quum compertum fit ad radicum partem ma'gnam ligni
citrini eile copiam, ut & circa nodos : Recens
csfum lignum nullum vel parvum admodum habet odo-
rem; is enim folummodp percipitur , quum fit ficcum.
Ad ligni centrum feu lignum' citrinum Temper extremum
feu pallidum lignum relinquendum e ft, ut odorem
-diutius retineat & confervet, quum enim album circum-
eidatur, odor facillijne avolat: Citrinumque aliquan-
,do tarn intend fit coloris, ut ad vitellinum accedat,
ruffasque fiepe per lo.ngicudin.em exhibet venas, unde
quidam jllud erronee Sandalum rubrum vocant, at-
que tale Sandalum citrinum pro optimo. habetur.
Secundum locum te.net album, quod circa medium
■ paucam citrini habet quantitatem; viliflimum autem
e ft , quod omnino album e ft, nec circa medium citrino
gaudet ligno. Scire vero oportet , omnes Sandali ar-
bores in juniore »täte nihil omnino citrini habere,
qualia erant mihi mifla frufta, crus fere crafla & omnino
albida, fine ullo quoque odore, parvaraque tantum
habebant dulcedjnem in tenui,ficco,&duro cortice:
Uhoque teftantur ore Timorenfes citrinum cor
in adulta tan turn gigni & prove&iore s tate in talibus
nempe arboribus, quarum natura illud producit. De-
puratum jam Sandalum in litua dedudlum in conge-
rienj aeervatur longam & quadratam, qus plerumque
•inlongitudinem & amplituainem formatur navis, qua
transvehendum e f t , quamque opplere promiferant:
In cres porro Ipecies dividitur , qu s a mercatoribus
yocantur: prima crafla, fecunda tenuis, tertia mixta,
prima continet optima maxima frufta , altera autem
tenuiflima,& ramorum funt frufta ,qus viliflima;Prim
s Ipeciei Timorenfes folebant quatuorPickols (fin-
guius autem Pickol eft centum & viginti qüinque
pondo) una in farcina inpingere & tradere, fecunds
vero ipeciei fe x , tertis autem o&o Pickols,pro qua-
draginta inperialibus fingula farcina; Hasque tantum
vendebant Po.rtugallis Macou-navigatoribus, quum hi
ipfis mutuum dabant aurum, aliaque necefläria, aliis
autem mercatoribus pro tali pretio quatuor tantum
ligni Pickols vendunt, nec illud fortitum, fed fibi invi-
cem mixtum.
. Nomen. Latine Sandalum, hujusque flavum & op*
" timum Sandalum pallidum feu Citrinum, pallidum feu
externum Sandalum album. Garzias Ubr. l . Aromat.
cap. 17. citrinum vocat c o r , & album, lignum; In
Pharmacopsis & apud hodiernos LatinosSarataiumvo*
catur, prscedens autem melius eft. Arabica enim
vox eft Sandal, ac forte originem habet a Malaicenfi
& Macaflerenfi Tsjendana , quod Portugalli fcribunt
Cbandana , ambsque flavs & alb s ipecies mb hoc com-
prehenduntur nomine; Antiquis Grscis fcriptoribus
hoc lignum ignotum fuit,ideoque non probabile, ve-
teribus , miüto minus Ifraelitis fuifle cognitum , licet
neoterici tranflatoreshoc nobis perfuaaere velint,
quum fupra nemoratum Abalim numer. 24. verfu 6.
Santalum interpretentur. Hocque minus vero fimile vi-
detur, quum Sandalum non fit vafta vej extenia arbor,
nec ad flumina vel ripas crefeens, fed in monti- •
bus apricibus foli expofitis.
