124 II E R B A R 1 1 A M B O I N E N S I S Liber II. cap. XLVII.
O B S E R V A T I O. A A N M E R K I N G ! .
Varias in India repenti arbores , quæ Lignum Colubrïnum
vulgodiétum ferunt, ex variis prseter noftrum confiât au<ftoj
ribus, qporum 'primarii hac de re confulendi funt Cajp. Comme/.
hi FL Malab. p. 63. Jïreyn. Frockr■ u p- 97 & 9»- Dale
Fharmac. p. 357 Sc 35*- Herrn. Far. Bat. Fr. p. 457. plures-
que alii, qups eoilegi in Thefi Zeyl. p. 141 & p. 171. qui va.
lias hujusligni propofuere fpécies & arbores, inter quas præ
omnibus excellent C aniram H.Malab. Torn. 1.Tab. 37. Ts j e -
no Krtu Valli-Caniram H.Mal.Tom.7. Tab. 5. & Mo*
d ir a - C aniram Tom. 8. Tab. 2.4. Quænam autem barum
arborum genûina fit fpecies , quæ faoioluni illud . fed fimul fut.
pedum afimqçfiim fertt lignum, non facile eft determinatu,
Sam. Dale Modéra Caniram Lignum Colubriqum elle fentit ;
Breynius in Frodr. %. Horti Malab. Figur(tm in Tow. 7. 8c
Caniram Tom. 1. huic annupierat, quæ Fumphii figuræ etiani
proxime accedunt, ut 8c ilia , quæ Tab. 5. Fig. à. novæ edi-
tionis Breynii èxhibetur. Clar. Hermamtvs in Mat. Med. port.
il. cap. 3. téftatur efle radtcëm arboris Timorenfis lignoiam,
cujus fruétus funt Nuces Vomica majores officinar. Qua: éadehi
fine dubio eft arbor ab audtore noftro defcripta , quum hæc
in Timora plurimum occurrat. in Ray torn. 3. Dendr. p.
169. Lignum Colubrinum Marungal dicftum defcribitur, cui
«ximix yirtutes medicætribuuntur, Sein ejus Appendic.p. 88.
inter arbores yenenatas binæ alix ligni Goluhrini fpecies recen-
fentur ,itautnon mirum fit, fuperioribus jam tempqribus jnul-
tas dé hifee arboribus conjeäuras fuiffe prolatas 8c mqtas, uti
videre efi inprimis in Cajp. Bauh. Fivac, lib. fed, 6, 8c in
Job. Bauh. Tom. 1. libr. 3. p. 179 . Ligiium Cplubrinum in
Linfçboteiû itinerariopag. 95 qupque defcribitur..
CAPUT QJJADRAGESIMUM
S E F T I M U M .
Radix Deipara. Rais Madre de Deos.
VIdara ipeciebus & hasc quoque adnumeranda eft
arbufcu’t a . q u $ in multis India? locis crefcit,
fed,'quantum nqvi, in’ Arte Medica non ad-s
hibetur nifi circa J^aiaccäin, ubi ab antiquioribus
tempqribus a. Portugallis. cefebyata eft / ejusque radix
pro prèöpfq njediqqmento ger Indian! diyendita. In
nullis; ha&ênus feriptis ejus, invent mentionem , fed
circa annum 1654 ccepit mim innotefeere ex relatuD.
Arnoldi de 'Vlaming van Outsboorn, tum temporis
noftri inperatqrj.s & Archithalafia?, qui antea gubër-
nator fuerat M a la c ca , unde viginti quatuor annis.
