Malaice Catappan Oetan, & Amboinice Lalia,fed plu-
rimum apud Hituenfes,
Locus. Prima fpecies in Moluccis occurrit, Banda,
Baleya," Java, & adjacentibus loeis, in Amboina au-
tem eft ignota; Secunda & tertia fpecies in omnibus
crefcit inlulis harum Orientalium regionum; prima in
lito re, alteraque remotior in planis filvis & circa flu-
v io s , pofterior autem h s c non itafrequens eft ac prior;
Notandum porro eft Catappam litoream in Celebe in-
fula, aliisque in loeis eandem cum domeftica cenfe-
r i , quum frudtus non multum differant.
Uftis. Domeftics nuclei tantum func in ufu, crudi-
que eduntur, inftar Canari-nucum; cum quibus fapore
ac forma adeo proximo conveniunt, ut enucleati ii-
dem haberentur: Catapps vero nuclei Temper ex
oblongo-rotundi funt, acficciores, meliusque fapiunt
acCanariinuces, licet enim tint vetufti, non ita oleo-
fi funt ac Canarii. In Batavia & Banda cum aliis fru-
ftibus inter obfonia mentis inponuntur, ita ut a no-
ftris' Europsis pluris sftimentur quam ab Indis, qui
minoris eos habent pretii, quum ita pufilli tint, ac
ventrem tam parum' repleant. Noftn quoque cru-
ftularii compererunt, nucleos hos aptos effe ad cru-
f t a , aliaque prsparata loco Amygdalarum; fed
oleum inde exprimi nequit: Arbor h s c in Batavia
circa sdes magnis inareis multum plantatur, ut fub
grata ejus & ampla umbra fedilia formentur; quidam
etiam Baleys reges idem ju b ent: Reliquarum bina-
rum filveftrium fpecierum-nuclei nec in cibo nec in re
domeftica ullum habent ufum hie in Amboina, fal-
tem non illius, qus in filvis crefcit: Lignum autem
eo fflajorem prsbet utilitatem ac commodum navium
exftru&ioni, incolsque Bonoakey, &• Aruenfes ex
hoc aiferes formant, ac coftas pro eorum Corre Cor-
r e , fimilibusque majoribus navigiis: Siccum enim eft
Tatis le v e , ac nihilominus in aqua marina diu durabile:
Silveftris generis folia funt tammagna& ampla , ut loco
fercularum ufurpari poflint, atque infervire pro
iis , fi in campo vel filvis menfas exftruere cibis veli-
mus.
In Celebe atque Moluccis, ut intellexi, nulls Ca-
tappæ-arbores funt notæ, nifi quæ in litore fponte ubi-
que crefcunt, harumque fruftus ibi quoque colligun-
tur,contunduntur, & eduntur, uti aliis in loeis donje-
fticaè fruftus-, quum eorum nuclei fint quoque majores
ac Amboinenfes; talique fere modo conuitutum eft
cum diÉta Bandenfi Teleyo, iis enim in loeis nulls hu-
jus arbores coluntur, fed quæ efculentos dant fru-
ftu s , hincinde in filvis crefcunt, alisque Teleyo -Ba-
tu d i f t s , quarum fruttus non colliguntur, in litore
crefcunt, ac plerumque minora gerunt folia ac Taleyo
Silveftris, quam, uti diftum eft, pro vera & cum domeftica
eandem putant& habent. Hujus arboris cortex
ac folia facultatem habent nigrum tingendi colo-
rem, unde iis utuntur ad dentes nigro inbuendos colo
r e , ac cortice prsfertim ad componendumatramen-
tum Indicum, de quo libr. 3. cap. 10. in capite de Dammar
Batu ulterius agetur.
In Rumpbii Appendice bac adduntur.
In Hort. Malab. part. 4. Fig. 3. 6? 4. deferibitur
nomine Malabarico Adamaram, in quo prsfertim hoc
ôbîervo diferimen, quod Amboinenfium nucléus Ca-
tappæ fruélus inter dentes non ita facile teratur, ac
M^labarenfium, fed in partes minorés confringatur ,
diuque intër dentes hæreat.
E X P L I C A T I O
Tabula Stxagefima Oftava,
Quæ ratnum exhibet Catappte domeftica, ubi Litt.
■ A. Ejus fruSum maturum,
B. Vero'ejus officulum reprsfeauc.
Catappa Silveftfis: op Maleyts Catappan Oetan: en op
Amboins La lia, dog meejtby de Hitueezen.
