, , HERBAR II AMBO INE NS IS Liber I. Caput 111.
1 W Ê Ê IIÊ K m Ê S Ê m rim cxhibcre de- ben,dot betgemeldeitxrk van my niet,utlmltooit worden;
Fft m . bob ik goetgevonden zyne be/ebrymnge albier in te voe-
S f f t e r i m S t m cU vm e coticrefcens, n o : B t t i dan eon wit glad Steentje, van binnen m de
n u n c p u ^ n S , nu® vero nfedia inlymphana- inldms-mot groeiende , zomytrhrm bet water iryvev-
tails , Pdiverfe ac duplicis potiifimum form®. de: Zynde van tweederlei gedaante. , , : f
Primus eft oblongus, inftar coni obtufi, feu ovi La- De eerfte is langwerpig , als een Jtomp kegeltje , of
c eftS l a g n i S ! cordis avicul®, interdum inftir bagedijfen ey m de grootte van een klein
certae, magmc „ ir'lnriffirna nars eft fqual- zomtyts ook als een duiven hert. Jan t agterjte, en
* w é * '1 by vuilgeel, en Heeft een kroontje, air
hde lutea, ac coront lam g _ aneuftiffima pars een uitgevallen tant, waar mede by aan den tampoerong
laP« të r forma eft rotunda,'ab utroque latere com- Het ander ir rm i, ter weenyien wat plat, air een
S s , S r i , T nmn d b autem nenitus rotun- Linfe, iomtyts ook geheel rond, overal wit, en aan de
preffus inftar Lent s ?W M S , ™ I |S ;am dc, Uaarjle zyde m ie bet voorftbrnie Zonnetje venomende:
* gL tftla lt een Lnpienfh kleinfteal, ee«Erwte,en
lcriptam^macu amioia m atque hi femper deze dryven los in 't water: aan beide ziet men gemeene-
Bbére in' aqua’ flufluant: Ambo plefumque fifluras lyk eenigefcbeurtjer, iienütdiepirgaanrmbetStemje
. nuasdam habent qu* haud profund*funt, nee vi- met te Jhmmer maken, berkmende, om dat bet Steentje
S s h T n c funt pretij, qu* tantum oriuntur, quutn in een vogttge matene gromt, en dan m de droge lug t
lonilli U in matena aquofa crefcant, fi libero acficco komende epdmiamge manier febeurt] es zet. Ik noem hem
L f r i è ™ n a S “ d S quamdiu liquori innatant, nul- in't to^Calapmtes, en reken hem voor
las habent fifluras. Latine mihi dicitur Calappites, ac van Dendritis (by Blinius Lib. 37. Cap. II. vermeld,
uuto eff” Vpeciem Dendritis, qde apud Ptin. Lib. 37. onder andere diergelyke jloenen) die tot mg toe voor onbo-
K I I iMer r,miles commemoratur lapillos, atque kent enfabuleut gebonden dogveele van mybwrmlniim
. 1L-.r ■ „ p,u„inra hnfl-pnns credita fuit. a me au- uitgevonden zyn: in t Maleits noemt menze Meftica Cao
Malai- lappa ; dog I n t geweten dat ie Malei,ft Meftica of
r S t ih i , vbcatiirMefticaCalappa. Notandumeft, Ma- Mo(tic3.noemenalderbamkfteent}et,dieingedierten,vrug-
laicerifes nominare omnia lapiilorum genera Mejtica, ten,: bouten en andere ongemene hebamwgevonden nmr-
fe*u M o t lic a qua: in animalibus, fruftibus, lignis, a t den, dtergelyke wy nog W Ê È m ™ jmlS vm M werk
■ mie alïis irrégularibus ihveniuncur corporibus, cujus nullen aanwyun: men vind dit jleentje zeer zelden, min
neneris quaedam poftea in hoe opere exhibebimus. iuamt Cahppm-motenmfteen;o,knM,nallelanden,boe-
lariffime hic detegitur lapillus, atque in mille nuci- wel de Calamt-boornen daar overvloedig zyn maar meeft
bus vix unus, neque e t iL in ommbus regionibus, op '! eilmtCelebes omtrent Macaffer, en m demorderbogt
b S t Sbores-Calappl ibi fint frequehtes, fed pluri- van Kateeh; alt mede op Boetm;welkebpie eilanden deze
™ mirifula Cekbcs circa Macafferam; atque in eigmfcbap hebben,. datze veel dtergelyke Mefttcar voort-
firmBoreaUKaieeli item in Boetona, qute du* in- brengm,zoo tngediertent alt gewajfen.zyiidefcbur nut
ftil* hóc^ecuiiare habent, quod plurimas tales Mejlicat emen vrugt, o f men km op Maeajjer en Buton een Meftica
dent, tamiü animalibus, qüam fruftibus, ita ut fere daar van tomen.