Prima ejus mentio fit apud Avicennam & Mefuam,
apud quos optima ipecies cognominatur MakaJJari,
quod interprètes maxime vexavit; Garzias enim hoc
eorrigere vult in Mafafrani, quod flavum dénotât. Alii
putant, idque majori jure nomen elfe loci, quod verum
e ft; Macaffara enim ab antiquis jam temporibus
metropolis fu it,a c promptuarium Orientaliumarôma-
tum, ac præfertim Sandali , quod ex Timora transfe-
rebant, in qua infula natio ifta noftris etiam tempQri-
bus mercaturam exercuit. Ita ut Macaffari nihil aliud
denotet, quam Sandalum e Macaffara delatum. Mer-
càtoribus enim perfuadebant in fua id crefcere Patria,
uti. fupra diximus, Javanos de nucibiis & Caryophyllis
id jaftaviffe : Timorenfes illud vocant Aycamenil, Âm-
hoinenfes Ayafru, Sinenfes Bytboa: In Canara vero
Decana, & Guzeratta Sercanda vocatur, ut Garzias
teftatur. *
Locus. Utrumque Sandalum, album nempe & citri-
pum, in infula tantum crefcit magna Timora, & adja-
centibus quibusdam infulis , uti in occidentali plaga
Souw, (noftratibus Sandali filya difta ) & Nomba,
item in Zephyrea Endenæ parte, fed ibi non sftimatur.
om dat men bevonden beeft, dat aan de wortel veel geel
bout: is , gelyk' ook om de quajlen: Het vers gekapte
bout beeft gein of weinig reuk, want die krygt bet
eer f t als. bet droog werd: Aan ’t hert ofte 't geelt
bout moet men altyd bet buitenfte of witte laten, opdat
bet- zynen reuk te langer mogte behouden, anders wanneer
men 't witte rondom daar af kapt, vervliegt dezelve zeer
ligt: en werd betgeele Sandel zomtyds zo hoog van co-
leur , dat bet al na bet doyer-geele trekt, vertoonende
ook eenige roffe aderen in de lengte, 't welk zonmige dan
ook abuzieflyk root Sandel-bout noemen, en werd dit geele
Sandel ook voor bet alderbefte gehouden.
He tweede plaats bekleet bet witte, omtrent bet ben
een weinig geel hebbende:. En ’taldetjlegfte.is bet gene,
't welk doorgaans wit is , en omtrent bet bertgantsgeen
geel en beeft. Ook moet men weten, dat alle Sandel-boo-
men in baar jonkheid niets geels aanhaar hebben, gelyk
zodanige waren de aan my gezondene ftukken, bynaeen
dye dik zynde, doorgaans wit, ook zonder eenige reuk en
alleenlyk hebbende'een kleine zoetigbeit in de dunne, droge,
en bar de fcborffe: Verklarende de Timoreezen eenpar
ig , dat bet geele bert eerft in den ouderdom komt, te weten
aan zodanige bóomen, welkers aart is bet zelve te kry-
gen. Het fcboon gemaakte Sandel-bout nu op Jlrant ge-
bragt zynde, werd aldaar opgeftapelt tot een lange vierkante
boop , zynde gemeenelyk zo lang en breet, als bet
Scbip over zyngebeele fteven is,welkers ladingzybelooft
hebben te zullen leveren: Voorts werd bet gezorteert in
drie deelen, 't welk de Koopluiden noemen 1. grof, 2.
Corent, 3. Carep; He eerfte zyn de befte en grootfte
ftukken, maar Carep de dunfte, en van de takken, dier-
balven betflegtfte: Van de-eerfte zoorte pleegende Tim-
reezen vier pickols ( een pickol is 125. ponden) ineen
baar te leveren, van dè tweede zes, envan de derde ach,
voor 40. Ryksdaalders de baar: En dat maar alleenit
aan de Portugeze Macous-Vaders, om datze van dezelve
met fcbuim-gout en andere noodwendigbeeden gerieft
werden, maar aan andere Handelaars willenze voor die
prys niet meer geven, als vier Pickols bout, en dat niet
gezorteert, maar door malkander gemengt.
Naam. Latyn Sandalum, en daar van bet geele of
befte Sandalum Pallidum, of Citrinum, bet witte of
buitenfte bout Sandalum Album. Garzias, Lib. 1. Aromat.
