ßß> H E R B A R I I A M B O I N E N S I S . Liber.I I I .XXXI I I .
C A P Ü T T R IGE S IMUM XXXIII. H O O F T S T U K .
T E R T I U M.
Gelala Litorea, Gelalti Pantey, 6? De fliand ö f fw'arte Gelala-Boom.
GelaJa Itam,
TRes fubfequentes afrbores inter floriferas locum
maxinie obtinent, qUum certo anni tempore e-
Iegantiffimis fuis floribus corifpicuæ & e Ibrigin-
quo vifibiles, ab aliis facile dignofci polfint, præfer-
'tim prima fpecies, de qua in hoc agam capite, très
'enim obfervavi fpecies imà. Litoream fèu Gelalam ni-
gramr 20. Albam, 3d. aquaticam.
. Gelala litorea .feu nigra vulgatiflimà e ft, magnitu-
dine & crafiîtie trunçi Quercui fimillima, hujusenim
tmncus craftiflimus e ft, fed non altus, ac moxfefe in
ramos cralfos dividers, qdi ob'du&i funt cinereo& glabra
corticé,ubiqiié taihen brevibus, firmis, & lacis fpinis
obfiti inftar filveftrium Rofarum, excepta inferiore
vetufti trunci parte, in qua non obfervantur, cæte-
jræ partes ufque adramorum lummum,immo & rachides
undique ita obfitæ funt, ut adfcenfum & taftum ne-
gènt.
Folia niagnam habent convenientiam cum iIlis,Pia-
feoli borfenfis, flint autem riiulto majpra & glàbriora,
quatuor vel quinque’ pollices longa, paulo minus lata,
magnos finus gerentia ad oras, tria Temper con-
junfta, quorum medium longiori infidet petiolo, ad
hujus„iblii prtum binæ quafi verrucæ Iocantur, bina-
quë pofteriora binas itidem habent verrucas, brevif
.fimosque petiolos. Cæterum hæc tria folia fibi quam
fimillima liant, excepto quod in binis lateralibus more
Pliafeolorum magnus nervus non redle per medium
decurrat. Eorumque finus exterior multo latior
fit intèriorë, funt autem fuperius glabra & obfcure
viridia, inferius parum rugofa.
Flores plurimi fimul longo in racemo progermmant,
atque ex imo conftru&i funt.petalo, quod ab uno Ictère
ponitur parum convexum, inftar cymbæ, .colorié
Kermefini, ab altero autem latere decern longa &fir
ifia Iocantur ftamina rubra cum antheris fufcis, quorum'quinque
breviora, quinque longiora, horumque
medium feti un'decimum (’-quodpiftillum) longifll-
mum eft ; Totus vero flos minorem digitum longu's
eft. Stamina autem prope fuum orturn conjunfta
funt, ubi bina alia apparent foliote rotunda à conea-
va inftar co'ncfiarum, binis'aliisfimilibus inpofita fo-
lio lis, quorum bina, extrema intenfum magis habent
colorem ipfo floris p e ta lo bîria ve'rointema fanguinea
funt, fimulque collem quafi minorem efformant , loca-
fca àutëm hæc funt inter pe'talUm iftud ac ftaminailla,
■ nûhquam verb fele aperiunt.
• Flôrës fubfêquüntur fruCtus, qui rotundæ fiint-fi-
liquas, palmam circiter longæ vel paulo minus, mino-
remque digitum crafiæ,. invaripsrotundùsifthmosdi-
vifæ , qui çollo plerumque .angufto fibi conjunguntur.
In fingulo tali ifthmo oblonga & crafia reconditur faba,
ab.utraque parte comprefta, acfiplurimæ exuno'vol-
yulo abfciuæ fo rent, per donum futura notatæ^
çju'ædam harum rubent, ac more fabarum hilo notatæ
fiin t , forma & magnitudine fabarum equinarum.
Plurimæ autem tales filiquæ fimul dependent uno ex
peduncùlo communi, quæ tarn diu arboribus inhæ-
fe n t, donee vends dejiciantur, hifee enim fabis ne-
que homines, neque animalia vefeuntur crudis. Ar-
boris lignum eft album, molle, & inutile,,,ac facillime
putredinem contrahens, fique incidatur, fumofum
lpirat odorem.