pqlft iUam'quoquekccepL aqque ex ejus forma comperi,,
nujus fpuriam qupque ipeciem crefcere in vicina Ce-,
lebe, unde ejus deferiptionem hic fimul inferere at-,
que fobjungerp decreyi,
Arbor itaque altitudinem & craflitiem habet Limo-
nis Nipis vel Yidaras, uti. a. Portugallis pro- filveftri
quoque Vidara? fpecie habetur, itaque denominatur,
plurimum tarn humilis & incurva e ft, -ut magis fru-
ticem quam arbufeulam referat, omnes autem ejus
rami undique obfefiilunt horrendis longis, ac firmis
fpinis, binis oppofitis, binaque paria crucem effor-
mant, uti in Rhamno, ad cujus genus hsec quoque
pertinet,quas fpin®inprudentes dolorifice I*dunt,ita
ut pars laefa intumefeat: Ex fpinarum alis folia pro-
germinant cruciatim quoque oppofita, fed in ramo-
rum parte inferiore foutaria, in fuperiore vero unuin
alterumve foliolum ex majorum alis propullulat, quam
maxime accedentia ad Vidarm Littorece folia, paulo
vero minora; Horum majora binos transverfales digitos
funt longa, pollicem lata , firma, ad oras non
de’ntata , inferius cinerea, & lanuginola, faporis
pinguis: In ipfis quoque fpinis tafia apparent foliola,
fed
Dat ’er verfcheide Boomen in de Indiën gevonden, werden
die het S/angess-hout voortbrengen blykt uit ve.de andere
als by onzen Schryver aangehaalt zyn , getuigens, Waar van
de voornaamfte over deze zaak te raatplegen zyp de volgende^
als Cajp. Conmielin in zyn Fl. Malab. p. 63. Breyne in
zyn tweede Prodr. p. 97 en 98. Dale in zyn Fhamiac.p. j 57
en jj8. Herman, in de Parad. Batav. Frodr. p. 357. én meer
andere , welke ik in myn Thef. Zeyl. p. 141 en 171 aange-
haaltheb, die verfcheide zoorten en bomen hier van hebben
yoorgeftelt, onder welke boven ander* uitmunten de Cani-
r am van de Hortus Malabaricus in het eerfte deel Tab. 17. de
Tsjeru Katu Vdlli Caniram in het zevende deel Tab. 5. de Mo-
dtra-Caniram in het achtfle deel Tab 2,4 befchreven en verheelt.
Doch welke van deeze boomen de opregte zoort z y ,
die, het waare vermaarde, dog teffens zeer fufpede Slangenhout
geve, is niet ligt te bepalen: Sam. Dak hout daar voor
de Modira Caniram. Breynius de Caniram van het eerjle deel
en die in het zevende deel pp Tab. 7 verheelt werf, dié met
de Figuur van Rumphius oèk^’t beft overeenkomt, aJs' mede
die in de nieuwe uitgaaf van Breynius op de vyfck plaat Figuur
1 verheelt wert.. De vermaarde Herman in het 'eerjle deel
capitt. 3. van zyn Materia Medica getuigt, dat het qen houtige
wortel zy van een Timoreejè boom - welkers vrücbten zyn
de Nuces Vömica majores3 ofte de groote kraan-pogen van de
Drogiften , welke ook zonder twyffel dezelve boom is van
onzen Schryver befchreven... wyl dieopTimpra ook ’tmeefte
geyonden wertj in het derde deel van Ray in de Dendrol p.
169. wert een Slangenhout, Marungal genaamt, befchreven,
waar aan veele vqprtreffelyke Medicinale krachten werden
toegeeigent , en in deszelfs Appendix op 75.88. werden onder
de venynige boomen twee andere zoorten van Slangenhout
opgetelt; zo dat het niet te verwonderen is , dat in voorige
dagen veel gillingen over deze boomen en dit hout al byge-
bragt en te voorfchyn zyn gekomen ; gelyk te ziën is voor-
nam'entlyk by Cafp. Bauhmus in zyn Pinax lib. ii. feB. 6.
en by Joh. Bauh. in zyn eerfte deel, derde boek pag. 179.
het Slangenhout wert mede in Linfchotens Scheepvaart, pag
95 befchreven.
XLVII, H O O E T S T UK.
St. Mariaas wortel.
ONdor de- ge/lagtm van Vidara geh.oort mede dit. boompje
, 't welk op veele plaadzenvan Ooji-Indienwajl,
■ maar echter, myns wetens.3 niet tot de Medicyne
gebruikt werd dan omtrent Malacca, alwaar 't vanouds
tyden by de Portugeezen is vermaard , en voor eenkofte-
lyke wortel door geheel Indiën vervoert geworden. Ik
beb tot nog toe in gene febriften mentie daar van gevonden}
maar ontrent bet jaar 1Ö54. daar vaneenige kennisze
gekregen uit bet mondelyk verbaal van.den Edelen Heer
Arnold de Vlaming van Óutshoorn, onze doenmalige
Veitoverfte en Admiraal, die te voren geweefi is Gouverneur
op Malacca, van waar ikze wel 24. jaar daar tui
bebbe laten tot my overkomen,. en uit deszelfs gedaante
bemerkende, dat ook een bajlaart zoorte daar van op ons
naburige Celebes valt, zo beb, ik bare befebryvinge alhier
mede willen inlyven of ter neder zetten.
