una parte lata funt & umbilicata inftar fabarum , m
his viridis reconditur fubftantia in bina fegmenta di-
viûbilis. ■ . » f
Ejus lignum variam exhibet fubftantiam & colorem,
fub fucçofo enim cortice album occurrit lignum, bi-
nos tresve digitos craflum, quod tarnen non ubique
ita craflum eft nec apparet, in quibusdam enim locis
mox fub cortice, àc præfertim in alis & radicibus rubrum
apparet'lignum, fub tenui reconditum alba fubftantia,
atque magis introrfum _ fubftantia fangumei
■ coloris, Sandalo rüorq adeo fîmilis, ut vix diltingui
poflit, excepto quod Lingoum craflioribus conftet fi-
bris. Lignum hoc difficulté? per medium finditur,
quum intricatum admodum fit, variis contortum fi-
bris ac nodis, unde potiflimum ferra elaborandum atque
oblique perdolandum eft, fi vero ex vetuftis fit
arboribus, tandem lævigari ac poliri poteft, peffimum
vero eft, quod hoc lignum frufta non exhibeat magna
concoloria, fi enim magis introrfum vergat, album
iterum adquirit colorem, eftque molle ôt cariofum,
vel omnino excavatum.
Odor recens elaborati ligni eft aromaticus ac grams
, proxime accedens ad Sandalum Citrinum, vel magis
ad lignum Caju Lacca diftum, quod, licet fit fla-
gellofum, cum hoc tamen Lingoo magnam habet affi-
nitatem. Optima hujus ligni frufta colliguntur ex a-
lis prope radicem cæfis, atque ex mediocri arbore
firms fatis poftes ac trabes formari poffunt, quum
ejus cor fubftantiam gérât folidam.
In vetuftis arboribus hujus ligni frufta occurrunt
læte rubentis coloris,eleganter ftriataacfolida,adeo-
quepinguia, ut igni oppofita oleum exfudent, quod
& Agallochum itidem præftat, ejusque odor multo
magis gratus eft quam in reliquo arboris ligno, quod,
fi comburatur, nullum vel paueum admodum exhibet
oleum, ac fundit odorem, copiofiim vero acriterque
vellicantem fumum.
Frufta hæc ita eleganter fæpe funt variegatà, ut
flammam quafi cum Fumo fuo repræfentenfc, qualia
Malayenfes & MacalTarenfes valde expetunt, ex qui-
-bos armoruin vaginas formant. Hæc fatis bene poliri
poffunt, fed rubentem ac corallinum non diu
fervant'colorem, quum ficca in fufcum atque obfcu-
re mbentem tendant colorem, talia quoque fegmenta
circa corticem, ubi truncus fiflus eft, accontinuo
per folis radios agitatur, obfervantur,..qui pinguedi-
nem ad has adtrahunt partès , hasque externe nigri-
cantes & quafi exultas reddunt-, fub quibus fufcum
aç dein læte rubens reconditur lignum, ubique ita
pingue , ut iftud oleüm ad ignem exfudet ex illo.
Taies fæpe arbores in faxofis ac præraptis inveni li-
toribus, quarum anteriores radices ab aqua marina
confperfæ ac viciffim radiis folaribus exuftæ erant,
pofteriores vero feu quæ ad tërram fitæerant, neuti-
quam, quum hæ aliis obtegebantur herbis., in quibus
pbfervabam, priores iftas radices elfe eleganterruben-
tés, pingues, & odoratas, unde concludebam,, Solis
• ardoremnujus arboris pinguedinem in ilia's adtrahere,
atque ibi quafi concentrare. In aliis enim arboribus,
excavatas itidem in litore radices gerentibus, ab aqua
marina itidem & copiofë confperfas, fed parum a folaribus
exagitatas radiis, nullum fere vel paueum admodum
reperiebatur rubrum ac pingue iftud lignum.