Inter omnes arbores Indicas nulla e f t , quæ tam
praecifum obfervat florendi & fruélifîcandi tempus,
quam hæcGe/a/a,femel enim in anno fuos profert flores
lub finem Julii, quum Sol Leonem intrat, quum .arbor
plurima fua deficit fo lia, & undique magnis in
ramis elegantes hos rubros profert flores, ita ut
arbor e longinquo rubro quafi linteo videatur te£la,
âtque hinc mde unum akerumve tantum in ramis re-
znanet folium.
Ho c in ftatu perfiftit ufque ad dim'fdium Augufti,
quum flores magna decidunt copia, Solumque kër-
Siefino quafi linteo obtegunt , qmbusdeinmetifeSep-
- tem-
DË drie navolgende hoornen hebben mede plaatze ondet
de bloemdragende, om datze op zekere tyd desjaars
door bare bloemen aanziejielyh, en van verre kennelyk
werden, inzonderheid bet eerjle géjlagte, waar van wy
in dit Kapittel bandelen, want bebdric daar van aart
gemerkt. 1. De Jlrand ofjwarte Gelala. 2. De.witte
of gevlamde. 3. De ■ watw-Gelala.
Eerjlelyk de Jlrand of fwarté Gelala is de gemeenjle,
in de grootte en dikte van Jlam den Èiken-bQom meeJt ge-
lyk, want dezen Jlam is zeer dik, dóch niet boog,, en-zig
datelyk in dikke takken verdoelende, bedekt met een ligt-
graauwe effene jeborffe, docb; over al met korte, ftyve,
en breede doornen bezet, als die van wilde roofen9bebal-
ven aan bet onderjle van den ouden Jlam, daar menze
niet gewaar werd,-de rejl tot aan bet uitterjle der rys-
kens is zo vol, dat men bem nergens beklimmen, nogaan-
iajlen kan.
. De bladeren hebben groote getykenis met die van de
Turksze boonen, , docb veel grooter, en gladder, vier en
vyf duimen lank, en wat minder breed, met groote wart
gen aan de zyden, altyd drie by malkander jlaande, bet
middeljle op een lankacbtigen Jleel, met vratten by bet
begin van bet blad, en de twee acht er Jle hebben fzamen
twee vratjes, on zeer korte Jleelen: Anders zynze alle
drie malkander zeer gelyk, beholpen dat de twee ter zyden
nader boonen nwniere de groote zenuwen niet regtin
de midden , en daar. door de buitenjle wange veel grooter
dan de binnenjle hebben, boven.glad, en boog- of donkergroen,
van onderen wal ruig.
De bloemen komen veele by. malkanderen voort aan een
lange tr< s , en.bejlaan maar uit een blad, bet welke aan
de eene zydejlaat, een weinig t'zomengeboogen, als een
febuitje, regt fcbarlaaken-rood, aan de andere zydeftaan
tién lange en ftyve roode draad en, met, bruine noppen,
<1mar onder vyf kortere, en vyf langere, en bet middel-
fie of elffte bet langfte is. De gebeele bloem is.een kleine
vinger tank: Deze- draden zyn by baren oorfpronk aan
malkander vaft,-. en .daar achter ziet. men .twee- andere
kleine blaadjes, .rond en bol, als-fcbulpjes, .op twee andere
diergelyke blaadjes leggende, waar van detweebui-
tenfte booger van coleur zyn, dan bet blad, en de twee
binnenfte bloed-root, en fzamen een heuveltje uitmaken-
de, tuffeben bet groote blad en de voornoemde draaden
fiaande, docb baar noit openende. ■
Na dé bloemen volgen de vruchten, het wélk zyn ron*
de bouwen, omtrent een band lank 'of minder, en een
kleine vinger dik -, imverfebeide ronde bobbelen afgedeelt,
die meeft met een /mallen hals aan malkander bangén: in
ieder bobbeltje febuilt een lankwerpige en dikke boone, aan
beide einden wat gedrukt, alsof .’er veele uit eenronéken
gefneeden waren, met een naat op den rugge, zommigi
■ roodachtig, en na den aard der boonen met een navél ge-
teekent, in grootte en gedaante van paarde-boonen. Kan
deze bouwen bangender veele by malkander aan een tros,
blyvende zo lange aan de boomen bangen, tot datze van
den wind afgejlagen worden, want nog menfebén, nog
vee gebruiken deze boonen raauw. Het bout is wit, week,
en ondeugent tot eenig timmerwerk, ligt verrottende, en
van een rookacbtigen reuk, als men daar in kapt.
