So HERB ARI I AMBi
jori autem præparantur labore quam vulgares , fe-
cehs nempe to ta Sagumanta fumenda eft , quæ per
quatuor dies vento exficcanda exponitur, foliisque
Mufae vel Ari obvelanda e ft, farina hæc dein ter qua-
terve bene cribranda e ft, tumque pinfenda, hacque
exficcatione Sagumanta ruffum acquirit colorem , mol-
lefque hinc funt panes , il recentes lint, gratique fa-
pons , paulo viliores vulgari noftro pane, ft vero
aliquot per dies depbnantur , inftar lapidis indure-
fcu n t, & quidam, il nimis duri ac calido in furno
fuerint codti, penitus quafi vitrefcunt,. qui tamen a-
qua vel jure carnium macerati intumefcunt ac mol-
lefcunt denuo : Si hi panes feuSagu-Maruca conficiantur
ex Sagu-manta veteri,farinaque mixta fit cum aqua palu-
ftofa ac ftagnante, nec antea exliccata y nec cribrata,
- turn.panes pallide albefcunt, acelcunt, mucefcuncque,
quales funt, qui quotidie recentes in foro venal es
proftant. Cerameniis Sagu-Maruca craffifiima , eft re-
rum omnium durabiliflima, quæ tædiofum præbet
cibum inadluetis ob duritiem & fcabritiem, ita ut
prius quis defatigatus quam fatiatus manducatione recédât
, fæpeque palatum ea lædatur. Europiani autem
DI NENSIS Libtr I. Cafut XVIII.
kant,fyn, en ros van toleur, dog deze voerden met voat
meerder moeiten toebereit dan de gemeene, namentlyk, bet
moet gebeele verfebe. Sagumanta zyn, die men vier dagen
in de wint moet droogen, en met blaaden van Piefang, of
Aron toedekken, daar na moet men dat meel wel ter 'degen
drie a vier maal ziften, en als dan bakken, door dit droogen
noftri fenfim hifce adfuefcunt panibus, in omnibus
cnim itineribus marinis, atque exercitu noftri milites
æque ac indigenæ ex hoc vivunt panis genere , con-
temiiendus autem non eft, ft alius cum 1II0 ingeratur
cibus,,. qui efficit, ut inter comedendum fit mollior:
Bonusquè naturae Conditor laudandus e ft, quod hifce
infulis panem hunc arboreum loco Oryzæ, vel alius
frumenti conceflerit.
Decern inedioCrês panes colligati Sa-takko vocafi-
tur, quum plerumque decern fimul hujus generis panes
in una præparentur forma, ex minori autemSagu
a viginti ad triginta pro una numerantur dofi: Ceram-
menfes recentes panes filo trajiciunt ex arundine con-
fedlo, fingulaque talis dofis, colligatur, talique modo
vénales offerunt: Hi Sagu-panes licet fint durilfimi ac
v itrei, facillime tamen.in pultem excoqui poflunt,
æque cum fola Calappi lympna, ac cum aqua, falè, Cap-
fico, aliisque aromatibus. Nunc quoque agemüs de mi-
rabili pulte Papeda, ejufque præparatione : Qui cibus
eft ridiculus quidem fpedlatoribus, delicati tamen fapo-
r is , ifque fequenti præparatur modo ; accipe recentis
farinæ Sagu-mantæ manipulum , per partès infunde
aquæ calidæ, continuo agita, ftatim turn acquiris te-
nacem pellucidam pultem, codtum amylum referen-
tém , quæ Portugallico vocabulo Papeda dicitur, Am-
boinenfibus Zappia vocata, utque hæc puls grate co-
medatur , paratum debet efle condimentum ex jure
pifcium BocaJfan didtum, ex fucco Limonum acido ,.a-
romatibusque confedtum, cujuspauca pars patella; pla-
næ infunditur,feu conchæ prælertim NautaliMajoris,
feu folio Scutellaria prima, cujus folia inftar patinæ
iiatùra formavit, dein Papeda tenuibus bacillis tarn
diu agitatur , donee grumulûs adhæreat, qui prædi-
û o inponitur condimento, quantumeunque velimus,
grumuli enim condimento obdudti non fibi agglutinan-
tu r , iique turn fine mafticatione forbillanao, quam
çalide fieri pofiit, inger.untur, frigidi enim naufeofi
fiint, hæcque puis Papeda tali hume&âta Condimento
, eft grati faporis , appetitum excitans ,-paucum
vero-dat nutrimentum, àçmo x digeritur, ita ut ,.• licet
pîeno ventre a menfa recedamus, intra unam alteram
ve horam confumptus fit: Gratifiimus eft cibus
üs, qui antecedetite inebriati fuerunt die, vapores enim
■ diflipat, raucam lënit gulam, atque naufeabundo ap-
pétitum excitât ventriculo.