Alteram album feu molle Lingoum,quod vulgatifli-
mum , priori fimile eft modo crefcendi. ac forma,
ejus autem foiia funt magis oblonga & majora, ad
Canna Fiftulæ folia magis accedëntia, ultra quatuor
& quinque pollices longa, binds & binos cum dimi-
dio lata. Flores vero ejus, frudtus, ac femina priori
fimillima funt , excepto quod frudtus fint majores
inperiali, gilvi , illorumque angulus eminens latior,
& major, ac jemina medullam nabent viridem , externa
autem fpecie hæc arbor vix a priori diftinguen-
daeft, maximaque differentia in ligno confiftit, quod
in hac fpecie duplex eft. Primum itaque eft citrinum
feu flavum , atque ad ejus extremam partem & circa
nodos quasdam gerit maculas rubràs, quæ fæpe tan-
tæfunt,ut pro prima haber'etur lpecie, lignum autem
hoc multo magis fungofum eft, ac craflioribus confiât
fibris, vix vel nuiiquam per (longitudinem fin-
dendum, quum ejus venæ . obliquæ ac fibi. intricatæ
decurrant, quod difficile eft- ferns aliisque inftrumen-
tis elaborandum, nunejuam vero poliri poteft. Alte-
rum ex flavo-cinereum eft pauca rubeaine mixtum,
priori
binnen zit een groenaebtig beeft j e , dat men in iween delen
kan.
Het bout is zeer ongelyk van fubftantie en coleur, voant
•voor eer f t onder de zappige fcborjfe beeft men een voit bout,
twee en drie vingers dik, en dat ook niet over al, wdnt
op zommige plekken vind men ftraks onder de fcborjfe, zonderlek.
aan de vlerken en wof telen, een rood bout, onder
dit witte J'pint, wat innewaars vind men een bloed-rood
bout, bet rpode Zandel zo gelyk, dat menze qualyk onderfc
beiden kan > bebülven dat.de Lingoo wat grofdradig
is. Dit bout fplyt zeer moeylyk in de lengte, want bet
is verwerf, dradig of windig, en quaftig, daarom men
't meeft met de zaage bearbeiden, en over dwers febaven
moet, evenwel zo 't van oude boomenis, laat bet zig
eindelyk nog glad werken, enpolyften; maar 'tjlmfte van
dit bout is, dat men geen groote ftukken van een coleur
daar uit kan krygen, want ftraks na binnen toe werdl ’t
wederom bleeker, als een gebakken fteen, zynde voorts ’t
bert wederom witaebtig, week, en vermolzemt, of t’ee-
nemaal bol.
De reuk van bet vers gewerkte bout is Jpeceryacbtig,
en lieffelyk, zeer na, als witte Zandel, of nog nader,
als 't bout Caju Lacca genaamt, bet wélk hoewel een touw-
5ewas zynde, met de Lingoo groote gemeenfebap beeft.
)e befte ftukken beeft men uit de vlerken naaft de wortel
gebouwen, en uit de middelbare boomen kan menookmaf-
Jive ftyleri en balken hebben, want aan dezelve f t bert nog
vaft van fubftantie is.
Aan de regt-oude boomen vind men ook ftukken van dit
bout, ligt-roodvan coleur, feboon geadert, maffyf, zo
vet, datze aan 't vuur gehouden, Oly uitjwéeten,gelyk
’t Agel-bout doet, zynde den^reuk daar by veel aangenamer
dan aan 't ander bput van den boom, ’ t welk in ’f
branden geen óf wéinig Oly en reuk van zig geeft, maar
een feberp bytende rook.
Deze ftukken zyn zomtyds zo fpboon geadert, dat men
een grootèn brand, met een draayenden rook, daar infpe-
culeeren kan, diergelyke de Maleyers en Macaffdrénzeer
zoeken, ojn kris-febeeden van te maken. Zy laten zig re-
delyk wel polyften, maar houden bare coraal-roode verwe
niet lange, en b/fterven bruin-rood, zulke ftukken vind
men ook omtrent de fcborjfe, daar dé ft'am geftbeurt is ,
en gejladig van de Zon geraakt werd, dewelke de vettigheid
na deze plekken trekt, dezelve van buiten/wart en
verbrand maakt, waar onder ’£ bruine, en daar na ’t ligt-
roode-bout leid, docb over al zo vet, dat Voornoemde Oly
aan 't vuur uitfweet. Ik heb diergelyke boomen op fteeni-
ge en fteile ftranden gevonden, wiens voorfte wortelen
van ’t zout water befpat, en met beurten door de beete
Zon gebrant wier den, maar de achterfte of Landelykfte
geemJnts, als zynde met eenige ruigte bedekt, waar aan ik
bemerkte, dat de eer fte wortelen feboon rood,vet,en welriekende
waren, en daar uit bejloot, dat de Zonne-bitte
de vettigheid in dezen, boom by malkander vergaderde.