Onder alle Indiaanfche boomen is ’er geen, die zyn Say-
foen zo precys boud in bloemen en vruchten te 'dragen,
als deze Gelala,' want bare bloemen brengtze maar eens
des jaars voort,, en,dat in 't laaifte van Julius, als de
Zon in den Leeuw begint te komen, wanneer den boom
zyne meefte bladeren afwerpt., en aan alle kanten met
groote troffen deze roode bloemen voortbrengt, zo dat den
boom ban verre fcbynt, als met een rooden doek overdekt,
blyvende bier en,daar een blad aan de takken bangen.
In Hezen ftand blyft by tot over de helft van Auguftus',
wanneer de bloemen in menigte af vallen, en den grond
als met een fcbarlaaken doek bedekken, waar op in Sep-
tem-
III Boek. XXXIII. Hooftß.. A M B O IN S C H E K R U Y D B O E K. i-t
tembri ihfequuntür fruÊtus novaque folia." Qiauth'vero
circa Julium j î'f uti plerumque fît ) magnrfint' ini-
bres ac pliiviæ frequentes, floffendi tempus-differtur
ultra menfis dimidiiipatium, quum alias in terriSPrefcit
in quibus ifto temporè æftas'ficca eft, üti plurimum
hoc obtinet in omnibus infulis ad Occidentalem Àm-
boinæ partem fids, çertum ac diétum obfervat ordi-
nem: Plurimum in litoribus crefcit planis, in ipfa e-
tiam reperitur terra ab hominibus plerumque planta-
ta , quod per depaftos fit ramos craflbs, licet ëâejus
fabæ optime etiam progerniinent;
Nomen. Latine Gelala litorea. Malaice Gelala Laut
& Gelala ltam, quum fponte juxtaîîtôra crefeat, ’ ac
refpeccu fubfequentis fpeciei obfcure viridia gérât fo-
lia; Quidam volunt Dadap vérum elfe nomên'Malai-
cenfe, & Kelala Ternatenlè, Macaflarenfe verb Rara
& Caju Madjannang h. e: quiêtum folium, èùjus ratio
infra indicabitur. Amboinice in Leytimora voca-
tur Ucken , in Hitoe & Cerama Nackil & Lackin. Bà-
léyenfibus dicitur Dalundung. Bandënfibus Dadap.
Vox Gelala derivari poteft ab Arabic'o Gal aut Gaial,
h. e. darum reddere, quia florens rubieufidum de fe
fpargit colorem.
Locus. In omnibus reperitur aquofæ Indiæ infulis &
ubique in litoribus crefcens, in quibüs lapilli occur-
runt & permixti funt, in fimplicibus verb litoribus
non reperitur yel rara, uti in Occidentali Baleyæ parte
, ubi tarnen in ipfa rëgione fefe offert.