Cap. 17. noemt het geele C or, dat is bert, «niet
witte Lignum, dat is bout; In de Apotbeeken en by de
bedensdaagfcbe Latiniften werd bet genaamt Santalum,
docb bet vorige is beter: Want bet AraUfcb woord is
Sandal, en miffcbien afkomftig van 't Maleydfcbe, en
Maccajjaarfcbe Tsjendana, bet welk de Portugemn
fcbryven Chandana, en werden beide de geele en witte
zoorten onder dien naam begrepen: By de oude Grieht
Scbryvers is dit bout onbekem, en daarom geenzints waar-
fcbynelyk, dat bet aan de oude, en veel min aan de Ifraeliten,
zy bekend geweeft: Gelyk nogtans de nieuwe overzettirs
óns willen wys maken , bet boven genoemde Ahalim,
Numer. 24; vers 6. overzettende Santalos: syttf/eaA’
te minder gelooflyk, 'om dat den Sandal geen groote en
uitgefpreiden boom'Hs, ook niet aan de water-ftromen
waffende, maar in 't gebergte, op opene en ligteplaattur.
Ratæ etiam occurrunt arbores in Madura, &
Orientali Javæ plaga, hoc vero lignum i'uum cito a-
mittit odorem, nec magni sftimatur : In Baleya, & Ta-
tx regione circa Baffagium, qui altus eft mons, Sandalum
quoque reperitur, noc autem tantum çædicur,
quum reges fuos crement, neque hoc in alias mitti-
tur regiones, quique hoc c sd e t, prius facrificium ar-
bori inftituere debet cum alba gallina, ac pauxillo
Thuris, alias enim dicunt lignum non elfe prsftans
odqre. In Timora ipfa non omnibus crefcit in locis,
nec ubique sque boqum eft. In ejus enim plaga oc-
cidentali, quam Belgæ inhabitant & pofîïdent, circa
finum Coepan, non crefcit., fed plurimum ad Zephy-
ream illius infills partem non prope li tus, fed in mon-
tibus remotis, ita tamen,ut qUædam arbores in proxi-
mis montibus e mari diftindle dignofei poflint, hoc-,
que ex albicantibus vetuftorum truncorum corticibus.
In omnibus quoque ejusdem plagæ portibus non sque
bonum e ft , illud enim AmanJJi plurimum albiçat,
quod a Garzia lignum vocatur. Optimum ab antiquis
jam temporibus deduétuni eft ex Batumeana, Tireifi,
& Amnubana, in eadem Zephyrea plaga fitis.
In boreali parte optimum crefcit ad portus-Mens,
quod plurimum citrinum eft, qui locus hodie a Portugallis
occupatur , Macaflerenfes autem & Rex Sam-
boppæ fibi af> antiquis jam temporibus jurisdittionem
arrogant Timors pla gs boreahs, certumque eft,hos
brevi.poft illius loci cleftruiftionem , quæ per Belga-
rum arma anno \66y molita eft , tributarios emififfe
inperatores per multos ejusdem o r s locps , immo
quos Portugalli jam inhabitabant. Hscque omnia e-
narrare jn hoc Herbario non opus fuifle t* ni fi hoc ip-
fum confirmaret explicationem iftius nominis Macaf-
fari. s <
Loci 0 Garzia L e. Sandalo tributi funt fequentes,
fed plurimum corrupta. nomina, Mena, Matonea,
CamaTfafa, Serviago, quæque voçanda funt Mena, Batumeana
, AmaraJJt, & Serviana. Metropolis Javs V:r-
bali djfta, guænam fit, nefeio. In Nafluafenfibus iti-
neribus legitur in binis infulis Ilba d'Fernandcs inTsji-
lefenfi mari fitis, ad triginta très gradus in latitudine
Zephyrea, Sandalum album quoque crefcere, fed odo-
ris debilioris, puto autem hoc aliud'efle lignum; no-
ftri enim Europæi facile talia confundunt. In Malabars
ora in Balagatce montibus Sandalum quoque
album reperitur , inque Zephyrea Mafulipatnamoe parte
rubrum crefcit: puto autem pro Sandalo albo habe-
ri lignum Sambarance didlum , quod Sandalo fimilli-
mum,,fed.durius eft.