Want aan andere boomen, die ook met bólle wortelen op
ftrand ftonden, van 't Zee-water rykelyk befpat, docb
weinig van de Zonne getroffen wier den , was geen of
weinig rood of vet bout te vinden.
De tweede. Het witte of weéke Lingoo zynde tge-
meenfte, is de voorige aan wasdom en gedaante meeft gelyk,
de bladeren zyn wat lankwerpiger en groot er, die
van Canna Fiftula nader komende, ruim vier en vyf duimen
lank, twee, en twee en een halve brped. Bloemen,
vruchten, en zaad en zyn als aan 't voorige ,bebalven dat
de vruchten grooter zyn dan een Ryxdaalder, ligt-vaal ,
en de uitfteekende boek is wat breeder, en grooter, en de
zaden hebben van binnef een groen merg, docb aan 't ui-
terlyk aanzien kan mendezenboomenqualykonderfebeiden,
zynde 't merkelykfte verfebil in 'i bout gelegen, 't welk
in deze zoorte twiederlei is. Het èerfte is bleek-geel, en
beeft aan de kanten, en by de knoeften zommige roode
plekken, zomtyds zo groot, dat men 't voor ’t eer fte ge-
Jlagt aanziet, doch dit bout is veel vooffer en grofdradi-
ger, qualyk of nooit regt fplytende, om *dat de aderen
febuins door malkandeten loopen, moeyelyk voor dézaagen
en febaven, en laat zig nooit glad Werken. Het tweede
is uit den geelen grdauwachtig, met weinig of geen
rood gemengt, anders ’t voorige gelyk, beide van een re-
delyk en maffyf hert, buiten met een wit fpint omgeven,
priori cæteroquin fimile, & utrumquefatis folidumgerit
cor, quod externe alba textura obduftum eft, un-'
de &-rudioribus operibus mechanicis melius infervic
quam rubrum.
Omnes porro Lingoi fpecies hand habent proprie-
tatem, qüod ex vulnerato cortice, præfertim ramo-
rum, ac ubi is glaber eft, tenuem ac læte rubentem
exftillent fuccum, qui mox in obfcure rubens ac molle
concrefcit gummi, inftar fpiffi fanguinis vel opaci
Rubini feu Pyropi. Hæc quoque arbor adeo luxuriöfa
ac vegetabilis eft, ut non folum ejus rami, fi terrain
tangant, progerminent, fed etiam magna trunci fegmenta,
fi in filvis projeta fint,undique tot emittant
ramds, ut intra annum virgultum effaraient,unde &
âpti funt hi rami ad hortorum fepës, hoc autem mali
habent,ut,fi terræ commiflî fuerint, plerumque albas
generent formicas.
Florendi tempus plurimum eftiiiMenlîbus Augufto
& Septembri, quum rubra inprimis fpecies tot flori-
bus onufta e ft , ut tota arbor e longinquo unicum
référât luteum florem,' gratumque unaique fundat p-
dorem : Fruttus maturefeunt a Februario usque in
Aprilem.
Nomen. Prima fpecies Latine vocatur Lingoum Ru*
brum, generale autem nomen Malayenfe eft Anxana,
quod Smenfes Angfela pronunciant, vulgatiflimum
vero ac maxime notum nomen eft Lingoo & Lingoa,
ac particulare primæ fpeciei Lingoa Mer a , & Lingoa
2?owga,quùm hæc rubra fpecies plurimos proférât flores,
alii autem Lingoa Bonga primam vocant fpeciem
mollem, quæ ad oras rubra eft. Terüatenfibus dici-
tur Lingo. Macalfarenfibus Pattern. Amboinenfibus
Nala kiri a rubro colore fimili avi Kiry : Malayenfi-
bus Noeri feu Loeri: Boegenfes populi illam vocant
Tsjendana, ex ignorantia cum Sandalo illud confun-
dentes ob cötnmunem forte hörum lignorum odorem,
uti quidam Macaflarenfes omne Lingoum Tsjampagga
dicunt,ob gratum ac rofaceum odorem.jln Bima vocatur
Narra ; in Timora Sana & Na.