U Jus. In Occïdentalibus infulis hæc arbor majorera
præbet ufum quam in Amboina, ubi fæpe per copion
s fuos flores efficit j ut pifees menfibüs AugUfto &
Septembri perquam rari lint, vulgus faltém hoc illi
adfcribit caiifTæ, quum rutiîantes' ejus flores ex arboribus
dependentes ut &in folum prolapfi fulgorem fuum
longe in mare emittünt, quo pifees perterriti a
litore decedunc. Hie tarnen defedtûs iis in menfibüs
quoque obfervatur in talibus locis & litoribus, in quibus
nullæ inveniuntur Gelala arbores, unde & Ban-
denfes non adeo hujus arboris floribus quam' laéleæ
âdfcribunt aquæ, quæ 'eodem ifto tempore ma're in-
ficit, ac- per noftem ■ ignéum & lafteum quafî reddic
mare, unde & pifees fugamarripîunt ad aquas ordina-
fio modo colbràtas. >
_ E contra magna eft fympathia inter hujus arboris
flores & Amboinenfem avem Loeris dtéfcam, quæ fan-
guinei penitus coloris eft per todüiin filum corpus , ex-
c-epto capite, hujusque alia minor fpecies eft Perro-
quitten Vocâta, quæ ex rubro, luteô.& viridiVarie-
gata eft. Hæ itaque aves naturalem gerünt inftin-
éfum & ardorem rubri hujus arboris côlorls j ' quæ
magna hanc'fréquentant copia-, ipfique. iiifident,
quum fuos:profert flores, ita ut- hæ v ix ab ipfîs di-
ftingui poflint floribus, quamdiu pacate fedent. Hæ
roftro fuo iftud rubrum capitulum fëune&arium in centra
floris pofitum aperiunt , epotantque fuccum ex rare
ibi cölleftum.
• Hæc porro 'àrbor ufum habet in re medica, recen-
tium enim foliorum fuccus' ulcerationibus inftillatus,
ipfifque folium fuperinpofitum illas dépurât & con-
fervat a putredine, crudainque præparat cariiem ad
cbnfolidadonem, per alia emplaftra procürandàm'j
Hæc autem cura haud felicem habet fucceflum'in hominibus
repletis vel potui nimium addiétis, qui pro-
mdç nimis àbiindantem humorum adfluxum ad filas
habent partes.
' In Amboinenfium variolis hæc præfertim folia cele-
bràntur', ad inpuras & fördidas uJcerationes depu-
ràndàs,' quod^ tarde quoque procedit, quum Gelala
Operationen! fuam perficere nequeat, quamdiu n'ovum
generatur pus- per continuum humorum adfluxum, unde
& talibus hominibus ficca & fobrîa præfçribitur
Diæta: Alii autem ulcerataones curant opë foliorum
fequenti modo, recipe vulgaris Gelaloe tënera fo lia
cum quarta parte Langages râdicum, ftipitum ac foliorum,
ëxpone hæc fimul per noftem ra r i, dein exprime
fuceum nulla admifta aqua, Intinge huic turün-
dam, & inpone ulcerationi, eamque porro jufto modo
obvëla: Hie autem fuccus per aliquot dies in Bam-
bu arundine fervari poteft. Hic omnem coiifumiccor-
ruptam carnem , atque intra fpatium trium qüatüorve
diërum puriim reddet fundum, undecuratio cita pro-
nîovçtùr-.' Alii folia ore fuo mafticant cum pâüxillo
Curaini, quæoalcerationi inponunt, alio ejüsdem arbotember
de vruchten, en jonge bladeren volgen. Maat
Wanneer omtrent de tyd.van Julius (gelytgemeenèlyk
gejemet) een langdurig reegen-wéer voorvalt, zó ver-
dgtert de bloeityd wél een halvemaand of meer, daar by
anders in landen/baande, daar bet in die tyd zoomer o f
(Irooge moujfvn is, gelyk,meefl in alle Eilanden beWefilin
^mbomagelegen, de voorfebreve orderprecysagiervolgn
Lly wajt meeft pp vlakke Jlrandendocb vind men bem
ook landewaart in, meefb door de menfeben aldaar geplant:
bet welk met dikke takken gefchied, hoewel de korrels ook
opkomen.
; Naam. In 't Latyn Gelala licorea; Op MaleytsGe.
a b a” GelaIa Itaïn’ ™‘ m n’zelfi lanes de
Jlrand wajt, cn ten aanzieri mn ie volgende zaortc Zwartgroene
bladeren beeft. Zommige wilten dat Daclap de
mam É '; Tnwtaanfcbcnl
Op MacaJJers Rara sa Caju Madjannang .dat is , /lil blad-
int redenen, gelyk bier ondergezegt zal werden. Op Am-
boms op Leitimor Ucken, op Hitoe en Ce,ram Nackil en
Lackin. Op Bahys Dalundung. Op Bandaas Dadap.
