36 H E R B A R 11 A M B O
duras, odor itidera Calambaco fimilis eft, fed uno ju-
cunditacis grada differt, multoque minor & vilior eft.
Harum arborum optima & plurima crefcunt in inlu-
la Belitton, qua lit a eft feptem odtove milnaria ad
orientalem partem Banckas plagte borealis, uti quo-
que in aliis mfulis circa Jabor fitis.
Arbor eft alta, a maris litore diftans, folia gerensin-
ftar Micropbylli, minora vero quam Tsjampacca, vel
uti mihi fuere demonftrata, forma & magnitudine in-
ftar Caju-Lacca , qua fimflia funt Ltwgoo-foliis, fed
ladle carent tam folia quam truncus.
Ejus fructus eft rotundus inftar Klitfi, & nullius u-
fus: Arbores h a fuos habent dominos, uti alia arbo-
res frugifera, ac qiiisque fuas circumcidit Occidenta-
libus menfibus, quum matura fmt, illasque ita dejedlas
relinquit, usque in Orientales menfes, tumque pin-
guiffima eliguntur partes , inque tres feponuntur acer-
INENSIS LiberW. cap.XM
reuk komt ook ’t Calambac nfla^ , dog vërfcbilt wel een
graat in liefiykbeit. Kan deze boomen waffen de befte en
meejle op ‘t Eiland Belitton, gelegen 7. a 8. mylen beoo-
Jlen Banckas noort-boek, als mede op andere Eilandenvoor
en omtrent Jahor. ' ■
Het is een booge boom, van Strandt afftaande, hebbende
bladeren als de Varinga, (Microphyllos), en kleinder
dan de Tsjampacca, of zo mygetOont wier de, van
gedaante en grootte als die van Caju-lacca, dewelke zp
als h'mgoo-hladeren, dog zy zyn zonder melk, zo wel in
de bladeren, als in den Jtam.
De vrugt is ront als de Klitfi, en zonder gebruik: Dt
boomen. hoornen de Inlanders toe, als andere vrugt-boo-
men, en een yder kapt de zyne in de wefte moeftbn, als
by ryp genoeg is , en laat hem zo leggen tot in de ooJU
moejfon, als aan zoekt men de vetfte ftukken uit, en porteer
tze in drie boopen.
Maxima,pinguifiima, & maxime fufca frufta GarO-
Capalla vocantur,qua in aqua fundum petere debent,
unde & Garo Tingelam dicuntur, hacque fegmenta
formam fape habent pifcium , * avium, glimm, &c.
Secunda fpecies minora exhibet frufta, pinguia qui-
dem & fulca, omniumqne formarum, fed fundum non
petunt, bona tarnen funt nota. Species h a c dicitur
Garo-ramas, vel Garo-Tenga- Tenga, h. e. media fpecies.
Tertia autem fpecies vihiiima eft Garo-Eckor
didla , cujus lignum albo mixtum eft colore, & aqua'
innatat : ita ut h a tres fpecies una ex arbore prove-
niant. Pro prima in Belitton folvendus eft pro una
Catti ad minimum unus imperialis, in Java tres qua-
tuorve pro duabus aliis inter fefe mixtis, in Belitton
pro uno piccolo folvuntur a fexdecim'ad viginti in-
periales, in Java vero a viginti, quinque ad triginta:
Europai vero differentiam ignorantes tarn caro fol-
vunt has pretio, quam Garo-Capalla, uti quoque in Belitton
h a fpecies inter fefe mixta plurimum font e-
menda.’ Mea autem experientia edodlus fum, Agal-
lochum Malaccenfe multo melius effe Bellitonenfi, arbor
autem ibi formam quoque habet Microphyllo-
runi, fed ladle caret, radicibusque dependentibus,at
multis contortis trunCis,miro intricatis modo,fibique
invicem inplicatis conftat; hujufque quadam etiam in
litore inveüiuntur circa oram Tanjong-tua , & monti-
culum Bubit-Sina, h a autem nullum prabent lignum
Agallocbum: E contra optimum hoc lignum reperitur
in media regione filveftrium populorum Bunoang, cujus
quadam frufta Goinamenfi quam maxime adaquant.