Papeda hæc comefta multum urinam fb ov et,
quum paucum atque aquofum præbeat nutrimentum,
unde & ii ,/qui quotidie hancee ingerunt, uti pluri-
mum Amboinenles feminæ ilia dele&antur , craflum
ac tumidum habent corpus, flaccidum tamen & Leu-
cophlègmaticum., qui inHydropem facile quoque in-
ciderent, fi multo -labore corpus, fuum non exercèrent:
Àmboinenfes. quoque non ita folliciti funt de
memorato condimenio, fi enim deftituantur jure pifcium
feu Bocajfan, paucam. modo adhibenc aquam,
raro Limonum fuccq .mixtani, vel tantum folam a-
qiiam , & pro frigida Papeda aquam marinam : Cerebrum
autem Sagus arboris, Palmyt vocatum, non
ita bonum eft ac Calappi, unde & v ix vel raro cru-
krygt de Sagumanta een roffe coleur, ende de broóden
werden zeer fyn\ verfcb zynde week} en fmaakelyk, een
weinig minder of Jlegter dan ons verfcb broodt, maar alffe
eenige dagen out zyn, wordenze fieen bart, en zommige,
die al te beet gebakken zyn, geheel glazig, dog dewelke eg-
ter wederom Jtraks week worden, en opzwellen , als menze
in eenig water, of zop doopt: als dezp brooden of Sagu-
Marucd gemaakt werden uit Sagu-manta, die out is , ofte
gekneet in eenig Jiaande poel-water, ook te voor en niet zynde
gedroogt, nog gezift,, zoo werden de brooden bleek-wit,
goor van fmaak, en een vermuften reuk, gelyk die geene
Zyn, die men dagelyks vers op de poffer of markt te koop
brengt; De Ceramze Sagu Maruca is wel de grofjte, dog
daar en tegen weder de durabeljle van allen-, zynde een
verdrietige koft voor de ongewoone, wegens bare bardig-
beit en ruigbeit, zoo dat men zig eer moede, dan zat daar
aan eet, en dikwils bet gehemelte van de mondt daar aan bezeert.
Dog onze Europianen gewennen hun allenskens tot
deze brooden; want op alle Zee-reyzen, en in ’t leger moe-
ten zoo wel onze Soldaten, als de Inlanders van dit broot
leven'.-trouwens het is niet te veragten, als men daar by
maar eenige toefpyze beeft, die bet in ’t kauwen wat week
maakt : en den goeden Schepper der natuure is daar voor
te pryzen, dat by aan deze Eylanden dit boom-broodt in
plaats van ryfi of ander graan gegeven beeft.
Thien brooden van middelmatige grootte t zomen gebonden,
noemt men een Sa-takko, om dat ’er gemeenelyk van
die zoorte tbien Celletjes in een vorm zyn, maar van de
kleine Sagu reekent men twintig a dertig, en meer voor een
tax: de Cerammers doorrygenfe, nog vers zynde, met een
draadt van riet gemaakt, bindende ydertakkovafi t'zamen,
en brmgenze aldus te koop: deze Sagu-brooden, al zynze
nog zo hardt en glazig, kan men zeer ligt tot een bry^koo-
ken, zo wel met Calappus-melk alleen, als met water, zout,
ritsjes, en andere fpeceryen. Nu zullen wy ook fpreeken
van de Wonderlyke bry Papeda, en hoedanig die wert toebereit,
zynde een koft zo belagelyk van aanzien, als voor-
treffelyk van fmaak', en dat gefebiet aldus. Neemt van 't
verfebe meel Sagu-manta een bant vol, fmyt bet zelve al-
lenkskens in beet water, en roert bet geduurig om, zo wert
terjlont daar van een taaye doorfcbynende bry of pap, wel ■
na gekookte Jlyfzel gelykende, en met een Portugees wort
Papeda,o f by de Amboineezen flegts.Zappia genaamt; en
om dezen pap te eeten, moet men in voorraat hebben een
fauce van vijfop, Bocaflan , alderbande zuure Lenioenen-
zop met ritsjes gewreeven, waar van men een weinig giet
in een vlak fcbootelken , of een fcbulpe, inzonderbeit van
Nautilus Major, ofte in een blat van Scutellaria prima,
welkers bladeren de natuur regt als fcbootels geformeerd
heeft, daar na baf pelt en drait men de Papeda met dunne
fokjes zo lang om, tof dat 'er een klontje aan blyft bangen,
bet welk men in de voornoemde fauce legt, zo, veel als men
zelfs wil, want de klonteren kleeven niet aan malkander,
als zy eens in de zouze omgewentelt zyn, en die men als
dan zonder kauwen al florpende, zo warm als men bet verdragen
kan, inzwelgt, want kout iffe wat te walgelyk, en
deze Pppeda , met zommige fauce b.evogtigt, is een aange naam
eeten, maakende ook een grage maag, dog zy geeft
weinig voetzel,en werdt flraks verteerdt, zo dat, alflaat
men met een dikke buik van t'aaffel op , dezelve binnen een
uur of tWee weder verdweenen is: het is een.byzondere
fmakelyke kof voor die geene, die 's daags te voor en dronken,
geweefl zyn, want bet verdryft de dampen, zalft defebor-
re keel, en maakt een omgekeerde maag wederom graag.
