C A P U T T R I G E S I M U M
P R lM Ü M .
Notiella Lïtorea. Earn Laiit.
/T"\Uarta Ipecies litorea e ft, aliquando fimplici, ali-
quando pluribus inftar fruticis excrefcens trun-
■ cis ; fimplex autem hominem crafloS' ë f t , non
àltus, led fimiofus, mox fefe in ramos divide'ns. Cortex
eft mollis , ac licet in tenues duftus fit fibras, mu-
fcofustamenaclentus. Folia maxime a prioribus différant
tribus fpeciebus, quæ duplicem habentfofmam,
in junioribus enim ramis ac arboribus tribiis angulis
& apicibus donata funt, quonim mediUs lorigifllmus t
Prope petiolum fifla flint & aüriculata, ad lummum
decern vel undecim pollices longa, otto lata, plerum-
que aUtem Otto longa, & quinque pollices lata,funt.
AngUli Hi latérales in vetuftis fenfim foliis decrefcunt,
ita ut penitus fæpe difpareant, ' aliquando vero unus
tantum ab una apparet parte, funtque breviores prioribus
, obtufo apice confiantes , porro cordiformia
funt hæc folia, led oblonga & integra, quæ' quinque
gerant albos & protubérantes nervos ad pedunculum
concurrentes, craflà, glabra, & glauca, faporem ha-
bentia aromaticum, parumdue faiiugidofum. Longis
infident firmisque petiolis, une ordine artte fibi junfta,
ac plerumque obfita funt gàllis, quæ infeftorum nidi
funt fefe in hifce abfcondentium, ad oras ïæ'pe arro-
fa funt & -deformataiilo
s vulgariâ Baru fimillimus eft, fed major, ex
quinque itidem fefe ambientibus petalis conftruttus,
quæ in fundo & externa parte rugola & fcabra funt,
àd tattum , luperior vero ac interna pars eft flaccida,
tenuis, & ftriata, flavefcens, in fundo fanguinea,
faltem non ita rubens ac in vulgari, eftque magis claufus
hid Has, tied unquam ita apertus eft ac vulgaris. Per
tolum autem matutinum tempus & ante meridiem a-
pertus eft inftar crateris vel Tulip®, poll meridiem
hora tertiafenfim fefe contraint & claudit>,incama-
tumque adquirit colorem, fub velpe'ram, quiim deci*
d it, obfcure rubet. In ejus centro locatur piftillum
ârticulum digiti longum , antheris luteis ôbduttum,
quod tam profonde calici inplantatur, ut externe &
oblique erettum v ix conlpici pofilt.
Poft florem fruttus feu vafculum femi'naje èxcre-
f c i t , inftar Pams' v el cafei formatum , eX rotuhdo
quinquangulare’, ita ut quinque ifti anguli in medio
concurrant, &: in àpicem defihanf, binos digitos latum,
unum pollicèni erafllim ; hujus fruttus cortex feu pika-
men externe glabrum eft, lignofum, & nigricans, {ponte
fuafefenonaperiens, juxtaquinque talneniftasfuturaS
facile findi & apèriri poteft: Interior ejus pars eft alba
& fplendens inftar ferici ,' tenuibus ac albis pelli-
culis in tot céllulas divifay in qdibtfs recoifduntur
quindecim vel fexdecim majora femina, inftar fegmen-
torum cafei formata, dura, externe gilva,interne alba
, ficca, infipida,acper totam fubitantiam tenuifii-
hiis & nigris mactilis notata.