Circa Malaccam autem quadam viliflimaoccurnt fpecies
Garo-Mafang didla, h. e. filveftrium felium feu
mefium Lignum Agallocbum, Sinenfibus Batsjaa,quod
forma convenit cum bono Agallocbo feu Calambaco,
quod <$c nöftra nationi fape vendunt pro bono Calambaco
, ipfique mifcent; virtute & viribus tarnen multum
difFert; videtyr enim quidem pingue, durum, & an-
gifiofum, fed revera tarnen eft l'eve •& aflülis plenum,
cafbonibusque impofitum acrem dat odorem, oculos-
que vellicantem: ifti tarnen homines filveftres gnari
admodum funt ad detegendum Lignum Agallocbum in
vetuftis & dejedlis arboribus,digitorum condylis illud
feiientes, fonoque diftinguere poflimt, & fcire, an
Agallocbum lateat, nec ne.
Nomina. H a c Agallochi fpecies a Malaicenfibus
proprie vocatur Garo-Rümas, exceptis tribus gracilio-
ribus fpeciebus, quas Garo-Eckor dicunt: Sinenfes vero
optima & maxime pinguia frufta nominant quoque
Tbiiribio, reäiqua vero ömnia Sock & Söo.
De grootjle, vetfte, en bruinjlc ftukken noemt metl
Garo-Capalla, die in't water moeten zinken, en waarom
menze ook G zro-Tingélomnoemt: hebbende dezeftuk-
ken zomtyds de gedaante van Caimans, Kogels, Rotten
& c ., de tweede zoorte zyn kleinder ftukken, ook bruin
en vet, mede van alderbande fatzoen, maar zinken niet,
dog zyn evenwel ook goet.- Deze zoorte wertgenaamt
Garo-Ramas, of Garo -Tenga-Tenga, dat is middel
zoorte. De derde zoorte is de alderjlegfte, genaamt Ga-
-ro-eckor, met wit bout gemengt, en op 't water dryven-
de: Zo dat deze voornoemde drie van een boom komen.
Koor de eerfte zoorte moet men op Belitton betalen voor een
Catti, ten minften een Ryksdaalder , op Java 3. en
4. voor de twee andere, door malkander gemengt, geeft
men op Belitton voor een Picool 16. a. 20. Ryksdaal-
ders, op Java 25. a'3.0;, "dog de Europianen, bet onder-
fcbeit niet wetende, moeten bet zo dier als. Garo-Capal-
la' betalen, gelyk men ook op Belitton deze zdarten onder ■
malkander gemeenelyk koopen moet. Na myn onderzoek
bevinde ik, dat bet Malaxe Agel-hout veel beter is dm
dat van Belitton, zynde den poom aldaar mede van gedaante
, als de Keuringen, dog zonder melk, est afhangende
wortelen, maar met veetegedraaideftammen,wm-
derlyk verwerd en door malkander gèvlogten, ftaande
daar van wel eenige aan bet ftrant j ; omtrent den boek
van Tanjong-tua, en bet bergsken Bukit-Sina, dog die
dragen geen Agel-hout: Daar en tegen.malt bet befte
Landwaart in,by de bofcb-volkeren Bunoang, waarvan
zommige ftukken bet Cpinamfche wel zouden durven tergen:
dog valt omtrent Malacca mede een zeer Jlegte zoorte
, Garo-mafang genaamt, dat is wilde katten Agel-
hout, en by de Sineezen Batsjaa, zynde van gedaante bet
goede Calambac wel gelyk , en daarom aan onze natie
voor goet Calambac daar ondergeftooken en verkogt: dog
in deugt veel van het zelve verfcbillende, hmnt betJcbfit
wel vet, Bart, en hoekig, maar isjegter inder daat list,
en fplinterig , midsgaders , op kooien gelegf wezeme,
feberp. ruikende of bytende: de voornoemde wilde Bofcb-
menje ben zyn zeer ervaren om in de oude en omgevalleni
Momen bet Agel-hóut te ontdekken, met de kneukels van
den .vinger daar op Hoppende, als wanne erze aan de klank
hunnen boren en weten yof 'er Agel-hout m zy, of niet.
- Namen: Deze zoorte van Agallocbum wert by de Ma-
leiers eigentlyk genaamt Garo-r*mas, bebalven defa™
ligte en magere zoort, dieze G^jo-eckor noemen: Ende
Sineezen noemen de vetfte en befte ftukken oid ThininiOj
maar de andere allegaar So ck, en Söö.
