quam Dammara Selanica. Rarum & nullum fere dat
ftrepitum, fed plurimum emittit fumum acidulum,
infolitis gravem. Uti vulgaris Dammara, quæ in fo-
ro venalis proftat, alba ac femi-péllucida eft, qualis
colligitur ex tiödis inferioris trunci, ita & hæc verfi-
color réperitur, nunc enim ruffa éft, nunc cornea,
nunc vero nigricans, nihilominus tarnen dura&femi-
pellüci'da, qualesfuntmagna; glebæ & capita, quæ
ex crafiiqribus ramis & vetuftilfimis dépendent arboribus,
qiium enim hæ arbores 6b fummàm altitùdi-
riem non confcendantur, glebæ iftæ ibi did funt pen-
dulæ, priftinamque perdunt fuam albedinem, côrnei-
que' lunt coloris, hoc autem plurimum obferVatur
in Dammaræ arboribus circa Way, ufide comperio,
colorum djfcrimen provehiré éx diverfö tempore,
prout glebæ diu ex arbore dependent vel dëciaunt,
atque in terram prolapfæ fuerunt.
" Anno IÖ88 taie fruftum miß ad Acadéniiam Leiden-
fem, quod formam habebat câpitis ihfaritis, & pau-
lïfper opé humana tali modes rormatum erat, hujus
vero nalus deformis erat, prope quem rubra decur-
rebat ftria, aeû fanguis foret : Servo quoque ejus fruftum
album & femi-pellucidum, förmam gerens ve-
ficæ fellis ingentis bovinæ: Criftallinos iftos'rànios
quoque in Patriam transmifi , fed certus fum nullos
albo colore præditos, fëd inftar Succini flaVos ibi
përveüiflei
Arboris lignum albicat, longitudinalibus conftans
fîbris inftar Pinaftri, putaretque aliquis lignum efle
Cedrinum: In afleresfecari poteft, & fatis bene poli-
ri, inque ïoeo ficcofatisdurabileeft, neutiquam vero
in aqua marina, undé ad ligniarium ufumjion adhi-
betur , præfertim quum ftofcce lignum dimculter éx
femotis petatur montibus: Obfervavi qiioque prôje-
élos ejus truricoS intra paucos annos oninino putre-
faftos fuiflej inque ràbrâm degenerates terram, quale
folüm erat éircumjeftum * jnquè rubra ifta terra
diftin&e notari poterant vëfiæ iftiùs ligni, atque inter
filas plurimi pellucidi famuli duræ Dammaræ : In
hifee putrefaftis truncis hiuc inde pulchra quoque
reperiuntur frufta pinguis ligni, mellei coloris, qui-
busdam in locis femi-pellucida & eleganter venôfa,
quæ circà nodos trunci ac ramorùm loCata fuérant :
Pingüia hujiA ligni frufta non putrefeunt, licet quam
diutifîime in terra projecta fuerint, fed non funt majora,
quam ut ex iis cültrorummanubria, vélglobuli
ad'opus aciçularum foraiäri poffirit.
Nomen. Latine Dammata Alba: Malaicë Dammar
Puti & Dammar Batu, h. e. lapidèa refinà, quum fit
durifiîma Omnium Dammärarum, uride proxime ac-
cedit ad Gummi Anima : Ternàtënfibus dicitur Salo
folumnfodo, & Salb Bobuda: Amboinice Camal, Ca-
mot, & Coma, & circa Lariquam IJfe. Javanis circa
Grifeccam Dama, quod cum Arabica yoce in antecedent
explicata capite convenir
Locus. Nusquam hæ arbores occurrunt,nifiinfiim-
mis montibus oc folitudinibus, ab hominum converfa-
tiöne remotis, unde & noftræ nationi funt plurimum
igîiôtæ , 'folum amant rubrum argiilofumque , quo
ômnés fefe, Amboinenfes montes confiant, omnesque
porro excelfos locös, ita üt pér regionêm Hituenlem
pervagantes,illas qüafi plantataS Videamusadmediam
montiiim pattern eo præcïfe; loco, quö terra eft al-
tifilmä,& ab tftraquè parte dèdivis fit. Infummis veto
& frigidis montibus non crefcunt: Mas utcunque
folitarius invenitur aliis junétus filveftribus arboribus,
hujusque in lata via, quæ per iftam Hituenfem de-
currit regionem , quatuor vaftæ & ingentes arbores
prope viam locatæ funt, quarum omnium, quantum
apparët, ràdiées fibi mutuo jundtæ & intricatæ funt,
binæ falâem harüm afborum fupra terram ita conjun-
éhæ funt, ut inter illas tämquäm in fedili quis federe
poffit.