Rami iunt fragiles, glabro, cinereo, & lento cor-*
tied obdutti; Lignum eft duplex, externum album eft
molle, & inutile rament'um, fenfim ad irltemam partem
magis ruberis, in truncis, qui non ultra crus
cralfi funt, nullum peculiare cor formans,in vetuftis
Vero fofeum rdperitur Cor, in quibusdam locis ftriis
nigricantibus pertextum , àb extdriore parte fepara-
tum, nec durum, & per longitudinem ramenta ex-
hibensyarômatici quoque odoris ad vinofum acceden-
tis, qualis'tt fa~por eft, qüum’frice'tuf vel elgborètur,
linguam yellicans, & inter omnia medi.camentofa ligna
juçundifiimurii, fi inge'ratur, nec illam habet a-
maritiem, qùæ in vulgâri Baru deprehenditur, e contra
externum lignuip album eft, infipidum, immo in-,
gratuin 5" ft ,K6c lignum ita in li tore crefcat, ut vicifiim
aqua^mai-ina adfoergatur, ejus ftipor quoque falfuseft,
quodinnfu medico’ præftantius e ft, fed non ferinia-
riis. Ejus fæpe cor in inferiore trunci parte circa radices
craflas eft denudatum, ubi a foie ita exuritur,
Ut inftar fubfequentis Salimoeri & Caju Matta Batu ni-
«'rum fit, talis autem pinguedo,quum in foco exuirtur
oc lignum, non exfudat.
In
-XXXI. H O O F T 5 T U K .
De Jlr'and Meuwblad-Boom.
DE'vierde zoorte is een jlrand-gejlagt, zomtydsmei
één ènhelden, zomtyds met verfebeide Jtamnmi , als
een Jlruik op/ebieténde, den ehkelden is omtrent een
man dik, niet boog, maar bochtig, en bemjir aks in takken
verdeelen.de. De fcbórjje is zdgt, niet te min in dun-
ne Jcbilferen gefebeurd, biosacbtig,en taai'. De bladeren
verfcbillen merkelyk van de voorgaande drie zoorten, en
zyn daar en boven van tweederlei 'gedaante, want aan
de jonge takken of bommen bebbenze drie boeken of fpitzen,
waar van de middelfte veel langer uitloopt, by den Jleel
géklooft', en in twee ooren verdeelt, op 't boogfte tienen
elf duimen lank, aebt dito breed, maar door dén bank acht
lank s en vyf breed. Deze zydé-boeken verliezen baar aan
de oude bladeren, of zomtyds ziet men maar. eenen aan de
eene zyde, en iyn wat korter, dan de vobrige, met een
jlompe Jpits, en voorts regt bert-formig, doch lankwer-
pig, en aan de kanten ongezaagt, hebbende vyf witte en
.uüftéékehde zenuwèn, by dbnJleèl zomen Jlotende, dik,
glad, en boog Zee-groen, met eenjpéceryacbtigenJ'maak]
die wat na den zütigen trekt: Zyjlaan op langeJiyve
jfeelen, zonder order, en digt op malkander, zy zynook
meeft bezet met eenige knobbelen, bet welk de buisjes zyH
van éenige infeSla, die zig daar in verbergen, aan de
kanten afgeknaagt en ongylelt.
De bloeme is die .van de gemeene Baru meejl gelyk,
doch wat grooteir, medé uit vyf malkanderen omvattende,
bladeren gemaakt, beneeden en Van buiten J iy f, en ruig
in ’t aantajlen, maar baar bovenfle deel is flap, dun, en rimpelig,
ligt-geel, wat beneeden regt geel, en op de grond
bloea-rooa , immers zo bruin niet als aan de gemeene, zy
jlaat ook meer gejlooten, en opend baar noit zo wyd als
die ban de gemeene. Den gebeèlen voormiddag Jlaat zy
geopend als een kelk bftulpë, na de middag ten drie uren
Jluitzè baar allerikskens, en Werd ligt-rood. In de midden ‘
Jlaat eenpilaartje omtrent een lid van een vinger lank, met
gëelè noppetl behangen, zo diep in den kelk, dat inèn bet
van buiten en wat fchuins Jlaande qiialyk zien
Nd de bloefne komt de vrucht, of bet zaad-buiskenvoort,
als een klein broodje of kaasken geformeert, uit den ronden
wat vyf kantig , zo dat de vyf boeken na de middenin
een heuveltje t’zamen fluiten, twee vingers breed, en een
duim dik. De fcbaale van deze vrucht is van buiten effen,
houtaebtig, en donker-graauwof fwartacbtig, van
zelfs niet fplytende, echter kan menze langs de vyf naden
ligt openen. ■ Aan de binnenjle zyde zynze wit en glimmende
als Satyn, met dunne en witte velletjes, inzo veel
kamertjes afgedeelt , daar in fcbuilen vyf tien a zejljeii f'rote zaad-kbrrels , als fneeden van een kaas geformeert,
ard, van buiten müisgraauw, van binnen w it, droog,
onfmaakelyk, en door de gebeele fubjlantiemetfynefwar-
te punéljes befpikkeld.