, lifu i. T o ta hæc fpecies plurimum ad odoramentum
2)’z# ce mifeetur , cujus ligna hæc funt bafes ; viliores
yero îpecies per totam potifiimum Indiam transmit-
tù n tu r& adhibentur ad conbuftionem demortuorum
corporum : Sinenfes peritiflîmi non omnibus Agallocbi
ieiiGdro fpdcïebus nomen tribuent Tbimbio, fed pro
yero Tbimbio habent iignum folidam , -atrum vel fu-
feum-, & dürüm, quibusdam in locis feu plagis om-
hino nigrum, quodque ignî expofitum muïeum exfu-
dat olef, fed non facile ardet. Odorem quodammpdo
habet Goto- Cominjan, fed non ica juo&naurn, aç Vul-
gare , rarîfiîme -invenitur in Cambadja & Tsjarnpaa ;
Sinenfes iïlud argent© mutant -, non ica- qoidem ©b
gratum odorem, qui non excellit, fed ob vires ejus
medicatas • Pro medicamento enim prarparant cum aqua
Gebruik: Deze gebeele Zoorte wert meeft tot reukostrk
onder de Dupa gemengt, waar in deze bouten deprinn-
■ paalfie Ingredjentia zyn : en de jlegte zoor.ten w f j "
meeft door ganfeb Indien vervoert, om gebruikt te worden^
tot bet verbranden van de doode ligbaamen: De er’P fen‘
fte Sineezen zullen niet allerhande zoort van Agej-h01.
■ of Garo de mam van Thimhio geven, maar houden
leene voor bet éigentlyke Thim eenmajfyf, fwart, brwh
en hart bout, aan zommige plekken of plootten geoe
fwart, <en 't welk aan 't vuur gehouden zynde,
-uitgeeft, dog niet ligt bromt : Het ruikt eenigzmt
Garo-cominjan, dog niet zo lieftyk als bet ëeme'fnel M(.
■ valt zeer weinig in Cambodja cw Tsjampaa; de t
■ zen Wegen 't tegen zilver op, niet zo zeer om
den rem 9 die geenzints uitmunt, maar omt zyne JS e
II Boek. «XII Hc$fiß. AMBOINSCHE KRU YDBOEK,
S e ta tem , aefi quis fuftbcaretur.
jVlalaccenfes fuum adhibent Agallocbum ad omnes
morbos frigidos, flatus, tormina,artuum dolores vel
Sjariim partium,illudque cum Araek, fern fpiritu vini
conterunt, & propinant, atque cum pauxillo Nucis
Mvrifticæ mixtum- externe illud illiniunt.
Quidam Sinenfes optimum Garo, quod Calambaco
nroximum eft , vocanc Sufehion, læviifimumque Garo
reu fupra commemoratum Ittbion , Pajoc. Soc illis
audit durum, quum Temper durius fit Kilam. „Ultima
hæc fpecies adhibetur ad parvas mde formandas can-
delulas , quas Idolis fuis adponunt, & Hio Soa vo-
cant. Illud in tenuem radunt pulverem, huieque &
feent mlverem Smtali albi, aliaque odoramenta vi-
lioris pretii, cum mucagine e x cortice arboris Salam-
mt lullante, ex quibus maflam formant, ex qua
parvas tenuesque componunt candelas ftramineum
culmum craflas, quarum fuperiora accendunt, lari-
busque adponunt, quibus per dies nodtesque fumum
& odorem fpargunt.
Sic quoque legitur mlibro Legationis Sinenfis a Joan-
ne Niebövio confcripto, Lignum Aventshout in quibus-
dam Zephyreis Sinæ locis,ac prasfertim in Ouantung cre-
feere, quum vero pag. 33 dicat, purpuref elfe coloris
; -ab Hifpanis' Lacca vocatum, ae per totam Sinam u-
furpari ad Sericum tingendum, hinedubito, an verum
Jauike lignum ipfi fuerit notum , & an non potius in-
; cellexerit Caju Lacca proprie diftum, quod libro fep-
timo deferibemus.
\ Cura atque auxilio reverendi Domini TbeodoriZas,
[ divini verbi Miniftri in Batavia, anno 1690 exMalae-
I ca accepi quædam ligni frufta cum foliis & radicibus;
[ quod ex edrum relatu, qui hoc miferunt, verum effet-A-
[ gallochum Malaccenfe ,juxta quod adpofitam délinéari
I curavi figuram, quod fequentffefe offerebat modo:.