Ufus & vires. Sandalum sque album ac citrinum
tempêratam. admödum habet qualitatem , partibus
fubülibùs ac mollibus conftans, plerumque tarnen citrinum
majorém caloris gradum putatur poflidere,uti
penetrantem magis habet odorem. Lignum hoc per
totam Indiam majore in ufu eft quam in noftris frigi-
dioribus terris, unde quoque mmima ejus pars in Eu-
ropam transfertur ; quum enim temperatam habeat
qualitatem, modice réfrigérât, fpiritusque perditos
maxime reftituit, hinc melius hifee in regionibus
condueit, unde & per totam Indiam multum in ufum
vocatur rapfatum, vel cum aquain tenuem contritum
pultem, qua Indi corpus illiniunt,tam pro refrigerio,
quam jucundo odore , quodque non tantum calidis
mltituunt diebus, fed etiam in febribus, quum réfrigérantes
addunt flores, interne autem n o n ,v el raro u-
iurpatur.
Jueundus ligni odor in crudo magis obfervatur, quam
u earbonib.us fuerit inpofitum, unde & nulli luffurai-
gio additur; licet Benjanenfes, aliique Indis gentiles
magis ex luxuria, quam ob gratum odorem hoc ligno
utantur ad cremandos mortuos, nec infervit operi lcri-
mario ob pallidum afque inelegantem colörem, li-
. parvæ quædam ciftæ inde formentur , hisque ci-
mnuni adhibeatur, qu s brevi fuum tarnen amittunt
clouent:,1 Quidam etiam mercatores adeo fagaces funt,
verir Cq ° j6 » f é f poflint, ubinam Sandalumcre-
nt.' oandalurn album contritum, ac per multos dies
m aqua propinatum curavit sque in feminis ac vi-
cr>ncT°rr\x^m. vindentam. Sandali rafura in linteis
r ™ r Pulvillis, veftibusque appofita , ipfis gratum
oe>orem, qui illis diu inhsret: Macafleren-
«ftn«0 ac ^ a^icenfes , nefeio ob quam cauflam,
niant purum Sandali odorern in fuis veftimentis,
forte
ook eenige weinige boomen op Madura, en bet Ooftelyke
deel van Java, docb'dat zelve bout verlieft zyn reuk
haaft, en werdmede weinig geacht;. opBaly, in'tLand-
febap T a ta , omtrent Baflagie ( zynde een boegen berg')
vind men ook Sandel-bout ,• doch dit werd maar gekapt,
als zy haare Köningen verbranden, en niet, om uit te
voeren: En die dat a f kappen w il, moet eerft Offer bande
doen by den boom, met een wit Hoeni, en.een weinig
reukwerk, of zy zeggen, dat anders bet bout niet wel
rieken en zoude» Op Timor zelfs en valt bet.ook niet op
alle Plaatzen, nog over al even goet: want cp deffelfs
Weftrboek, die de Hollanders bezitten, amtrent de'koay
Cöepan, valt bet niet, maar meeft opdeZuid-zydevan
dat Eiland, niet digt op Jlrant, maar versie in 'tgeber-
te, zo nogtans, dat men zonmige boomen op de mafte
bergen bejebeidelyk in Zee bekemen kan, en dat aan de
witte fcborffe van de oude flammen. Het is ook niet even
goet in alle Havenen van de zelffte zyde, Want dat'van
Amaraflï is meeft w it, ’t .welk Garzias bout noemt:
Het befte beeft men al van oude tyden gebaalt van Ba-
tumean, T ireis, en Amanuban, aan dezelffte Zuit-
zyde gelegen.