nulla fit fruótus fpecies, ex quo non, in Macafiera vel
? pfuSmunfomnes ifèjticat amant, quarum De inlander! bonden in 't generaal veel van alle Mejiimiasdam
tahti sftimaht, ut optimis etiam prrferanc cat, zynie opfommige den elver zoo verzot, datze die bo 0-
gemmis; plurimas enim ipfis tribuunt inuno fine du- ger agten, alt de befte jmxelen: wantzy febryven bun
liofuperftitiofas etiam virtutes, geftaht enim has ad wonderbare, en daar onder buiten twyfel veele fuperfti-
nudum corpus,inannulis,& armis,adprofperumcona- tieufe, kragten toe, dragende dezelve aan baar lyf, inde
tuum fucceifum obtinendum, Elegannffimos ac rotun- ringenden aan baar geweer, om goeigelukinzekeremr-
difilmos huius Calappi lapillos, feu Calappitet impo- nement te hebben: de mooifte enrmdfte van de Calapput-
n ü S n S u i s ; ve” etiam telis adpendem, non auro, fteentjet zette,ne <» ringen, of bangenze ban bare krijfen,
fed argento circumdatos, dicentes melius-hoc cum niet in goud, maar zilver ingevat, t welk zy zeggen met
n ia r F Calappitet convenire. Hanc1 quoque gerunt * natuur det fleem beter over| een te komen. Zy dragen
uti iam diftum eft , ad bonum fucceflum mercatu- hm i,m ,a li gezegt, goed gduk te bebben zoo m koapman-
r * ' & agriculture obtinendum , immo general!- fibnf; alt in den lantrbomi , ja m t gnieraalbyMer-
ter ilf ommbus fuis conatibus, in ipfo quoque b e llo , bande voornemen, zelft m denaorlog; welU -luafte egter
quod ultimum tarnen a quibusdam eludituf, atque ob by andere mtgelagt werd, en dat met reden, om dat deie
fianc imprimis cauilam, quia Calappitet funt fruftus flemen zyn vragten.vaneen boom met om logt zaakengcen
arboris qua: cum rebus bellicis minimam habet con- gmcenfctmfbeBmdebgelykiirandere zatflen die dSorde
-uenientlam Sicut in aliis natüra créTcentibus nulla natuur rroejen, geen gtmeenfcbap it tufjinpldntm joyia-
eft inter Toviales & Martiales plantas eommunitaa. A- les en Mariiaics genaam■ Zy leggen bem mk m water,
ou* fflanr etiam inmimmt, & ejus infufionem febrici- en drinken daar af m ie koortzen, maar daar moet ruime
tantibus exhibent, fed mera tantum eft opinio atque inbeelding by zyn. Item: een weiyng op eenfiten met wa-
imanmatiö Sic etiam cum aqua contritam inftillant ter gewreven, en m de cogen gedaan, geneeft, naa haar
o c ilo & Ophthalmi* optime prodefie ajunt. An zeggen, ie verbitbeid ierzebe: de premve van den opreg-
penuinus hic^fit lapilliis, fequenti tentant experi- ten' ftellmze aldut; legt bem onder pady,of ryfl de boen-
mento - inter Pady feu Oryzam mixtum gallinis offe- déri voor,;,zoo zullenze daar van met eten, zoo lang den
runt quam' diu illis mixtus.eft, inde non edent; hoe fteendaarby legt; dog dit beeft my met willenfucceieien,
a™emqmihi non fucccffit, fi enim gallinos ab Óryza want bad ik de boenden' met afgeweerd, zyzoudmmybet
non avertiflem, fimul cum Oryza ilium comediffent, Jleentje met den ryfl opgegeten bebben,«octant faftmeerde
«cnmnutntarnenefie, quempoffidebam,putavi. Malla- ik, A t ik óen opregte balde. De Malbaren hebben my
bariincfedibiliusfnifii narravere experimentum, quod mg een mgtlmelyker proeve geleerd; namcntlyk dat een
vera nempe Calappites arbori Calappi appenfa effice- opregten Calapput-fteen aan een Calappm-boom gehangen,
■ TEt. ut omnes arboris fruftus caderent, cujus num- alle ietzelft vrugten zal dóen afvallen, t welk ik nooit
uuam inftimi experimentum. Plinint loco citato aliud geprobeett bebbe. Plimus Loco Citato zet een andere
Dmlritis datindicium, quod nempe fub radice arbo- preuve aan zyne Dendritis, te weten, datze onder ie
ri, duam eradicare volumus,■ fepulta, efficiat, ut wortel van een boom, die men omkappen wil, begraven
rorwió n^nfiiniiafn hebefcat zynde. de byl niet laat jlomp werden.