I Ramuli in tenues,re6los,ötfubtilifiimos minoresra-
I mulos erant divifi, ex quibus folia folitaria ac vaga
I progerminabant, plurima autem deeiderant : Folia
autem proxime , conveniebant cum,illis Karingoe Mi-
cropbylhe, vulgaris nempe formae cum oblongo apice,
brevibusque petiolis, plurima très, quædam quatuor
I longa pollices., unum cum dimidio, & quædam duos
lata pöllices, g labra,& tenuia.
[ Adlatera multæ decurrunt coftæ transverfales,
I quæ fupenus iiicurvantur , & prope oras-finus eft,
I in quern omnes terminàntur. Siccata folia parum
moao tradlata feçundum has coftulas finduntur , ac
! lacerantur inftar foliorum Mufæ -, ita u t . v ix inte-
[ gruni occurreret folium, hifee junftum erat fruftum
rami refti, duos digitos crafli, lignoque eratfungofo&
[ levi, uti>& Lignum Aquilæ, hoc quoque fi ficcum fue-
l rit, fubftantiam internam habet albicantem atque po-
rofam, obduQium autem illud fuit cortice tenui, glabra,
& cinereo, cortices fimul trunci erefli jùnfh e-
rant,fed^tenaces,ita ut transverfaliter vix confringi
polTent ,in tenuia autem paryaque fila duci poterant,
qua in re etiam cum didla Varinga conveniunt, quæ cinerea
erant nigrisque maculis variegata. Radices ar,boris
erant tenues & longæ, in plures .tenuiflimas divifæ fi-
brillas: De Ligno annotabant, qiïod effet leviflimum
’ & fragile, nec tranfplantari potera t, non additum
fuit, an trunci cortex ladlefceret inftar Varingæ, ne-
que an frudtus gareret, vel quanam in parte & loco
Agaljqchi frufta invenirentur ; Sapor corticis trunci
erat fatuus, in radicibus autem amaricans : ac porro
lingula carbonibus inpofita nullum præbebant odo-
remfaporemve aromaticum.
Anno dein 1693 cura Domini Nicolai Scbagen gu-
i bernatoris noftri lummi ramos denuo Agallochi Ma-
hccenfis. conquifivi, ut & ramulos cum fo liis , quæ
cum præcedentibus conveniebant, except© quod pau-
1° latiora & cralfiora effent,, & quantum recordari
P°liuraf optime convenirent cum illis, quæ ante ali-
quot annos ex Bantama acceperam, quæ erant col-
jetta ex duabus ingentibus Varingæ arboribus, quæ
turn tempoi'is locatæ erant ante palatium Regium, de
quibus Sinenfes ceftabantur mihique connrihâbaht,
k ai*}bacum in hifee latere, quodjucundus dénotant
odor, qui aliquando circa Mas obfervabatur,Rex
utem nolebat alias exftirpari, quamvis Sinenfes ipfi lepras pecuniamobtulerant.
' Ultifiale
kragten: Wamt .zy gebruiken, 't. tot Medicyne, mei
Water of Arack geweven, tegens Zodanigen benautbeit
in de.krop der niaage, ais. of ymant verflikken wilde.
. Die van Malacca gebruiken baar Agel-hout tegens air
lerbande koude gebreeken , winden., én pyne in de leden,
■ of waar 't mag wezen ', ’t zelve met Arack of Brandewyn
wyvende , of innemende , ook, met een weinig Note-
muscaten gevreeven, van buiten, opfmerende. .
. Zommige Sineezen noemen bet befte Garo, dat naaft de
Calambac komt Sufehion, en bet ligte Garo boven genaamt
Itthion , Pafóc. Sop is by bun liedengezegt bard,
om dat het altyd barder is dan Kilam- Deze laat [ie
zoorte werd> gebruikt om de. kleine kaarsjes daar van te
maken,dieze vm baar Afgoden zetten, c?zHio-fóa mensen.
Zy febrapen bet tot een fyn poeyer, daar onder
doende poeyer van witte zandel, en eenige andere reukwerken
van kleine pr-ys met lymagtigbeü uit de feborffe des
hoorns Salampóeë druipende , waar van zy een majfa
maken, daar uitze kleine en dunne fwarte kaarsjes for-
meeren in de dikte van een fttfoo-halm , die zy aan ’£ bo-
venfte eind. aan f t eken,: en voor badre Huisgoden zetten,
daarze dag en nagt rooken.