_ Aan de Noort-Zyde valt bet befte ih de Havenen van
Mena, 't welk meeft geel is, zynde die plaats bedens-
daags door de Portugeezen bezeten, docb de Macaffareir,
of den Koning van Samboppo eigenen zig toe al van oude
tyden de Jurisdiftie over Timors Noort-kuft, en bet
is zeker, datze nog korts. na baare,deftruStie , dewelke
door de Nederlandfcbe wapenen Ao. \66y, gefebiet is *
door baüre uitgezondene Bevelhebbers tribuitgeeift hebben,
op veele plaatzen van de Zelfde kuft , ja Zelfs daar de
Portugeezen wonen: E n ik badde dit alles in ditKruyd-
boek niet by te doen ,. indien bet niet en diende tot ber
vefiiging van de uitlegging des voornoemden naams Ma-
cajfari.
He Sandel-plaatzen. van Garzias loco -citato , zyn
deze, docb meeft bedorven naamen, Mena, Matonea,
Camanafa, Serviago, en moeten beeten Mena, Batume-
an , Amaraflï, en Servian; He Koopftad Verbali op
Java kan ik niet r(iaden, wat het voor een zy. Men
leeft in de Naflaufche voyagie, dat in de twee Eilanden,
Ilha d’ Ferhandes, gelegen in de Tsjileefe Zee, op 33.=
graaden Zuider breedte, ook Wit Sandel-bout zoude vallen,
doebflegter van reuk, en ik geloove, dat bet een ander bout
zal zyn , want onze Europianen vermengen liebt zo~
danige dingen. Op de kuft van Mallabaar in 't gebergte
van Balagat» valt mede wit Sandel-bout, enopdeZuit-
zyde van Mafulipatnam , ook ’t roode: Hoch ik gelove,
datze voor dit wit nemen bet boutSambarane, hetwelk
bet Sandel-bout zeer gelykt, docb barder is.
Gebruyk en Kragten; Het Sandel-hout, zo wit als
geel, is van een regt getemperde hoedanigheid, lugtig, en
fyn van deelen, doch in 't gemeen werd bet gèete een
graat meer bitte toegefchreven, gelyk bet ook fterker van
reuk is. Hit bout is doofgaants in Indien in veel meer
gebruik., dan in onze koude Landen, daaróm ook bet
minfte deel in Europa vervoert Werd: Want dewyl bei
een getemperde eigenfebap beef t , matelyk verkoelt, ende’
vermoeide geeften merkelyk verquikt , zo komt bet in deze
Landen veel beter te pas, in voegen bet door geheel Indien
gebruikt werd gemalen yof met Water tot een fyne
pap gevreeven zynde , waar mede de Indianen bet lyfbe-
ftryken, zo om te verkoelen, als om de goede reuk, en
bet welk zy niet alleen doen in beete daagen, maar ookiri
koortzen, als dan eenige verkoelende bloemen daar by
doende, inwendig werd bet niet ', óf telden gebruikt:
He lieflykbeid van den reuk is by bet faaüWe bout
meer, dan op glimmende kooien gelegt zynde, en waarom
men b e f ook onder geen reukwerk gebruikt: Hoewel de
Benjanen, en andere Indiaaiifcbe Heidenen, meer uit 0-
verdaat, dan om des goeden réuks wille, dit bout tot bet
verbranden van baare dooden gebruiken: Het dient ook
niet tot eenig Scbreinwerk', wegéns zyne bleeke en ongeziene
coleür, hoewel zommige kleine KantoirtjeS\daar
van gemaakt Werden, en waar toe men dan het geele.
neemt, docb die egter haaren reuk in kotten-tyd komen te
verliezen: en zyn zommige Koopluiden zó fneedig, datze
aan de coleur können zien, waar bet Sandel-bout geve affen
is. Het witte Sandel-bout gevreeven, en veele dagen
naar malkander met water ingenomen beeft geneezen, zo
in Vrouwen als Mannen, de Gonorrhsa Virulen-
ta. Het zaagzel van Sandel-bout in linne kuffentjes ge-
naait, en by klederen gelegt, geeft dezelve een goede reuk,
f 3 . die