Men watert ook van bet Papeda eeten al vry veel, óm
datze weinig én wateragtig voedzel geeft , wesbalven men
die geene, die dezelve dagelyks nuttigen, gelyk meefi doen
alrde Ambpineefche vrouwen, met een dikpoezelaetig, dog
Jlap en wateragtig lichaam ziet, en dewelke ook ligt in de
waterzugt zouden vervallen., zoo zy bet lichaam met veel
arbeidt niet en oefenden. De Amboineezen zyn ook zoo curieus
niet om de voorn, fauce-te maaken-, want als zy geen
vifcb-zop of Bocaflan hebben, zo neemenze maar enkel water
met een weinig Lemoen-zop, of maar fegts water, en
tot de koude Papeda Zee-water. Aangaande nu bet Palmyt
vandenSagu-boom, het zelve en is zo goet nog aangenaam
niet als dat van den Calappus-boom, en waarom men
bet ook niet of zelden raauw eet, maar wel met zout en
ritsjes
dum Gomediair, fed coftilm cum fale 6c aromatibus
ulurpatur, hujus non multum tamen edendum e ft ,
nvadertim in caftris, quum nulli alii ad mantis' lint
cibi ubi Hydropem . atque Diarrhteam .excitaret.
Memqrata Papeda quoque adhibetur ad lintea ad-
glutinanda,' & ijliniendas chartas , &,Bibliopegi hac
librorum cortices adglutinant, . quamvis turn ..non
admodum fine durabiles,, acidumque plerumque fpi-
rent qdorem : .Papeda enini ad minimum tres per
dies indurata.elfe debet, antequam hunc in ulurn ad^
jiibeiji pofiit. Qutedam etiam fiemina?. ea loco Amyli
utuntur, Candida vero lintea inde' lutefeunt. Partes
feu fragmenta , qua? ex recenti Sagu medulla fein-
dunturantequam ad farinam eontundantur, Amboi-
nenfes vocant Meurf Haee aquarinmergunt,ac infumo
confervant; tenuis hujus Meur lamella in cratiGula to-
fta inftar tofti. panis comedi poteft, fed. mixta cum
Sagu-manta , fin pjnfere. earn velimus, exhibet pul-
chram, dulcem, ac ruffam Sagu-Marucam.
Ramificationes ad folia Sagus arboris riiagnam quoque
praebent iltilitatem ad aedium nempe asdiftcatio-
nem, qu$ hifce in infulis. tanti funt ufus, quanti in aliis
locis arundo Indica feu Bambu, huicque operi, non
adhibentur recentes fruticis ramificationes , led vete-
res arboris, quum truncus hominis altitudinem adqui-
fiverit, quaeque v elfponte deciderunt, velavelluntur,
quarumque inferior pars rugofa, Corurong diffca, amputatin'
, atqiie rellqua earam pars inermis , glabra,
cc obfeure flava eft, quoque magis hae vetuftiores ra-
mificatidpes detruncantur, atque.arbor, ab hifce,de-
puratur, eo melior excrefcit ilia, quae laetior p'roger-
minat, altiorque ac latior extenditur: Ex illis autem
ramificationibus Gabba Gabba. didtis , uti indicatum
fu it, conficiuntur pariet'es, tabulata, fepes tarn pu-
blicarum quam privatarum aedium ,. item fixa fcamna,
quad DeggoJJeggo vocantur, cubilia, rates fludluantes,
quibus. gravia ligna vel lapides trans aquam vehuntur;
utque parietes. ac fepimenta ex hifce conficiuntur,
omnes ad certam amputantur menfuram, quarum
•fragmenta per clavos ex Samboes confedlos fibi in-
junguntur, imo tarn firmiter atque ardte, ut v ix per-
fpici poflint, fi intra duos jundti fibi fuerint afterculos,
fi vero hae Gabba Gabba non bene fuerint exficcata?,
corrugantur , taiesque parietes ubique rimatae Xunt:
Aedes ex hifce Gabba Gabba conftrudlae externe men-
tiuntur , aefi ex magnis Organi tubis eflent eredtae,
mira ^quoque ex his mufica componi.poteft, fi enim
juxta Gabba Gabba dorfum tenuis exterioris corticis
findatur lamella, atque ad ejus utrasque oras. tenues
jungantur bacelli, ac digito hi feriantur, fonum circi-
ter edimt inftar Cytharae fili: Hi autem parietes per
decern ihtegros perdurare poflunt annos, fi ex vetu-
ftioribus Gabba Gabba fuerint cbnftrudlae, & ficco po-
nantur loco , alioquimmodo per feptem Odiove remanent
anno.s.