Femina femper copiofe, plurimæque fimul crefcunt
, quæ peculiarem formant filvam, non tarnen
denfam, fed dilperfam, ciréa terræ quoque fummita-
tem, quales in Amboina funt filveftres montes inter
Mamalo in Hitoes-ora & Waya, ubi plurima invenitur
Dammara, quæ in Amboina ufurpatur ; occurrit
porro in Hoeamohela jn montibus poll Lockin & A-
hin. In Batsjana vero in magna infula Gelolo, aé forte
in plurimis infulis Moluccis, utî étiam in Bdero,
féd non multum inde defértur hæc refîna, quuni ejus
' ” ' ' fitbet
zelve beter, dan de Dammar Selan. , Zy knerll niet
of weinig, maar geeft veel rook van baar, die na den
muren trekt, en de ongewoone befwaarlyk vóórkomt.
Gelyk nu de gemeene Dammar, die men op de mafktver-
koopt,witenbalfdoorfcbynend is , diergelykemenbaald
uit de knoejten van den onderfien ftam, zo beeft men daar
en tegen dezelve mg van andere coleuren, namentlyk rus
hoornverwig, en Jwartacbtig, niet te min bard en balf-
doorfcbynend, gelyk 'er zyn de groote klompen en koppen
dewelke aan de dikke takken en zeer oude hoornen bangen
want dewyl deze hoornen wegens baar hoogte niet bekloul
men werden, zo blyven de klompen aldaar lang bangen
verliezen bare eerfte witte coleur, en werden boornver-
wig, doebvind men dit meejl aan de Dammar-boomen
omtrent Way, waar uil ik bemerk, dat,bet onderfebeid
der coleuren komt, na dat de klompen lang aan den boom
gehangen of afgevallen , op den grond gelegen bebben.
Anno IÖ88. beb ik zulken Jluk na de Académie
van Leyden gezonden, gefatzoeneert als een lankwerpig
kinds-kop, zynde maar een weinig door menfeben band
gebolpeh, en de neus wat mismaakt, waar by men een
roode fireep zag, als of bet bloet Voos: Ik bebbe ook een
Jlukje wit en half doorfcbynend, gefatzoeneerd als een
groote gal-blaas van een Os.' De voornoemde Crijlalyne
takken beb ik ook in baar eerfte coleur na 't Vader landt
gezonden , doch betrouw, dat daar van geene in baar
witte coleur, maar Bernjleen-geel zullen overgekomen
zyn. , ' , °
. Het bout is wit, langdradig als vuur en bout, en men
zoude meenen, dat men Ceder-boiit voor badde: 't Laat
zig ook tot planken zagen , en redelyk glad werken, en op
bet drooge kan bef eèn tydlank duuren, maar in Zee-wa-
ter geenzinis, en daarom werd bet. tot timmerwerk niet
ineer gebruikt, te meer, alzo dit bout moeyelyk uit bet
verre gebergte te baaien valt. Ook beb ik bevonden, dat
de omgevaüene Jlammen in weinig jaren gants vergaan,
en in roode aarde weder verandert waren , gelyk de gront
was, daarze op Jlonden, kunnende men in dezelve roode
aarde nog duidelyk befpeuren de aderen van 't bout, en
daar tüjjcben veele klaar e takjes van bar de Dammar. In
.deze 'verrotte Jlammen vind men ook bier en daar mooye
Jlükjes vet bout, boningverwig, en op zommigeplqatzen
half-doorfcbynend en mooi geadert, 't welk dan de ■ knoesten
desjlams en takken gejtaan beeft. De vette Jlukken
vergaan niet, al leggènze nbg zo lang in de aarde, maar
zy vallen niet grooter, dan dat men kleine Jleelcn, en
begten of klojfen tot fpelde-werken daar van maken kan.