De takken, zyn breekzaam met een effene, graauwe, en
taye.fcbórjfe bekleed: Het bout is tweederlei, bet buiten-
Jle is bet w itte, weéke, èn ondeugendefpiht, allenkskens
na binnen rooder wordende, indeJlammen, die niet boveli
een dye dikzyn, geen byzonder bert makende, maar in
dédüaéword dit.hert bruin, en op zommige plekken met
fwartacbtige Jlreepen doortogeri, van bet omleggendefpint
merkelyk afgezondert, nietzonderlyk bard, en inde lengte
fplintefig, mede van een fpeceryacbtigen reuk, na den
wynacbtigen trekkende, gelyk ook de fmaak is, als men
bet vryft of bewerkt, .op de tonge wat feberp, en onder
alle medicynale bouten, bet alderliejlykjle , om in te
neemen, zonder eenige bitterheid,, die in bet gemeene Ba*
ruis: Daar en tegenis bet buitenfhe witte boutonfmakelyk,
ja gantfeb onlieffelyk , als dit bóut zodanig op firand
wajt, dat bet met beurten van bet Zeewater befpat werd,
zo is de fmaak mede wat ziltig, bet welk in demedicyne
te beter is , maar niet voor de fchrynwerkers. Zomtyds
leid dit bert aan den onder(len Jtam of dikke wortelen
bloot, daar bet dan van de Zonne zodanig gebrand word,
dat bet zó fwart word-als bet volgende Salimoeri, en
Caju Matta Buta •, docb men vind diergelyken vettigheid
by bet branden in dit. bout niet.
Aan
. In vetuftifiimis penitüSf truncis hoc cor intertium
plerumque excavatum cariofum vel exefum e ft,itaut
optimum fit in illis, in quibus incipit excavari, û
enim fit adhuc folidum, nirnis viridemec fatis adultum
habetür.
• Per ramos..etiam in terra propagari poteft, ut &
per femina, fed tum frutefeit plerumque, non enim
Iæte crefcit, fi non mari fit vicinum.
Nomen. Latine Novella ..Litorea,. Malaice Bant
Laut & Baru Partey. Arhboinice Haru Layn. Ter-
natenfibus Bayn Java, .quidam etiam Amboinenfes
erronee illam vocant Holla Holla & Tan Matta h. e*
pifeium opulos, cum alia arbore fic vocata lianecon-
fondentes;
. , Locus. Nullibi Iponte crefcit nifi in litoribus , ac
prasfertim faxofis aprasruptis, in quibus craflie ejus
radices fiepe denudatse conlpiciuntur, & ex fufeo. nigrum
cor exhibent, quod in arte medicanonmultum
valet, quiim fit nimis vetuftum, ficcum, & infipidum..
Amat quoque litora folitaria, quas raroadeunt
homines, uti inter alia' in promontono Hoeamohe-
leafi,, quod Ciel vél, ficcum Oryzas promontqrium
vocant, ubi hóe afbores elegaptiflinice obfervaniur.
In finu Ambqinenfi raro occurrit, & ibi tantum frutefeit,
quum ejus rämi eretti continuo amputentur
.& detruncentur. Quas in ftagnäntibus'finibus & pa-
ludofis crefcit locis, nullum exhibet lignum elaboran-
do aptum, nec ufui medico utile.
UJus. Hujus arboris nulla gars in ufu eft,, nifi internum
ejus fufeum cor feu medulla, ac primo, u longa
& elegantia fint frufta, operifcrinianoinfervit,ut
ciftas & capfulse, fdopetorUmq'ue fiftula: e x ’hac for-
mentur', quum fit lev e , elegantifque coloris , nec facile
rimas agat, in iftis énim longis -fruftis aliquando
fefe' offerunt nigrse iltae ftrise, quas lignum Ornant.
Capful® ex hoc conftruttas; &; occlufas .diu vinofum
fervant odorem, ita ut hoc quoque lignum inter*ela-,
borandum gratum Ibiret odorem.,
Ejus folia ab Amooinenfibus, fed raro, coquuntur
Inftar Sayor, & eduntur pro olere, quas modica fua
falfedine haud ingrata funt.