Folia hujus arboris ad aedium tedla quoque adhibentur,
huneque in finem viridia eliguntur fo lia , five ex
fru tic e ffeu , quae meliora,ex adultis arboribus, quaeque
complicantur, vel fupra aflerculum colligantur
ex: tenuiore ligno,Bambofa, vel alia ex arundine con-
fedtum, ficque confiluntur, quod fit per.filum prae-
paratum ex tenui fifla Leleba, qua: tenuilfima Bambo-
fie fpecies e ft, ita ut aemuleiitur orbem quinque fex-
ve pedes longum,. & fesquipedem latum. JPoftea foli
exficcantur , donee fpadicei lint coloris, atque per
ftrata afiervantur'congefta: Tig illa, quibus haec folia
circumfuimtur, Pangcawa vocantur , ac totae • confe-
dta?, atque . e x foliis praeparatae fcalae, Atap, quibus
teguritur.omnis generis aecfificia hifce in infulis, uti in
aliis India; locis id fit ex Calappi vel Nipae foliis.
Tedla haec ab inferiore conficiuntur furfum parte, atque
memoratae fcalae tenuibus alligantur tigillis, quae
1 vulgo quoque Gabba Gabba funt, quod fit per fila ex
Leleba confedla tali modo., ut fequens femper feala
ultra dimidium inferioris obtegat partem ; lique ad
fuperiorem a;dificii partem fuerit perventum, turn
Jpf§§ tales duplices fcalae dorfo ita alligantur, ut inftar
libri apertae fint', ac dehifeant, ita ut utramque tedli
partem compledlantur, atque obtegant, hinc inde tamen
hae fcalae aliis alferculis funt obvolvendae, Bilato
vocatis, ne ventus amplas has fcalas elevet, ac plu-
via intro cadat. Suprem.ae hae fcalae Malaice dicuntur
fiombdrigah, vel male Bonga-Bonga, quibus quoque fe-
punenta obteguntur, ne in ereftas Gabba Gabba cadat
J ™ 1- 1- pluvia
ritsjes, gekookt, en dan even wel moet men bet niet "heel
eeten, byzonderlyk in de leegers, daar men geen andere
kof by beeft, om dat het waterzugt en buykloop veroorzaakt.