Altera foecies dicitur Lingoum molle. Malaice Lingo
P u ti, ot Gabba Gabba, & Lingo-Parampmn: Am-
boinice Nala Uppar, & Nala Uppal, idem fignificans,
non quidem quum lignum fit adeo molle, led quum
rugofum fit inftar fungoße Gabba Gabba, nec facile
jioliri poflit.
- Locus. Omnes Amboinenfes infulæ facis copiofe hoc
exhibent lignum, in filvis cunftis præterea invenitur
levioribuS, in locis declivioribus etiam melius crefcit, uc
& ad montium pedes, quam in altioribus ac frigidiöri-
„bus möntibus, ubi raro occurrit. Notum porro eft
per totam aquofam Indiam a Malacca per Sumatram,
Javam, Macaflaram usque in Moluccos; juxta rela-
tionem Sinenfium in Auftrali Sinæ parte quoque occurs
reret, ibidemque vocaretur Tfchet Zutt.
Üfus. Ambo hæc ligna magno in ufu fimt ad tigna
& feriniaria opera, ita ut inter præcipua ædificatorià
harum infiilarum ligna numerentur, ex quibus poftes,
trabes, & alleres formantur,certo tamen diferimine;
Rubrum enim lignum eft fatis folidum, fed non magna
exhibet fegmenta , ob fungofüm ac excavatum
ejus cor, unde & plurimum ad ciftas, forium faftigia,
aliaque feriniaria expetitur opera.
■ Ex alba & pallida lpecie alTeres làtis ampli formari
fed, uti diftum, non bene poliri poffunt, fique
traftentur, ramenta fæpe emittunt, unde & difficile
dèdolantur, femperque rugofæ remanent maculæ.
Si rubrum fit lævigatum , poliendum eftrafura fua,
aflulisque fortiter perfricandum, ac dein laneo pan-
no, fi cera primum leviter fuerit obduftum, deter-
gendum, unde diu rubrum fuum ac Corallinum fer-
vat colorem.’ Si vero temporë fiat nigricans vel ob-
Teure rubens,iterum fricandum eft rugofisAmpelii fo-
liis, ac memorato poliendum modo.
Si elaborentur hæc ligna, jucundum fpirant odorem,
præfertim fecundum Citrinum, quod ex rubro mixtum
quoque eft. Ciftæ, capuilæ, fimiliaque quam
diutifiîme hune l'etinent Odorem,fiocclufa lerventiir,
ita ut pro Sandalo citrinp haberetur hoc lignum. Omnia
porro Lingoi ligna hâne habent proprietateni, fi
nempe aqua ac prælertim aqua marina ipfi adfundatur,
giàucum ftatim contrahit colorem, puto aquam hune
àdquirere colorem, non ve.ro lignum, omniaque porro
lintea, fi fint madida , quum hoc adtingant lignum,
fimien
dierbalven tot grof houtwerk bequaamer dan ’t roode.
Voorts hebben alle Lmgoosgejlagten deze verdere eigen-
fchappen, dat uit de gequetjle fcborjfe, inzonderheid aan
de takken, Of daarze glad is , een dun en ligt-rood zap
uitvloèid, die ftraks in een donker, rood, en week Gom
befterft, als geftolt bloed, of donkere Robynen. A lt
mede een zódanige weeldrige en groeyende aardfteekt in
deze boom , dat niet alleen alle de takken , Zoze de aarde
raaken , uitwaffen, maar oók gebeele mboten van den ftam±
alsze in 't Bofcb blyven leggen, ffebieten aan alle kanten
met zo veele takken op, datze binnen ’t jaar een ftruik
maken, en daarom zynze tot tbuinftókken zeer bequaam:
Docb hebben deze ftyleri ook die fout $ alsze in de aardè
ftaan, datze gemeenelyk witte Mieren gener eer en.
De blóeitya vak gemeenlyk in Auguftus, en Septembery
wanneer ' bet roode geflagt inzonderheid zo vol bloemen
hangt, dat den gebeelen bom van verre een geéle bloem
fcbjynt , en zyn aangename reuk wyd verfpreid: Devrug-
ten ziet men ryp van February tot in April.