Het woord Gelala kan afgeleidt werden van het Arabi-
Jcbe Gal of Gelal, d. i. klaar en Beider maken, om dat by
bloeiende een heldere coléiir van zig geeft.
Plaats. Men vind bem in alle de Eilanden van Water-
Indien , over al op de Jlranden waffebende -, te weten
daar kleine fteenen onder gemengt zyn, maar op enkelde
zanden vind men hem niet of zelden, gelyk op de Wefi-
zydevan Baley, alwaar men bem echter landwaart in
beeft.
G,e~mi!C- Eilanden beeft dezen boom
grooter gebruik dan in Amboina , alwaar by ons 'dïkwils
met zyn bloeyen groote febaarsbeid van viJTcben verfcbdft
m de maanden Auguftus, en September 3 immers de ge-
tneene man fibryft bem die. oorzaak tod, dat zyne vuur-
roode bloemen zo aan den boom hangendet als ‘op dengrond
lenende, baren glans verre in Zei- verfpreideb, en 'iaar
door ie yiffcben van den oever jagen. Hoewel, men dit
gebrek m dezelve maanden op zodanige plaatzen en Itran'-
den ook voelt,, daar geen Gelala boomenJlaan, diefbaV-
ven bet de Banianeezcn niet zo zeer bet. Üoeycn deur bo-
* * melk-watcr toefcbryven, 't wetfomdezelh
V Zel onfe&eert, en by nagt vmirig cn mlk-wii-
ku /v lSén ’ m d' na teolei' van ordinarii col
■ Daarentegen is 'er een groote vriendfebap tuffeben ie-
doorns bloenien, en ie Bmboinfcbe Loeris’, dewelke
bloed-root over bet gebeele ly f zyn ,hcbalv,n aan bet boef t\
neffern een kleinder Jlagf die men Pemquitten’. noemt,
van rooi, geel, en groen gefebakeert. Deze vogelen "dan
hebben een mtmrlyken drift tot node coleur va,i dien
boom, zittende met meemete daar op, als by in zyiïWóeié
K ’lJd i d‘“ me?ze t * m van ie node bloemen ondif-
fcbeiden kan zo lange zy Jhl zitten. Zy pikken beiimd- .
noemde roode heuveltje, -midden in die bloem Mailende ,
bef zaJ“ lm ' uit van■ *» dmrin
Voorts, beeft dezen bom ook zyn gebruik in ie Media
cyne want bet zap van.de verfde bladeren in « Z
ulceiatien gedaan, en een blad daar over gebonden, reis
van alle verrottmgen. en maakt bet rauwe
vUefeb bequaam tot ie volgende taebcelinge; door andere
pletjiers te bevorderen. Dóch deze cure%eft:toeinigfuol
Mijf1 pettonen,.du bet.lichaam met humeuren vervult
hebben , of den drank te vee f overgegeven zyn en ’dier.
balven te veel toevloeying in ie uWratie hebben.
Inde Amboinfcbè pokken werden, deze bladeren inzon- '
derbeii geroemd, om derzelver vuile en zeer 'etterige'utce.
ratic te zuiveren, bet welk al mede langzaam toegaatu
■ want de Gelala baar werking niet kan doen, 'zoolang
duur nieuwe materie toeloopt, daarom zulke menfcbSt
voorfcbrevmwerd een fobere en irooge dieet; andére'cu-
rerm de ulceratien met ie. bladeren aldus: Neemt ie ion.
ge bladeren van de gemene Gelala, met een vierde’ ]tart
Pangaga, wortelen, Jleelen en' bladeren te zdmen, zet
alt een nagt in den douw , en vringt daar na bet zat daar
uit zomer eenig water, dooft bier in pluksel, en legt
bet in ie ulceratie, bint bet voorts beboorlyk toe- Het
Zap kan men eenige dagen in Èamboesjes verwaren Dit
b y ta l bét. verdomme vleefcb' u it, \ n n S Z ' i r u l
vier dagen een goeden grond.;, die zig voorts, u t ieneeTm-
gejcbikt: andere kauwen, de bladeren, in den mondmei
een wamg Kmiyn , ■ en fmeer/n dat in de ', ulceratie , ’bo-
vm op een blad van dien bood, leggende.' Diibyt omtrent
een