A l i l ac rara Dendritis ex Calappo arbore de- Een andere, dog vSonierbaarlyke Deob jjia , ook uit een
Drompta,hic alteri addenda e ft , cujus unlearn' tantum . Calapput-bmn geïaalt, moet ik, hér byjlellen, waar van
vidi ac habui H * c inventa fuit in infula Zeylana in ik maar eenen gezien en gebod bebbe. Dezen was gevon-
lieno 'arboris Calappi, qu* paulo ante per tonitru den op’t eiland Ceilon m bet bout van een Oilappus-boom,
deiefta ac fiffa fuit. Servi prs fe fti cujusdam Mili- die kort te vOoren door den donder omgeflagen, en opge-
tum Belgarum ibi tranfeuntes concurrent ad eam, Jpleeten was. Deflavmvan eenduitsofficier, jmffivppr-
1. Boek. 111. Hoofdfi.- AMBOI NS dI i E KRUŸDBOÈK.
ut cerebrum Palmæ e x ejus, fuperiore trunco - colligèrent,
quem fecuri aperientes D.endritem it-à -ligno
inhærentem inveniebant, ut concludi cerco pofiec
concretam ibi fuiffe , quam domino fuo offere-
bant, qui, ut dixi, Belgicus erat Militumpræfedfcus,
curiofus admodum ac fide dignus v ir, qüiqué eandem
poftea mihi dono-dédit.- Lapillus hic erat rotundus ,'
paululum inæqualis-) magnitudine Cerafi nigri, durus,
& inftar Silicis glaber, neque* pellucidus, coloris lu-
tei vitellini ; in hoc undique cqnfpiciebantur plurimi
albicantes: annuli feu circuli, intus piano luteo notatij
quidam minores-, ac-fi in eo- depiéti- effent ; fuptemus
annulus maximus erat, ac in fe alium cotitinebat cir-
culum -Opaciorem,'. inftar ifidisvoculi, alii-vero minor
es , quorum quidam fibi invicem intricati, qiiidam
etiam penidus. albidd erant, quales. fere circuli in
fpecie quadam lapidis vi6türialisfeu afiroïtis apparent;
ab una parte confpicidbatur albamacula, pallidi coloris
j qua per fulmen videbàtur quodam modo i£ta.
Centurie declarabat, Cinghalenfes ipfi dixiffe, fæpius
taies ‘Dendrites in Calappi- ligno inveniri, plures
tarnen proferre non poterant, vel indicaré; quamyis
tum temporis ipfis præeflet tamquam Dejfave, feu præ-
feétus. Suo autem judickr taies forte habuerunt, fed
quum natio ifta, æque ac alii lndi, taies raras Mef-
ticas magni æftiment, fine dubio -celarunt illasqu um
îecum geftent ad profpej-um rerum fuarum eventum,
& præfértim belli; quod tarnen-dredere non potui,
quum illam arborem a v i -tonitru arcere non potue-
rin t; fed proverbium a it, minus majori cedendum.
De talibus vero lapillis nil amplius audivi, nec eos
ultro v id i, atque _ nofter annulo circumdatus anno
1682, inter alias curiofas res magno Hetruriæ duci
miifus fuit npmine Dendritis Càlapparùe. DepiÉtus in-
xejtitur Tabula 2. litt. K. & bina? alia? Dendrites diver-
fæ figuræ additæ funt litt, L . & M.