Naam. De eerfte zoorte'biet in ’t Ldtyn Lingoum
Rubrum: Dengeneralen naam in ’t Maieyts is Anxana,
‘ t welk de Sinèezen Angfela uitfpreeken, maar dé ge-
meenfte en meeft bekende mam is Lingoo era Lingoa, en in
*t byzonder de eerfte zoorte Lingoa Merk, en Lin’goa Bonga
, om dat deze roode zoorte de bneefté bloemen draagt,
docb andere noemen Lingoa Bonga de éerfte zoorte van’t
weeke geflagt, ’t welk aan de kant rood is. Op Ternaats
Lingo: Op Macaffers Pattene: Op Amboins Nala kiri
van de roode verw des Vogels K iry: By de Maleyers
Noeri of Loeri genaamt: De Boegifche Volkeren noemen
ft Tsjendana, uit onwetenbeid met 't Sandel-boui Vermengende
, miffehien wegens den gemeenen reuk, gelyk
zommige Macaffaren al bet Lingoo Tsjampagga noemen),
wegens zyn goeden'of bloemacbtigenreuk. Op BimaNóx- ra, op Timor Sana m Na.
De tweede zoorte biet Lingoum molle : Op Maieyts
Lingo Puti, en Gabba Gabba, enLingo-Parampuan,
op Amboins Nala Uppar, era Nala Uppal, alle vaneen
beduidenis, niet zo zeer om dat bet week van bout 3 maar
om dat bet ruig is , ffls vooze Gabba Gabba, era zig niet
glad laat werken.
■ Plaats. In alle de Amboinfcb'ê Eilanden is H redélyk
gemeen in alderlei Boffcben, inzonderheid die wat ligt
zyn, bet waft ook liever in de laagte, of aan ft hangen
der bergen, dan op ’t boogè en koude gebergte, daar men
k zelden vind. Voorts is 't meeft door gebeel Water -Indien
bekend, van Malacca aan, doorSumatra, Javai-
Macaffar, tot in de Moluccos: Na ft zeggen der Sinee-
zen, zoude ft ook in de Zuider deelen van Sina té vinden,
en aldaar Tfchet Zutt genaamt zyn.
Gebruik. Beide deze bouten zyn in groot gebruik tot
Timmer- en Scbrynwerk, zo datbetonderdeprincipaal-
fte bouw-bouten van deze Eilanden te reekenen is , daar
menftylen, balken, pn planken van maakt ,■ docb met wat
onderfebeid: want bet roode heeft wel vaft bput, maar
men kan geen dikke ftukken daar van krygen, wegens ft
vedfebe en bolle bert, daarom ft meeft tot kiften, lyfteni
en ander febrynwerk verarbeit 'werd-.
Uit ft bleeke en witte géjlagt kan men wel breedeplanken
krygen, maar die (alsgezegt) zyn niet wel glad te
werken, in ft bandelen zeer fplinterig , ende moeyelyk
in ft fcbaavén, altyd eenige ruige plekken behoudendei
Het roode Zynde effen gefebaaft moet mén polyften, met
zyn eigen zaagzel en krullen fterk vryvende, en ten laasten
met een wolle lap, eerft wat wafch zagtjès óver ft
bout geftreeken, gewreeven, waar door ft zyn cofaah '
roode verwe lange behoud. Als ft nu metter tyd boog-
bruin, of fwartacbtig geworden is, moet men't weder
overwryven met de rmggé bladeren Ampelaas, en polyften
als vöoren.
In ft werken geven deze bouten een lieflyken reuk, inzonderheid
bet tweede, ft welk geelachtig én met rood gemengt
is. De Kiften, Comptoiren, en Laadjesbehouden
dezen reuk zeer lang, alsze wel geflooten gebonden werden,
zo dat menze voor geel Sdndet-hout aaünèmen zoude.
Alle de Lingoos zoorten hebben ook déze eigenfebdp, dat
eenig water, inzonderheid zout water daar opgegoten
zynde, térftond Spdanfcb-groen van verwe wérd: Ik zeg
bet water, en niet bei bout, en alle ftlinnewerk, ft welk
vogtig zynde, daar aan raakt j mede zo verwt, hetwelk
inzon~