar van: En
wat vorders belangt deszelfs andere en verfcheide gébruiken
in de dagelykze huishouding van de Javanen, Sinee-
zen.,. en Maleyers, die ga ik poorby.
De gezuikerde Tamaryn dient eigentlyk ‘boor de Apo-
tbeeken, en wert tot dien einde met beele potten, etiva-
ten vokna Europa gevoert, zynde inzonderbeit zeer kof-
telyk en diènjlig voor de Zeevarende, wanneerzedie alte-
met nuttigen, bet zy als een likking inflikken, bet zy
met water mengen, en tot een koudefchaal maken, want
-het den menfcbe openlyvig maakt, zuivert, en verdunt
bet dikke bidet, dat men van de groove en zoute fcbeeps
kofl vergadert, en bewaart hem voor de fcbeurbuik, daar
de Zeevarende, zo zeer mede gequelt zyn. . .
Het zelfjle geZuikerde méfg gébruikt men voorts in at
Medicyne tot zagte purgatien, docb alléene in zodanig*
ziekten, die van golfachtige humeuren ontjiaan, en daar
eroofe Want by is, als in de beete koórtzén, want dt
Tamaryns eigene kragt is de woedende gcdlé te JtiUtn,
bet bloet te.zuiver en, en te verkoelen, zynde dé purgeea
Boek. XXXII. Hoofift. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 93
gerare, ejusque vis purgans adeo debilis eft, ut raro
fuafpontefine alias* acididis vix operetuir, immo inqui-
busclam ômnfno nihil,unde quidam Cafliam fiftulam
addunt, potum- autem tum aat naufeofusn. Eadem
quoque pulpa conducit iis,- ,qui calida & ficca vexan-
tur fcabie i inque aqua, in. qui Tamarindi pulpa fuit
foluta, puerorùm corpora lavantur, qui Variolis la-
borarunt, ad corpora eorum depurahda. Arabes, fi
per vaftas ac ficcas folitndines iter inftituant, fecum
ducunt Tamarindum, ad fitim fedandam , fique ejus
vim refrigerantem augere velint.,.. ipfi admissent con-
tritum Sandalum vel Cedri lignum.. Folia quoque a-
cidam ac refrigerantem habent virtutem , fimulque
ficcantem, quibus defedlu aliarumherbarum Ladtucæ
inftar utuntür, atque cum aqtra Contrita caput lavant
ad depurandum : ac porro in çataplasma contrita, Em-
plaftri loco inponuntür Ëryfipelatr, ad ejus ardorem
evftingueiïdum: Qui autem ventriculum habent fri-
gidum, vel Liems obftraftrom funt obnoxii, abftineant
fefe a Tamarindr ufù, urfi; addatur aroma aliquod ex
Gaflia lignêa, Macr, Maftiche^tc. Madagafcaræ incolæ
Tamarindum quoque in quotidianum adhibent ufum
culinarium,quum arbores apud ipfos fint frequentes,
âc bis in anno fruiftus producant.
Eufeb. Neuremberg. bijlor. natur. lib. 15, cap. 17.
fcribit, Tamarind os arbores quoque crefcere in regionibus
Americanis, in provinciis Mexico & Acapulco,
aliunde autem ibi fuifle tranflatas. Tamarindi folia
(fed inproprie) cum-Rutae comparat foliis , neque
concedit pro Oxyphoenice Graecorum habendam ef-
fe, qua in re quooammodo vera dicit, quum per OXy-
phoenicem intdligi quoque pofllt certa fpinofe Palma;
fpecies, aeque ac acida Tamarindus,notumenim
eft Graecis vocari aeque acidum ac fpinofum.
Vetuftiflima ac nigerrima Tamarindi pulpa cum fe-
flliné Curtiini contrito mixta, & redafta in craflammaf-
fam ütüntur Malaicenfes pro fuppofitorio ad alvum
i&ox fubducendam.
. In Timöra & Bima arbor hæe copiofe quoque crefcit
fua Iponte in filvis, ejusque lignum ibi aahibetur
ad naves exftruendas, atque inde alleres,, coftæ, ful-
cra, & fimilia fotmantur , quum fit admodum durum
âc dürabilë , colorem autem habet pallide albican-
tem, in vetuftis vero trunciS ejus cor paulo fufcum
6ft. ’
Cbriftôpb. Acofia ex IndorUm relatu narrat, æque
noxium atque inlalubre elfe fùb hac decumbereatque
dotmirè arbore ejusque umbra , ac in patria noftra
teftatur de Nùce Juglande.
Macaflarenfes maturis utuntur fruftibus loco
Limohüm , fi rubrum ' pigmentum Cajfomba diftum
praparare velint, ad quem ufum Turatcenfes- immatures
filiquas feu nondum. apertas vénales adferunt
magna copia ad.metropölim Macaflaram.
