■ m l
Bill
I I
H E R B A R I I A M B O I N E N S 120 I S Liber \\:eap. XLV
lutis inftar ferici, ftamina quædam in centro geren-
Fruiäus binf ternive fimul dependent inftar Oliva-
rum , ab inferiore parte latiores, quanidiu flint in-
maturi maturi vero ex oblongo-rotundi iunt inftar
Prunorum vel Lanfiorum, props;, petiolum femper an-
guftiores, ibique foveola ipprefii, majores funt vera
-videra hie loci, & maturi fulvum præbént colbrem,
viridibus maculis externe variegati. Paucam gerunt
carnem, & faporem dant acidorum pomorum, inclu-
dentes nucleum magnum oviformem, in lignofo, qui
fragili putamine cöntinetur, eftque albus, & cinerea
pellicula obduftus, fapore &fubftantia CoryIqrum, hie
grati eft fapöris,fi crudus edatur ;fed quod periculofum
eft,ft enimplurps tribus comedantur, vertigmem capitis
cauflant, 'ventrisquè commotionem, unde &nautæ
hoftri illos Scbyt-pruimkens feu Nootjem vocant, quum
inprudenti ingurgitatiorie ipforum experiantur effe-
âum: Caro exterior innoxie cruda poteft ediadfitim
fedandam, vel quod melius.eft, fi muria fuerit con-
dita, & inftar aliorum Salgamatum ufurpetur.
Inmaturi fruftus non funt acidi., fed fere infipidi
cum quadam adftrictione ; Arboris lignum eft durum,
folidum , & durabile, radices vero funt craflæ , &in
arena prbrepentes : Nullibi lætius crefcit hæc arbor
quam in litorej ad fines & limites filvarum, vel in terra
fabulöfa, 'quae plana e ft, arenofa, & lapillis mixta.
' Nomen. Latine Fidarq Littorea : Malaice Fifära
Laiit: Pyrard Maldivenfi,Amboinenfi vero,Bkleya, &
Bucolalingua vocatur Hitton ÜJJiLayn, h.e.Limonellus
Littoreus, quum fpinis fuis & acido fapore.quodam^
modo ex Limonum genere videatur.
Locus. In omnibus occurrit Amboinenfibus infulis,
fed non.in omni littore , plurimæ vero in Hitoes &
Loeboes ora crefcunt, ut & in Celebe &Baleya, ac for-,
te in pluribus aliis infulis.. ’ - / 1
XJfus. In Amboina raro ejus fruttus ufurpantur'.&
tàdtum a plebe inter pifees vel alios cibos crudi edun-
tur äd appètitum excitandum, & in itineribus ad fi-
tim fédàndam, primo autem deeotticandi funt, addito
pauxillo Salis, a quibusdam etiam muria eondiuntur:
lntemi nuclei funt fatis fapidi, fi crudi edantur, fed
‘ utifupraindicatum fuit,vertiginem cauffant,&alvum
commovent, in uno vero magis quam in altero: Vidi
enim fex feptemve tales nucleos bonum præbere
purgans fervo ,• quum alii e^noftrp populo dicebant
ddeem quidem iefe eomedifie, pluresque defidera-
Bant, nec quidquam aliud expenebantur nifi levem
verti°inem, & paucam ventris commotionem. Iidem
hi nuclei innoxie quoque edi poflimt,aqua.-inco6ti, &
dein contüfi, fi per. unam alterâm.ve . noblem in aqua
macerentur pura, talique pr¶ti mödo,Saguman-
ltjg mifeentur, & ex illis Sagu-panis coquitur,. qui ab
Affa Hudi incolis editur.
Radices cum aqua contritæ & propinatæ morbum
curant, Malaieenfibus Upas Pur rut Banco, àiGtüm, qui
eft Colicaflatulenta : Lignum vero ob duritiem ufur-
patur uti Lignum Sappan di&um, ad ligneos nempê
clavos in navibus. . .
Ridicula quorundam ârs & opinio eft , . qui hujus
arboris frubtus colligunt,fi (ponte fuerint delapfi,ita
ut eoruhi apex terrae fit infixus, & inferior propg
petiolum pars fit elevata; eos aliis mixtos tibis op-
jiciunt felibus, unde putant horumappetitumexcitari,
quo melius mures capiant. ’ _
Hæ arbores feu frutices in binas dividi pofluntfpe-
cies,.in fpinpfas & mites, quarum prima proprie eft
Vidara Laut, quæ plurimas gerit breves fpinas in ra-
ehibus ; hujus folia maxime quoque Limonis Nipis
folia référant y & cortex trunci atque radicum nota-
bilem habet amaritiem : Altera fpecies oblonga &
glabriora gerit folia, & raras. yel fere nullas fpirias in
rachi: Prims ipeciei radix in ufiim Medicum adhi-
betur, quæ detruncata conteritur & ’ cum aqua pro-
pinatur. Ad ardorem vero.;-exftinguendum in febri-
bus ardentibus, & contra abdomipis & artuum lancina-
tiones ramorum cortex eft demordendus, & cum Pi-
nanga mafticandus,& ipli quoque rami fine ferro fiint
abbinnenjle
zyde met een zagte wolligheid dis fulp s en van
binnen met eenige draadjes.