De meefgenu Papeda wert ook gebruikt tot het plakken
en pappen 'van linnen, als mede pdpieren, èn dê boekbinders
weten daar mede de dekzels der bbeken te.pappen,
hoewel dezelve dan niet zeer durabel zyn, en gemeenlyk
een goor en reuk hebben': want de Papeda moet ten mjnfien
drie dagen oudt zyn, eerze. tot dat werk dienen kan) zommige
.vrouwen gebruikenze ook in plaats vanfyfzel, dog
bet'witte linnen wort ’er geel a f De f ukken of knollen,
dewelke.menfnyt uit bet verfebe Sagu merg, eer bet gekapt
of tot meel gemaakt wort, noemen de Arnboinezen Meur;
het zelve'doopen zy-in bet water, en bewaar en het dan in
den rook; een .dunne fneede van dit Meur. op deroofer.ge-
braaden kan men eeten ■ als ger00f i broodt, maar dezelve
gemengt. worfejide .onder,Sagu-manta, als menze bakken'
wil, dan geeft of maakt het een feboone, zoete, en roffe
Sagu-Maruca.;
. De takken en bladeren van den Sagu-boom zyn ook van
een groot, gebruik ,• mmentlyk tot bet opbouwen van alder-
ley buizen, en in deze Eylanden zo noodig, als op andere
plaatzen bet Indiaanfche riet,.of de Bambu, en hier toe'
neemt men niet de groene takken van den flruikf maar de
oude van de boomen, wanneerze maar eeti flam van een
mans hoogte .bebben, en die of van zelfs af vallen, of daar
afgetrokken werden zen van dewelke men dan bet onderfie
dikke ruige deel, (Corurong genaamt j a f kapt, zynde dé
refi zonder doornen, gladt, en'brüin-geel, en boe meer men
deze oude takken a f neemt, en den boom daar van zuivert,
hóe beter bet voor. hem is : want by: daar door lügtkrygt,
om te beter, op tefebieten, en hem uit te breiden', en uit de-1
ze takken, (Gabba-Gabba genaamt,') maakt men, als ge-
zegt, alle de wanden, zólders, heggen, en heiningen, zoo
wel van byzondere ,als gemeene buizen , alsmede veifie zitbanken
5 die men Deggp Deggo noemt, flaap-fleeden', en
vlotten, daar. mede men eenige zwaar e böuten offieenen
over water brengten om wanden en heiningen daar van
te maaken, zo wordenze alle, op j e n zeekere maat af gekapt,
en welke f ukken als dan, met nagelen van Bamboezen gemaakt,
aan malkander en gefpykert,* en tujfcben twee latten
aan malkander en gevoegt worden, ja zo digt s.dat men
daar qualyk door zien kan, maar als deze Gabba Gabba
.nog. niet ter degen droog zyn, zoo-, krimpenfe in - e n .zulke
wanden zyn als dan vol opene reeten. De buizen van deze
Gabba Gabba gemaakt gelyken van buiten wel, als -, of ze
van .groote orgeïpypen waar en opgezet, en men kan ook een
klugtig muzyk daar van hebben, want uls men langs de
ruggen der gem. Gabba Gabba een fmal riempje uit de
buitenfie feborffe opfplyt, voorts dan of by Se eynaen fmal-
le boutjes daar tuffehen infèekt, en met een vinger daar
opjlaat; zoo geeft 'bet by na eengeluit, als een Cyterfnaar;
en deze wanden kannen wel. tienjaar en duuren, wanneer-
ze Van oude Gabba Gabba zyn gemaakt, en wel droog
fiaan, dog anderzints maar zeven a agt jaar.
Aangaande nu de -bladeren van dezen boom, dezelve
werden mede gebruikt tot bet dekken van. alderleye huizen,
en. daar toe neemt men de groene bladeren, ’t zy dan van
den firuik, of (dewelke veel beter zyn) van de volwaffene
'boomen, en deze vouwt men dubbelt t'zamen, om of over
een latje, van eenig bout,~gefpleeten Bamboes, óf ander
dun riet gemaakt; en naaytze dan zoo aan malkander, 't
welk gefebiet met een draadt gemaakt van fyn gefpleeten
.Leleba , (zynde de dunfie zoorte van Bmhboezen) zo.datze
dan wel gelyken na een bordt van vyf a zes voeten tank,
en anderhalf voeten breedt:. daar na droogt menze in de
zon, tot datze regt Caflangie-bruin Worden, en bewaart-
ze dan zoo op malkander gefapeldt. De latjes , daar men
déze bladeren om benaa.it, noemt men Pangcawa, midsga-
ders de gebeele opgemaakte bladt-fcbalien Atap; en werden
daar mede gedekt alle de buizen in deze Eylanden, gelyk
op andere plaatzen van Indien met de Calappus of Nipa-
bladeren: bet dekken begint men dan van onderen opwaarts
, bindende 'de gemelde fcbalien op de dunne fparren,
't welk gemeenelyk pok Gabba Gabba z/yn, met dezelfde
koorden van Leleba , zodanig dat t'eikens de volgende feba-
lie meer als débelftvan de onderfie bedekt is: en als men nu,
tot boven aan de vorfi komt, zoo bint men twee diergelyke
dubbelde fcbalien met de rugge zoodanig tegens malkande-
'ren, datze opengaan, als een boek, en legt dezelve dan al-
zoo gapende boven op de vorfi, zo datze de beide zy den des
daks bevatten en bedekken, maar men moet bier en daar op
deze fcbalien wederom andere latjes binden ', (Bilato ge-
naarnt)-op dat de wint deze breede fcbalien niet op en wayé,