Jacobus BoWtius libr. 6 . cap. 4. alteram Tamarindi
defcribit ljJeciem -, quam Javanica lingua vocat Carand-
jt, & quidam Carandjang, ac pütat, led male, elfe Ca-
randas Garzice libr. 2. cap. 6. arom. Folia ipfi tribuit
vulgar!Tamarindo fimiha, in iis autem, quæ in horco
meoplantata? fuere,& ex Javanico femine propullula-
runt, diverfa ab eö obfervavi, ac fimilia mveni Lingo
® foliis, fed paulo anguftiora & acutiora, Ut & al-
ternata: Ejus autem fruftus funt filiquæ parvæ, in
quibus unum tantum continetur ofliculum, non ita
amplum ac circumjeftum carne feu pulpa acidula,
quæ ficcior eft quam vulgaris Tamarindi, neC ita ni-
gricat, vel ullam habet vim purgantem, ita ut inftar
aliomm fruftuum comedatur, five ad fitim fedan-
dam, five ob faporem & ad obleftamentum.
rende kracht daar in zo, flap , datze van of uit zig 'zelfs
quaiyk werken w il, Ja ook by zomniige menfehen. gantj'cb
niet: En waarom ook éenige wat ÏCaJjta FijluTa daar onder
komen te mengen,. maar dat geeft een walgelyken
drank: Het zelve merg is ook goet genuitigt van die gene,
die met een beete en droogefchurft beladen zyn., min ’t
water, daar Tamaryn ingeweekt is, wajl men de kinderen,
die de hinder-pokken gehad hebben, om bet lichaam
te zuiveren. De Arabiers, willende door of over grooie
en drooge W)eflynen reizen, voeren, de Tamaryn mét
baar, om den dorji te verjlaan, en indiën zy: deszelfs
verkoelende kragten nog wat vermeerderen willen , zo
doenze wat gevreeven geel Sandel-hout, en Ceder-bout
daar by. De bladeren hebben mede een zuure, en verkoelende
kragt, en zyn daar by ook wat droogeride, en
by gebrek van.andere groente, kan men dezelve ook tot
Salade gebruiken, als mede in water gevreeven zynde»
het hooft daar mede wajfen, om f zelve te zuiveren. En
wyder.s, maaralleen, tot een pap zynde gevreeven, zo
'legt menze ook p'Mfters gewys.'Jp 'de rooze , om deszelfs
hitte en Want te verkoelen: Maar de gene, dewelke een
koude maage hebben , of milt - zugtig zyn , dienen den
Tamaryn niet te gebruiken, zonder eenige beete Jpeceryen,
als Caflïa lignea, Foely, en Maftix daar by te doen-.
De Inwoonders van Madagafcar hebben de Tamaryn ook
in dagelyks gebruik, en dat in de kofl, want de hoornen
wajfen by bun lieden overvloedig, en dragen tweemaal
vruchten in een jaar.
Eufeb. Neuremb. hiftof.’ nafor« Iib. 15. cap. 17;
febryft, dat de Tamarinden mede wajfen in -de-Amri-
caanfebe Landen, inde Provincie van Mexico, en A-
capulco, docb datze van elders derwaarts gebragt zyn.
Hy vergelykt ( docb wat oneigéntlyk) de bladeren van
Tamaryn, met die van Ruiten , en wil ook niet toeflaan,
dat menze voor het Oxyphoenix der Grieken zal houden,
waar in by èemgzints gelyk beeft, nadien nien door Oxyhoenix
mede kan verjlaan, een zporte van de Jleekende
alma, zo wel als onze zuure Tamaryn: Want bet is
bekent, dat de. Grieken bet woort Oxys gebruiken, zo
wel omtrent zuure, alsJleekende dingen.
De oüdjle en fwartjle Tamaryn, Wanneerze met gevreeven
Komyn tot een dikke fubjlaniie is gebragt, gebruiken
de Maleyers tot een zei-pil, en om datelyk de
kamer-gang te veroorzaken.
Op Timor, en Bima wajl dezen boom overvloedig in
’t wild, en zyn bout wert'aldaar geWuikt tot fcbeeps-
timmerwerk, als in bouten, planken, ribben f$c. -dewyt
bet zeer hart en durdbèl is, van coleur bleek-wit, docb
in de oude Jlammen vint men bet hert een weinig bruin:
Chriftophorus Acofta febryft, uit bet verbaal der
Indianen , dat bet zo zwaar' of jóhadelyk en ongezont zy
te flapen , onder de febaduwê van een Tamaryn-boom,
als men in ’t Vaderland zegt van den Noote-boom-.
De Macaffaren geWuiken de ohrype vruchten ook in
plaats van Lemoenen, als zy de roode verwe Caflbmba
willen maken, en tot welken einde de Inwoonders van
Turatt.e de onrype bouwen, of die nog nietggopent zyn,
ia menigte te koop brengen na de Hooffladt Macajfar.
Jacóbus Bontius, lib. 6 t cap. 4. befebryft een'twee*
de gejlagt van Tamarindus,- 't welk by op Javaans
Caradje noemt, (zomniige ook Crandjang) enfuftineert,
docb abufyvélyk, dat bet zy Carandas, by Garzias lib.
2. cap. 6. arom. befebreeven: Hy maakt ook zyn bladeren
aan die van de Tamaryn gelyk, maar aan de gene, die
in myn tbuin geplant, en van Javaans Zaat opgekomen
zyn, hebikzewel anders bevonden, te weien, aan die van
deLmgoz gelyk, docb wat fmaider , enfpitzer.entegens
malkander verwijfelt. De vruchten zyn kleine korte bouwen,
daar in een boone leid, die niet groot, en omvangen
is met een zuüracbtig vleeé, drooger dan dat van
de Tamaryn, ook niet Zo bruin3 en geen purgerende
kragt hebbende: Zo dat bet wel uit de hónd gegeten werd,
’t zydan om den dorfl te verjlaan, of ook wel om defniaak,
en uit plaizier.