De vruchten bangen ook twee en drie by malkander
als Olyven, aan 't voorfte of 'onderjle -eind wat breder l
zo lang zy onryp zyn, maar de rype werden langwerpig-
rond ais pruimen, of Lanzen bier te lande, altydbyden
Jleel op 't fmaljle, en aldaar e'enlkuütje hebbende, zy zyn
■ •wat grooter dan de regte Vidara bier te Lande, en ryp
zynde boog-geel3 ook met eenige groene plekken y van bui-
ten-gefpikkeid: Zy hebben maar weinig vlees, enfniaken
als zuure appelen, van binnen een groote Eivormige korrel
of noot jen hebbende, bet welk in een boutaebtige doch brojfebe
J'cbaal verbergt een witte beeft, met een grauwe vlies-
ken bekleed,‘ van jmaak en fubftantie , als dé Hafel-noo-
ten, zynde wel lieftyk om raauw. te ceten, doch niet zonder
gevaar,' want ah men meer dan drie daar van nuttigt,
'zo krygt men eenige duizeligbeit in ’t hooft, en ontroering
in de buik,' waarömze prize Matrofén ook jScbyt-
pruinikèns of nootjens noemen , om dafze by ónvoorzigtige
injwelging der zetver kragt gewaar'geworden zyn: Het
buitenfte vlees kan men zonder zorg raauw èeten, om den
dorft te vèrflaan, ófte (ft. welk mg beter is). ïnpeekelen,
en even als andere AdJjar gebruiken. ;
. De onrype vruchten hebben geene zuutte ,maar zynby-
kans onfmakelyk met eenige zamentrekJdng, bet bout is
.bard, maffyf,: en-durabel, > de wortelen dik, en in -t zand
kruipende. Het waft\ nieuwers liever dan op ftrand,
aan de randen of boorden'van’t Bofcb, of op. droog land,
alwaar bet ook vlak en zandig is , met wat kleine Jleim
vermengt. :
; Naam. In 't Latyn Vidara Littorea:. Na ’t Maleyts
Vidara Laut: 'Pyrard ’noemenze bei in Mdldivees, op
Amboins, Baleis en,.Bucols. Hittori Ufli Layn, dat is
Limohellus Littöreus', om dat ze met baare doorns en
muren f maak eenigfints van 't Lamoenen maagfehap willen
zyn. t ‘ ' v x -a-^ v'JL
‘ "Plaats. Men heèftze infcdlé de Amboinze Eilanden,
dpob niet op alle ftranden, dan dé méèft'e'vind men opbet
Land van Hito e, en Loehoe, op Celebèsen Baleygmi-
e'nze mede,- en mijfebien op andere Eilanden meer.
Gebruik. Zy werden'in Amboina weinig gebruikt,
en maar van Jlegte lieden tot vijfeben, en onder de kof
raauw gegeten , om appetyt.te verwekken , en in 't reizen
om den dorft te vèrflaan, dócb men moetze éerftfcbellen,
en wat zout daar by doeii, oök werdenze by zommigeml
ingepekelt. De binnenfte heeften zyn wel fmakelyk om-
raauw te eeten, doch maken, als boven is gezegt, een kleine
duizeling- in ’t hooft, en ontroeren den buik,. hoewel hy
de eenëmeer dan by de andere: Want ik heb gezien, dat
’er 6 . ' a y. 'fluks een- goede -purgatje waren-vooreen
fliuif,-daarandere vanons volk verklaarden, - datze wel
tien ftuks hadden ópgegeten , en zogten ’er nog meet,
zonder iets te gevoélen, aan eènkUine’ auizeling, enrom-
meling iïi-’t lyf. , Dezelffte korrels komen ook.bequame-
lyk en zonder.fcbade of nddeèl gegeten worden als menze
in water kookt, ,en daar na klein ftampt, midsëaderseen
nagt of twee in vers water laat weken, en aldus zyndt
toehereidt, zo mengt menze onder Saguman ta, en bakt daar
van Sagu-broot, bet welk by die van Afla Hudi oo^ wert
gebruikt.
De wortel met water gevreven en gedronken, geneejt
de ziekte, by de Maleyers Üpas Purrut Banca genaamt,
' ’t welk is een winderige'' kolyk, en het'bout wert wegens
zyn bardigheit ook..gebruikt, als bet Sappan-boul,
tot boute nagelen in en aan de vaartuigen. ■ • ■ . ■
• Een belaggelyke- kun f t is bét van zommige, qio de vruchten
van dezen boom opzoeken, alsze van zelfs afgevallen
zyn, zodanig datde fpitze inde.adrdezit, en het achter-
fte by den fteel opwaarts ftaat: gevenzqdezelve onder andere
koft de katten te eeten, waar vanze'geloven, dat
dezelve graag werden om muizen te vangen.
Men kan deze baorhèn of ftruiken, in twee zoorten verdelen,
té. weten, in doornaebtige, en in.gladde, zynde
de eerfte bet eigentlyke Vidara Laut3 en vol korte doornen
aan de- ryskens, de bladeren gelyken ook meer rut Lemen
Nipis, en de fcborjfc van den flem en wortel beejt
een merkelyke bitterheid. De andere zoorte. heeft Mm-
■ werpige en. gladder bladeren, en weinige of .gene doornen
aan de ryskens: De wortel van de eerfte zoorte is tot ae
Medicyne gebruikelyL» men kaptze' met een Par-ring y ,
vryftze en.drinktze zo met water in:, maar om don bram
te verdryven in beete koortzen , en tegens groote Jteenen
in 't lyf, en in de leden, moet men de fcboifje van as
takken afbyten, en met Pinang kauwen, ook moet mea