Incolæ.me aliud infuper, {ed noxium experimentum
docuerunt omnis generis Mèflicas examihandi, an elfènt
genuinæ; hoc fit, fi illas coquant in fortiffimo âteto,
vel in fucco Limonum macèrent ;-fi enim tali'modo
ebulliânt,-& bullulas ejiciant, tum talis genuina habetur:
Hoe bene fuccedit cum Dehdnti Calappano f &
omnibus Meffiicarum generibus ’, quce opaca funt,
ac nigra, fed fplendorem fimul amittunt,.unde experimentum
hocce merito rejiciendum ; meliüs • eft,
fi Calapparia Dendritis per duas ma'ceretur boras in
liq u o r snucis Calappæ, ac cum ejus nucleo fortiter
fricetur, tum fplendorem ae pelluciditatem récupérant,
quam per diuturnum ufum etiam amittunt. Ifta
ebüllitio, feu bullarum ejeftio S t , quia ha? Meflicoe
porofa? màgis funt , quam alla? veræ Alices ; & quan-
dam âeris portionem retinent, qui per penetrans ace-
tum-, feu Limonum fuccum expeîlitur, atque iftas excitât
bullulas, uti hoc etiam fit in Aflroïte Europoeana :
qua? aeetoinfufaitidem movetur : pellucidæ vêro iftam
-nolunt exhibere ebullitionem, iine dubro, quod talibus
deftituantur poris, uti expertiis fui in dendrite fer-
pentaria, quæ pelludda eft inftar Cryftalli, &inveni-
tur in capite ferpentis cujusdam maligna?; in infùla
Celebes , quæ ex narratione incolarunï cum Bâfi-
lifcis .ac draconibus comparari po te ft, ac proinde
Dendrites Dracontia nominanda eft.
Dendrites Calapparia jam defCripta longe duridr erat
vulgari Meftica Calappæ, ac nofte ad Achataffl, v el aliam
minorem filicem allifa, fcïndllas ejiciebat ac fplendorem,
hoc idem quoque. Dendrites Dracontioe exhibe-
bant, Alboe vero Calappariæ Dendrites hoc non præfta-
bant, uti nec alii opaciores-lapilli.
N. B. Experimentisdete&um e ft , fi fpufflam fumant,
quæ ex arundjne Banibus in liquore Towak difto c'olli-
gitur, ac cuidamimponaturferro, Métallo, velPor-
celano, quod per folem candefaftumfuit, tumappa-
rebunt multi Milliônes animalculorumquæ iri Towak
funtgenita, velin-eumirrepferunt, quæ calore àgitata
profiliunt. Franciscus P^ràrdwr fcribit, faccbarumac
Syruby
gadnde, liepen der na toe, om bet paimyt daar uit te
balen , en bet bovenjle fluk van den jiammet bouwmes-
fen openende', vonden dit Jleentje zoodanig in bet houd
Jleeken, dat men genoegzaam bejluiten moejle ,- : daar in
gegroeid te zyn,: ’t geenzé dan aan baren meejler gaven,
zynde een duits Kapitein, een curieus ende geloofwaardig'
man, dewelke hei' zelve namaals aan my vereerd
beeft: dit Jleentje was'rond, of een weinig bultagtig,
in dé- groote van een krieke, hard en glad als een kezel
Jleentje, niet doorfcbynend- , doirgeel van coleur, daar
op Jlonden rondom veel witte oogjes of circuit jes , binnen
met een geel’ plein, zbmmige gróót, zorpmige klein,
als of zy daar. op' gefebildert waren - bet bovenjle oog
was.bei grootjle, .en heulde binnen zig nog -een anderen
donkeren cir.cul, gelyk de Iris in een oog, van de andere
oogjes liepen zommige door malkander, zommige Waren
ook geheel wit, diergelyke cirkeltjes men febier ziet aan
een zoorte van den Lapis Yi&orialis , of Aftroites ;
àan de eene zyde zjig men een wit plekje, doods van
coleur, alwaar men fujlineerde dat het van bet blixem
vier een weinig geraakt was. Den Kapitein verklaar dé
my, dat de Singaleezen hem gezegt hadden , dat zulke
Jleentjes meermaals in ’t Calappus-houd gevonden wier-
den , maar konden egter geene meer te voorfcbyn brengen