Naam. Jn ’t Latyn Dammara Alba, in 'iMaleyts
Dammar Puti «ra Dammar Batu, dat is Jleen-bers, om
datze de bartfte onder alle Dammar is, en daar in zeer
wel mei bet Gummi Animte overeenkomende. Op Ter-
naats Salo Jlegts, en Salo Baboda, op Amboins Camal,
Camar, en Cama. En omtrent Larique Iflè. Op Javaans
omtrent Grifec Dama, bet welk met 't Arabifcbe
in 't voonge kapittel gefield overeenkomt.
Plaats. Men vind deze hoornen nieuwers dan in 't- boo-
ge gebergte en wilderniffen, gants van menfeben omgang
af gezonder t , en daarom zynze onze Natie meefi onbekent.
Zy beminnen een roede klei-grond, gelyk meefi alle de
Amboinfcbe bergen zyra„ ende altyd de booge plaatzen
zodanig , dat men 't Land Hietu overgaande dezelve als
geplant vind, balfweegen ju ift, daar't Land op'tboog-
fie i s , en men te weder zydlen afgaat: Doch op 't aller-
bopgfie en koude gebergte willenze niet waffeben. Het
Manneken fiaat meefi eenzaam, onder andere Wout-boo-
men gemengt, en daar van ziet men aan de groote Landweg,
die 'i voornoemde Land Hit oe over gaat, vier geweldige
groote hoornen digt aan de weg fiaan, alle vier
( zo men niet beter bemerken kan) met de wortelen aan
malkander vafi, immers twee daar van zyn boven de aarde
aa^ malkander en vafi, dat men daar tüjjcben als in een
fioel zitten kan.
Het Wyfken wafi altyd veel, en met groote troepen by
malkander, maakende een byzonder Bofcb, niet digt,
maar ydet Verfpreid, -rheede omtrent 't boogfie van 't land,
gelyk in Amboina is 't woefie gebergte tüjjcben Mamalo
op Hiioes-kufi en Way, alwaar men de meefte Dammar
vind, die men in Amboina gebruikt: Voorts vind menu
Op Hoeamohel, in ’t gebergte achter Locki enAnin: Op
Êatsjan, op 't groot Eiland Gelolo., en mijfebien in de
rneejle Molucze Eilanden, als mede op Boero, doch werd
niet veel afgebragt, om dat deszelfs wilde bergen niet
wei
filveftres montes vix perambulari pofîint. Ex quibusJ
dam intellexi Maleyenfibus in Borneo quoque oc-
currere hanc refinanu fed parva cum differentia, quum
non ita alba aç pellucida iit .ac Amboinenfis,
Ufus. Uti Dammara Selanica in occidentalibus a-
quofæ Indiæ partibus eft ufitatiflima ad faces,fie & hæc
Dammara Batu in Amboina huicquè adjacentibus infulis.
Melius ardet,nec tanto conftat labore ejus præ-
paratio, quanto Dammara Selanica , ejus enim dura fruf
ta , qualia naturaliter funt 3 five pura five inpura
promifeue fumuntur, hæcque jnvolvuntur foliis Go-
mu to vel Sagueri. ad pedis. longitudinem, ac trium
digitonim Crafiitiem in forma fa c is , quæ etiam
pam'mara vulgo vocatur: Hæ autem Dammaræ in
fuperiore parte accenfæ æqiialiter ardent Cum pauqo
&Tæpe nullo ftrepitu, fed vehementem emittuntfli-
mum inftar coronularum picearum, qui infolitis gravis
& incommodus e f t , omnemque fupellettilem
atro obducit colore, ubi multum accenduntur ,hæ
fàces, ac præfertim in loco claufo. Sæpius autem
funt perforandæ-, quum fæpe nimis fortiter com»
paftæ fint, nec flammam concipiant.
Amboinenfes peçuliares formant ex Gabba Gabba
fedes , quibus nanc inponunt Dammaram, quæ fæ-
pius totæ conflagrant, quum dormiunt homines.
Ardentes guttæ, quæ inftar ftellularum ex hac de-
ftillantDammara,quum per plateaç circumfertur, fta-
tim fuffocantur, quæ alioquin fæpius noxas caunarent,
ft yero alien]us tangant cutim, quod fervis fæpe.açci-
dit, qui iilam gérant, vehementer u ru n t& mahgnam
dant exulcerationem, quæ fæpius in Amboinenfes dégénérât
phlyétærias, ii non cito curetur.