In re njedica edottus film experientia, hoc lignum
efie laluberrfinum, öb prsféns äüxilium, quó'd in quibusdam
adfert morbis, fufeum enim ejus cor fupra
porphyritim contritum cum aqua, & propinatum miri-
fice prodeft illis, qui OepasMera feuPleuritide laborant.
1 Qui morbus eft fubitaneus & periculofus apud
.Malaiemes , qui ®gro rubram caiifiat faciem, petto-
ris lancinatiönes, laterifque & dorfi dolorem aC re-
fpirationem dolorificam. Nec minorem, fi non majo-
rem prsftat effettum in omni Choleric® pafiionis gelie
re , Malaien!! bus ■ Oepor Omening dittae, quum homines
inde eruttent & evomant magnam bilis flav®
quantitatem. ■
. In Colica ventofä hoc lignum mifeetur cum Caju
Tay feu-Javanico ligno ftercorario, propinaturquead
flatus düfipandos: Hujus' iigrri vires apud Amboinén-’
fes plurimas not® funt, arbor autem ipfa ab illis fper-
nitur , unde & fapientum proverbium verum elfe cög- ■
nofcitur,' .Deum nempe ejusque Operationen! per na-
turam nullibi adeo pr®fentem elfe, quam in eontem-
ptis ab hominibus rebus: Vix ejus vires edoftus foi
per pecuniam & preces ex Amboinenfiobftetrice, cu-
j.us mater ufque ad ipfam mortem hujus ligni vires
nulli detegere voluit, nifi fuas fili®, eandem quoque
cognitionem poftea inveni apud quosdam Ternatem-
fe s, cujus ufus & notitia, dein a me in Amboinaite-
rum reftituta, & in ufum vocata fo it, ficuti & quoti-
die illud in familia- mea adhibeo. In ardentibus. quoque
febribus propinatur, utcörcorroboretur, ardor-,
que reftinguatur.' S®pius autem expertus foi ®grutn
mox evomere ejus potionem,- licet, uti dittum fo it,
gratifiima foerit,' fed indicium eft ventriculi faburra
obfefli, neque hoc medicamentum fufficere ad hof-
tem fuperandumy unde & de novo propinanda eftta-
Jis potio.'
Ut autem hoc cor medicamento aptum inveniatur,
c®dend® funt & eligehd® tales arbores,- quarum cor
nondum cariofum eft, & adhibenda ilia pars, qu® in
radicibus vel inferiore trunco continetur, ,ac nutri-
mentum fuum ab aqua marina haufity quod lignum inter
manducandum falfum eft.
f^Tbm. II. ' ' Fusv
Aan de. gebeele oude Jlammen is dit bert van binhehge*
meenelyk bol, vermolmt , en uïtgewreeten, Zo dqt. bet bef;
té; valt aan dewelke bet effen begint holte. Wérden, want
de gebeele majfive weid nog te jonk geachti ,
Men kaü het..ook met, Jlokken landwaarts in verplanten j
als mede door de korrels, doch het blyft aldaar meejl een
Jlruik, want bet wil niet aarden, als bet de Zee niet
ruikt, v •
Naam- In H Latyn NoVeila Lidoria> in 't Maleyts
Baru Laut,:m Baru Partey:. Op Amboins, Haru Layn.
Op Ternaats Bayn Java, zommige Amboineezen noemen
bet. abujiyelyk Holla Iiolla en Y.anMa.tta, 'dat is, Fifch-
ooge, met een anderen boom van dien naam confunde-
rende.