Plaats. De eerfte zoort vind men in de Moluccos, Banda
, Baley, Java, en de omleggende plaatzen, dog in Amboina
isze onbekent: De tweede en derde zoort groeit op alle
Eilanden van deze Oojlerfcbe quartieren, de eerfte op
Jlrant, en de andere wat verder van daar in vlakke bof-
feben-, en aan,-of omtrent de rivieren , dog deze laatftevoort
zo veel niet gevonden als de tweede: Jiaande nogaantemtr-
ken, dat de Strant-Catappans op bet Eiland Celebes en
andere plaatzen ,met de tamme voor een gebonden werden om
dat de vmgten niet veel vanmalkander komen te verjcbillen
Gebruik. De korrels of pitten van de Tamme vrugteii
zyn maar alleen in gebruik, en werden raüuw gegeten,
lyk die van de Canari-nooten, met dewelke zy ook infmaak
en fatzoen zo na overeenkomen, dat men de gepelde voor een
en dezelve zoude aanzien; dog de Catappans zyn altyd uit
den lankwerpigen wat ront, ook drooger, en beter van
j'maak, dan de Canaris, want al werdenze oud, zo en zyn-
ze zo olyagtig niet als de Canaris: Op Batavia en Banda
werdenze onder andere Fruiten tot een nagerigt öf banequet
-opgèdifcbi, zo datze by onze Europianen in meerder agtine
zyn, dan by de Indianen, die ze te minder agten, om datze
zo klein zyn-, enden buik zo weinig vullen: Onze Paftey.
bakkers hebben ook bevonden, datze bekwaam zyn.omtaarien
daarvan te maken, en omtrent detoebereidingvanverfeki-
de. geregten, in plaats van amandelen te gebruiken, dog
men kan geen oly daar van maken: werdende deze boom op
Batavia omtrent de buizen, en op groote pleinen véél geplant
, om onder zyn 'aangename en breede febaduvoe zitbanken
te maken; en zommiee Koningen van Baley doen ook
bet zelve: Van de twee rejteerendewildegeflagten, bobben
de pitten in de koft of huishouding, bier in Amboina geen
zonderling gebruik, immers niet van de gene , die in de bof
eben gevonden worden; maar zo veel te grooter gerief en
nuttigbeit beeft men. omtrent den Scbecps-bouw van bet
bout, en de inwoonders van Bonoakey, en Aru, bakken
daar van de planken en inbouten tot bun Corre■ Corren, m
diergelyke groote Viartuigen:. want opgedroogt zynde, is
betiredelyk ligt, en niettemin durabel ip:.zee-water: De
bladeren van -’t wilde, géjlagt zyn zo breed en groot, dat men
ze Lót taaffel-bordenkan gebruiken , als men op’tveldofin't
bofcb maaltyd bouden en opdijfcben wil.
- Op Celebes, en in de‘Moluccos, zo ik my beb laten be-
rigten, zyn geen andere Catappen bekent, dan de gene die
op Jlrant overal van zelve groeyen, werdende baare vrug-
ten aldaar mede■ opgezogt, opgeklopt, en gegeten, gelyk
elders de Tamme , nadien baare heeften ook grooter vallen
dan de Amboinfcbe, en zodanig is bet byna ook geleegen
met de bier voor genoemde Bandaafcbe T e le y o , want op
dezelve plaatzen werden wel geene van dieboomengebavent
■ óf gecultiveert; maar de geene, die de eetbare vrugten
draagen,. wajfeben bier en daar in 't bofcb, en de anaert,
Teleyo-Batu genaamt, welkers vrugten zy niet en verzamelen,
groeyen op Jlrant, en hebben doorgaans kleinder
bladeren dan de bofcb T eleyo, dieze aldaar, alsgezegt, voor
■ de opregte houden: De feborffe en bladeren van dezen bom
hebben mede een eigenfebap van zwart te konnen verwen,
invoegen men die gébruikt,om de tanden mede zwart temaken,
en de feborffe byzonder tot bet bereiden van demoorfebe
inkt, waar van lib. 3. in 't 10. capittel, van de Dam-
mar-Batu, wat meer gezegt zal worden.
In de Appendix van Rumphius wert dit ’er bygedaan:
In bet vierde deel van de Hortus Malab. Fig. 3 , en 4-
wert by befebreven met den Malabaarfcben naam Adama-
ram, waar in ik alleen dit onderfebeid bevindt, dat de
beeft van de vrugten in de Amboinfcbe Catappen zo lip
tujfcben de tanden niet gemaalen wert, gelyk van de Ma-
labaarfebe getuigt wert, maar by bryzelt klein, en btyft
lang tujfcben de tanden.
U Y T L E G G I N G
Van de Acht- en Sefligjle Plaat,
Dewelke vertoont een Tak van de Tamme Catappe-Boom, dr
waar Lett.
A. Een rype vrugt,
B. Deszelfs pit aantoont.
OBSER- a a n *