In re medica ejus ufus nondum eft exploratus, qui-
dam vero Amboinenfes > quod tamen ego , ac multi
mecumnollentexperiri, prtefertim quum pedum vul-
nera contrahunt ex tribuliS,acutisvelignQrumramentis,
quam primum ilia extraxerunt,unam alteramve ardentis
hujus Dammarze inftillant vulneri guttam» qua
xis ulcus prohibetur, hanc autem Indi in corneis mis
ac callofis pedum plantis v ix fentiunt. , . = ..
' Dammara hzec fola difficulter liquefcjt, fed melius
cum Galappi o leo, vel pice noftra, qua quidam na-
vigia obliniverunt, compertum autem eft,iilam non
fortiter adhzerere, ac facillime deciderej unde huic
pperi inutih's e ft, faltem non ulterius tentatum fuit,
jicet defectus picis navigationem periculofam reddat
in hifoe regionibus, quod tamen per fupra memora-
tas refinas fuppletur quodammodo. Illis, qui fcAp-
turam exercent, vel ab a6tis & Secretis funt, h»c
quoque Dammara in ufu e f t , fi enim hi erronea
-quasdam vodabulavel litteras male expreiferint, atque
Ilia expunxerint, ifti loco infpergunt pulverifatam
hanc Dammaram, qua glabram terunt chartam, lh
quo loco alias formare poflurit & iiifcribere litteras ,
hse autem tempore iterum decidunt* . ■ .
In deciduis & putrefaftis truiicis uti diftUih eft,
elegantia confpiciuntur pinguia ifta frufta, quorum
ilia elegantiflime funt ftriata & venofa, qu$ nodis m-
hzeferuntj'ex quibus Dammara profluxit: H$c frufta
eligunt Maleyenfes & Macafiarenfes, ex quibu$„ ma:
iiubria telorum & cultrorum formant, qu® eleganter
norunt incidere. - ' _, .
Ex czeteris craflioribus ffuftis fphzerul® fabneam
tur pro acicularum opere, & gradus fediles, lignum
Vero eft fragile, nec vim ferre poteft. H®c frufta
ignem facile concipiunt, elegantemque fpirant Ma- 1
ftichihum odorfim ,• przefertim fi lignum hoc rapfatum
cai-bonibus inponatur. Dammara h®c accenfa & patina;
fuppofita, ipfam obducit atro levique rubro colore,
Cx qua mafia feriptores ^Ethiopes fuum confi-
ciunt atramentum, uti apild nos Typographi atra-
mentum fuum librariuin prieparant ex. fuligme; lllud
1 autem atramentum eft nigerrimum, citoque iiccatur
& facile expungi poteft, fi neceflitas illud requirat.
^thiopum illud atramentum difficillime przeparatur
ex ifta Dammar® fuligine, qu® acquiritur, fi magna
Dammar® quantitas fofl® inponatur & accendatur,
ipfique fuperinponatur patina terrea parum irrorata
liquore quodam: Fuligo n®c bis terve cum aqua con-
- terenda e ft, ac bis cum aceto exfictare vel evapo-
fare debet, ultimo iterum cum aqua, in qua cortex Gawel
te bewandelen zyn. Van zpmmige Mdleyers beb-:
be ik ver fiaan, datze op Borneo ook valt, doch met een
kleinen onderfebeid van 't ber.s ■, 't welk zo wit en door-
fcbyrlend niet is als bet Amboinfcbe.»
. Gebruik. Gelyk de Dammar Selan, alsgezegt, inde.
Wefier deelen van Water-Indièn de gebruikelykjle is tot
bet:branden, zo is deze Dammar Batu in Amboina en deze
omleggende Eilanden. Zy brand, beter, en men. beeft
'er zo veel moeite niet mede om té bereiden., gelyk mét de
Dammar. Selan, want men neemt de harde brokken, zo
alsze vallen, klaar en onzuiver door malkander ,■ en wind,,
dezelve fiegts in de bladeren van Gomuto of Sagüeers-bao-
men, in de lengte, van een voet, en dikte van drie vingers,
tot .de gedaante van een toorze, die men in 't ge-.
meen ook Dammar noemd: Deze Dammars dan boven aan-
gefiooken branden gefiadig met weinig knerffen, en zom-
tyds niet, maar geven een geweldige rook van bun, gelyk
de pik-kranjjen, dowefke de ongewoone lafiig voor-,
komt, en alle huisraad meifwart-root bedekt i daarze veel.
gebrand werd in een befioote plaats: Men moei deze toort-
zen dikwils fiookeren, om datze zomtyds te digt gepakt
zyn, en niet branden willen.