Zo vint men ook in het boek van de Sineezegezantfcbap
door Joan Niehov. befebveven, - dat het zo genoemde A-
vents-bout in iïomnüge zuider Provinciën van Sina, in-
zonderheft-van Q i i a n t u n g . . ., dog dewyl bypag. 33.
zegt, dat bet purper-verwig moet zyn / van de Spanjaarden
Lacca 'genaamt, en door gantjeb Sina tot dezyde te
verwen gebruikt werde, zo 'twyffële ik , of by bet opreg-
te Arents-bout gekent, en niet veel meer daar door ver-
ftaan bébbe bet éigentlyke Caju La cca , ’t welk wy in.
't zevende boek befebryven zullen.. ; ;
Door voorfchryven en bulpe van den Eerwaardigen
Heer Theodorus Zas, Dienaar des Goddelyken woorts
tot Batavia beb ik A . 1690. van Malacca bekomen eenige
ftukjés met bout,- bladeren, ' en wortelen ', nadr baar
lieden febryven van ’£ Malacze Agel-bout.' Waar. na ik
de nevenftaande figuur heb latéfi maken, en warén aldus;
De takjes waaren in regte, dunne, en zeei fynèfyskëns
verdeelt, daar aan de bladeren enkelt, en wat ydel gejlaan'
bédden , dog waren allegaar afgevalleni De blader en
ommen naaft over een met die. van Varinga, Micropbyl-
lo s , te weten, van een gemeene fatzoen met .een langag-
tige fpits en korte voetjes, de meefte :|i; zommige 4.
duimen lank, van i|. en 2. duimen kreet, glat en dun.
Ter -ziydenkpen - imbe jLwerBwkftëtjtï fA ie zig na voren
krommen, en digi langLdekant loopt een zoompje, daar
in zy eindigen. De gedroogde bladeren flegts een Weinig
gebandelt Jcbeuren langs deze ribbetjes gelyk Piffang-bla-
deren, zo datter qualyk een geheel bladt te vinden was,
bier by was.gevoegl een ftuk van een regten, tak , , twee
vinger dik van een ligt en voos, bout, gelyk als hier bet
drooge Aarenirbout van binnen wit en poreus is 9 bekleet
met een grauwe, e f f ene, en dunne feborffe, daar by waren
de feborjjen van een regten ftam, niet dik, maar zeer taay,
en qualyk over dwers te. bi-eeken, latende zig in tqaye
bairtjes trekken, waar inze ook .met de'voornoemde Ka-
ringa overeenkomen , graauwagiig met fwarte /pikkels.
De wortelen waren dun en lank , verdeelt in. veele dunne
vazelingen: Kan 't bout wierd gefebreven, dat bet
zeer ligt en bros was, geenzints om te verplanten, daar
was met bygevoegt, of defeborffe desftams melkagtig was,
gelyk aan de Karinga , nog of by. vrugten droeg , en waar
men dejegteftukjes van 't Agel-bout vini: De /maak in
de feborffe des ftams voas laf, maar in de worteltje/ bitter
: Ksqrfs allegaar nog op de kooien, nog in demont met
tenigen fpeceryagtigen rem. of.fmmk. f / f i
. Daar na A . 1693. door voorfebrift van den Edelen
Heer Nicolaas Schaghen onzen tegenWpprdigen Heer
Gouverneur, beb ik nogmaals de takkèn van bet Malac-
ze Agel-bout bekomen, te weten, alleenlyk. de takskens
met bladeren, dewelke met de-voorgaande meeft overeen-
quarnen, bebalven datze wat breeder en dikker waren,
en na myn ontbout beft pvereenquamen mei de geene,
welke ik eenige jaaren te Voren van Bantam bekomen beb-
be , zynde genomen van twee groóte Karinga-boomen,
dewelke doènmaals ftonden voor ’s Koningspaleis , en-
waar van my de Sineezen verzekerden, datter Calambac
infebuitde, uitwyzendedengoedenreuk, denwelkenmen
zomtyds daar omtrent befpeurde , dog den Koning wilde
baar niet lat,en omkappen, hoewel hem de Sineezen geit
daar voor geboden hadden,
E 3