, of aanwyzing doen , hoewel by doenmaals , als
Delfave , dat is land-drojl, ; óver baar lieden te. com-
mandeeren hadden. Na zyn gijjing mogten zy wel dierge-
lyke gébad, maar voor bem verborgen gehouden hebben ,
om dat die natie , zoo wel als andere Indianen, diergelyke
zeltzame Mefticas in groote waardy houden, dezelve dragende,
om goét geluk te hebben, bezonderlyk in den oorlog,
’t welk ik geenzints aannemen koudenaadién by
zynen boom niet badde bef ebérmen bonnen tegen het don-
ders-geweld',.dog,bet Jpreekwoord luid, als meerder komt,
moet minder wyken : ik heb bok van diergelyken niet meer
geboord , nog gezien in deze. Oojlerfche geweften, en by
is , in een ring-gevat, A . 1(582. onder myne andere rariteiten
gezonden aan den. groot en Hartog van Toskanen,
met den naórn van Dendritis Calapparia; Hy fidat af-
get eikenvin de twééde plaat ónder de letter Ken.nog twee
Calappus Jleentjes, van 'divêffe fatzoen, zyn daar by ook
te zien order-de.letter L . en M. :-;-
De Inlanders hebben my nog een andere, dog ondèugen-
gende preuve geleerd, óm dldérbande- Mefticas ie probe-
ren, ofze-'opregt-zyn: diV.géfcbièd, als zy den zelven in
fcherpén azyn, of zuure Lemen-fap léggen; Want als zy
daar in kooken, en bobbeltjes rontom zig. opwerpen, zoo'
boudenze dié; Voor ópregt: dit gefebied wel aan den Calap*
pus-Jteen, en alle Mejlicas , die niet doorfcbynend, nog.
zwart'zyn, maar verliezen met een baren helderen glans,
Wesbalven defe preuve verwerpelyk is: beter doet mén, als
men die Catappüs-Jleenen een paar uwen legt in water van
éen Calappüs-noot, en baar met deszélfs pit af vryft, zoo
krygenze hare zuiverheid en glans wederom, dieze anders
ook door bet lang gebruik verliezen. De voornoemde koking
of bet opwerpen van bobbeltjes komt daarvan daan, omdat
deze Mefticoe vóller met gaatjes zyn, dan andere regte keyzel-
Jieentjes , en min óf meer lugt in baar verborgen houden ,
dewelke door dén indringende azyn, of Lemoen-fap uitge-
drevenwerd, én de.voornoemde bobbeltjes veroorzaakt, gelyk
men aan den Europifcben Aftroïtes offierre-jleen ziet
gebeuren: Ja ook dat by zig inden azyn komt te bewegen:
maar zoodanige Mefticas, die doorfcbynend, of donker
en zwart zyn, willen de voornoemde koking niet ver-
toonen, buiten twyffel, om datze diergelyke Poros niet
m hebben, gelyk ik geprobeert bebbe aan-zoodanige Jlange-
Jieenen, die klaar zyn , als een chrijlalle, en gevonden
werden in ’t hooft van een zekere boozejlange op bet eylant
Celebes. die, naa ’t verbaal der Inlanders, met Draken
en Bajilisken te ver gelyken zyn ; en derbalven bare fteenen
wel mogen voor Dracptitia gehouden werden.
Den vóorfcbreven Dendritis Calapparia was veel bar*
der, dan een gemeene Calappus-fteen, en’snagts tegeneen
agaat, of ander Meen keizel-Jteentje geflagen , vuerde,
en gaf een heldere fcbyn van-zig, 't welt ook deden de
naaftgenoemde jlange-fteenen; maar de witte Calappus-jiee-
nen Willen zulks niet doen, nog ook andere dónkere fteenen.
N .B . Men beeft ervaren, als men neemt denfebuim, die
zig in de rieten van Bamboes op denTowokzét, en legt den
zelvenop eenigyzer, metaal, of porcelyn, datin.deZonne
beet geworden is, zoo zal men zien veel duif enden kleine
diertjens, als miert] ens , of Uit den Towak gegroeid, of
daar in.gekroopen, die, door de hitte geraakt; weg fprin-
geni François Pyrard febryft', dat in de Maldivis uit
den