Plaats. Het. wil van zelfs nergens wajfeben, dan op
Jlrdnden, inzonderheid die wat Jleenig zyn, en (teil aft
loopen, alwaar zyne dikke wortelen zomtyds bloot leggen,
en bet bruin-fwarte bert ontdekken,, bet welk in de
medicyne'niet veel deugt, om dat bet te-oud, droog, en
fmakeloos is. Het wajt ook liever op eenzame Jlrandeji,
daar geen gewoel van menfebeh i s , gelyk .onder anderen
op den üitjteekenden boek van HöeamohélCiel, of dröógê
Rys-boëk genaamt, daar deze boomen Zéér Je boon Jlaan. "■
In den Amboinfchen Inham vind mefi hem weinig , en
maar een Jlruik , om ddt zyne regte takken gedurig afge-
kdpt Werden. Het geene in Jlille bogten en moerajjtge
plaatzen groeit, beeft geen goet bout tot arbeiden', fioè
tot de medicyne bequaam. ■
Gebruik. Van dezen boom werd anders niet gebruikt,
dan bet binnenjle bruine beft, èerjlëlyk 'zo betfradye lange
Jlukken zyn, voor de Scbrynwerker.s en Lademakers,
om daar vaw kléine doosjes te maken, óf laden voor roers,
om dat bet ligt is.mooi van coleur, en niet ligt fcbeurtx
want in de lange Jlukken yërtöonen haar zomtyds de fwar-
te Jlreépén én plekkèn, - die bet bóut verderen. ’ ’ •
De doosjes daar van gemaakt,,en.gejlootenbtyvefide,
houden lang een Wynacbtige reuk j zó dat dit hout aangenaam
is in ’t bewerken.
De bladeren werden van de Amboineezen (doch zeer
zelden) als ander Sayor gekookt en gegeeten, -die in bet
moes met baar matige ziltigheid niet onaangenaam zyn.
Inde medicyne bebbe ik door efvarentbeid geleèrt én ondervonden,
dat dit een gezegènf fou t zy,;Wegéns' z^nè
prefentehulpe , die bet Sn zommige ziekten betoont, want
bet bruine bert op eenjleen met water gevreeven enge-
dronken, helpt •wonderbmrlyk. die geene , die. met het
Oopas Mera (dat is pleuris ) qangetafl werden. Een
febielyk en periculeus accident by de Maleyers Oepas Mera
genaamt, om dat. de patiënt, rood in bet aangezigt
werd i groote Jleeken.in de borJl,..zyden, en ruggê gevoelt,
en pynelyk adem baalt. Niet minder , zo niet’
meer operatie doet bet in alle zoorten van bet ,bort by de
Maleyers Oepas Couening genaamt, om datze denmen-
fcben veele geele gal doet brdaken.
In Colica ven tofa mengt men. dit bout met Caju Tav
of Javaans Jlrond-bout, eii geeft bet te drinken, om de
winden te breeken. De kragten van dit bout zyn by de
Amboineezen.meejl onbekent, en de boom zelve by hunlieden
veracht, waaruitmen merkt.de/preuke der wyzen
waar te zyn, dat Godt en deszelfs werkinge door de nature.
nergens zo tegenwoordig zy, als in verachte dingen;
ik bebbe bet ter nauwer nood,geleèrt door geit ,- en jmee-
ken van een Amboinfcbe Vfoedvrouwe ? wiens moeder
tot de doot toe de kragten dezes bouts aan niemant beeft,
willen bekent maken, dan aan deze bare dogter, hoewel
ik dezelve kmniJJe namaals ook gevonden W by ztmaii-
ge Ternatanen, zynde voorts de kenniffe dezes bouts door
my in Amboina wederom vers gemaakt, gelyk ik bet zelve
tot nog toe in myné buisboudinge dagelyks gebruike. " In
beete koortzen geeft men het ook in , om bet hert te Jler-
fcn, en den brand te verminderen. Doéb. ik bebbe dik-'
mcu.’s ervaren,. dat bet den patiënt dqdelyk wederom uitbraakt
hoewel, als gezegt, bet zelve aangenaam is, om
in te nemen, bet welke dan een leeken is van een zeer vervuilde
maag, en dat dit f f cours tefwak is voor dien vy-
and: Men moet zig eebter daar aan niet Jlootéh, maar al
wederom ingeven..
Om. nu dit bert tot de medicyne bequaam te/oefen én té
kappen, moet men zoddnigen boom uitzoeken., wiens bert
nog niet vermolmt is , en daar van neemen bei gene in de
wortelen of onderften Jlam zit ,■ en zyn voedzél van bet
Zeewater beeft, bet welk in bet kauwen een weinig brak
Fus- F f D it