De Amboineezen maken byzondere fioeltjës van Gabba
Gabba, daarze deze Dammar inzetten, die zomtyds met
Dammar en al wegbranden, als de Huisluiden daar by
japen.
r De .brandende droppels , die als flerretjes .van deze.
Dammar af vallen, als menze over ftraat draagt, gaan
datelykuit, anders zouden 'er meer ongelukken van kof
men, maar als dezelve iemand op de bind vallen, hetwelk
de javen dikntaals gebeurt,• dieze dragen, brandenze zeer
fel j en maken een quade ulceratie, daar uit dikwils dé
Amboinfcbe pokken werden, zo men 't niet fpoedig ge-
neefi. ...
In de Medicyne beeft bet nog geen bekende gebruik,be-
balven eene, dewelke ik en veele met my f de Amboineezen
niet gaarn zouden willen nadoen, namenilyk alsze de
voeten qiletten met trappen in voet-angels offpitze bouten
, zo draze 't. zelve Uitgetrokken hebben, druipinzé een
Of twee droppels van deze brandende Dammar daar op$
’t welk belet dat de wond niet fWeert, 't wclk de Indianen
aan bqare boorne-zoolen niet,veel voelen,-
Deze Dammar fmelt mede moeyelyk alleen, maar wel
met Calappus-Oly, of een weinig met.onfès Lants teer
femengt, waar méde zommige de vaartuigen befireeken
ebben, maar men beeft bevonden,. dat bet niet vafi en
boud, en ligt weer afvalt, daaromze.tot.dat werk onbe-
quaam is , immers men beeft bet niet verder, onderzogt,
hoewel 't gebrek van pik en teer de Zeevaart in deze Landen
bekommerlyk maakt, bei welk men eenigzints met de
voorgaande berjfen verzetten kan. By de Scbryvers op
de Secretaryen beeft deze Dammar ook baar nuttigheid,
want eenige abufive woorden op 't papier uitgefebrapt
hebbende, ftroyenze daar op deze fyn gejebrapte Dammar,
en vryveiit glad, zo kunnenze andere letters daar op febry-
ven, docb deze letters vallen metter tyd weder af.
Aan de omgevallen^ en vérrbtte fiaminen p dis gezegt,
'vind men de feboone vette Jlukken, waar van die geene
mooift geadert zyn, die in de knoéfl en ge fiaan hebben,
daar uit de Dammar gelobpèn beeft; deze Jlukken zoeken
de Maleyers en Macajfctren, om kris-begten daar van te
maken, dieze konfiig weten uit te fnydenl
Uit de andere Jlukken, die -lankdfadiger zyn, maakt
men klojfen tot fpeldewerks kujfens, en traalytjes vóór dè
fioêlen, döCb't is bros bout, eri kan geen geWeld uitflaari.
Deze Jlukken branden Hebt aan 't vuur gehouden, en geven
eèn aangehame Majlyks reuk, als mén 'i bout febrapt,
'en op kooien legt. Deze Dammar aangefieeken, en onder
een fcbootel gehouden, zet daar aan veel fwart enfyn-
roo.d, Waar, vdn, de Mooffé Scbryvers bare In6t maken,
1 gelyk onze Drukkers van fwartzel, welke Iiict zéér fwart
is , en terftond opdroogt, ook baar licht weder uitfebrap-
pen laat, dis 't van nooden ik.
. De Moorfcbé JnSl wor,d zeer moeyelyk gemaakt van bet
voorfebreve roed. dézer Dammar, dewelke men .gewint,
als men één party van deze Dammar in een kuil gelegt.
aanfieekt, en een aarde fcbootel. daar óver Jlori, die wat
nat gemaakt zy: Dit roed. moei men twee a drie malen
met water ovryvin, en tweemaal met Azyn t'eikens weder
laten opdroogen, ten laafien met watet, daarin de
feborffe van Catappan en Manga Utan öpgekoókt zyn, al