Den boom dan is van de grootte en dikte als een Lemoen
Nipis boom, of Vidara, gelyk by ook van de Portugeezen
voor een wilde Vidara gehouden en zo gènaamt voert,
merendeels zo laag en krom, dat by meer een beefier,
dan een boompje gelykt , alle de takken zyn bezet met y-
zelyke lange en Jtyve doornen, twee tegens ijtalkanderen
over, en met hun vier in ’t kruis Jlaande , gelyk aan de
Rhamnus of Kruisdoren , onder wiens gejlagte dit ookge-
boort, en Welke doorrlen de onvoorzigtige zeer pynelyk
quetzen, en bet gejloo'kenc lid doen opjwetlen: Achter de
doornen fiaan de bladeren ook in 't kruis tegens malkander
, en aan 't acbterjle van de takken enkeld: Aan de
voorfie bebbenze een of twee blaadjes uit bare fchoten ky-
ken, zeer na by overeenkomende met de Vidara Littorea,
of wel zo klein, de grootjle zyn twee dwers vinger slank,
een duim br eet, Jlyf aan de kanten, ongezaagt, van onder
en wat grauw en wolaebtig, .van Jmaak als vet en
fmcer; Aan de doornen zelfs vind men ook diergelykeblaad-
II Boek. XLVII. Hoofiß. A M B O IN S C H E K R U Y D B O E K. m
fed multo minora, inftar nempe unguis digiti, rami
fefe dividunt in minores firmes, cruciatosque': Flores
funt parvi, flavefeentes, & lanuginofi, inftar Vidara
faut. Fruftus quoque inftar ejusdem funt Vidaræ',
fed minores, inftarfemi-adultarum Olivarum,fuperius
obtufi, inferius angufti, qui caliculo infident quadri-
fido, anguflo, ac folitarii ; vel bini-, ternive fimul lo-
cantur, primo' virides, dein ex cinereo flavi, eden-
do inutiles, officulum continentes durum, fed non ita
mgofum ac Vidaræ:. Lignum eft pallidum, fads durum,
iütusque parvo fungofo corde feu medulla re-
pletum, interior vero trunci’ pars ac radices funt fo-
fidse: Ejus radices funt Iongiflimæ, transverfaliter fefe
extendentes, fed non profunde fub terra, craffitiem
plurimum habentes digiti vel pollicis, externe ob-
feure cinerpæ, interne flavefeentes inftar Liqueritiæ,
detruncatæ vero ad .oras magis lutefeunt inftar nempe
Rhabarbari : Recendum raaicum fapor parum amari-
cat cum leni adftriélione, quæ cito tamen evanefeit,
gratamque aromaticam dulcedinem relinquit, præfer-
tim vero illarum cortex, qui omnino fimilis eft Pulë-
fari cum Anifo mixto ; faltem talem obfervavi in radi-
cibus a Paftore Tbeodoro Sas, & cive Malaccenfi Regne-
ro Bronken transmiffis, unde nequeo comprehendere,
cur ab aliis amaræ habeantur, vel illud intelligere
forte vellent de fupra notata levi amaritie , quæ in
.recendbus fotte radicibus magis prævalet ; Memoriæ
nobis prodiderunt Portugalli ; tanquam andquiMalac-
cæ pofleflores, quod & a noftra quoque natione ick
cenfetur, magnum hujus arboris radicum efle diferi-
men, immo tantum, u tillæ , quæ fefe ad Borealem
extendurit plagam, pretiofumfintmedicamentum, im-
mo antidotum,e contra v e ro ,quæ adZephyreamter-
minantur.partem, nocivas, immo venenatas efle, O-
rientales vero & Occidëntales virtutum expertes cen-
fentur : Hoc autem inpenetrabile naturæ artificium
effet, fi non fallat illud.experimenturn: ifte.faltem
memoratus civis Belga atque fenior iftiusurbisfanfta
fide fummaque perfuafione mihi afieruit, illud ibi
rite exploratum & verum comipertiun fuiffe.
Hoc autem naturæ miraculum in fiullo alio obfer-
vabatur loco , nifi in quodam Malaccæ urbi vicino,
atque hoc circa illam non ubique, fed tantum in ta-
libus arbufeulis, quæ in & circa monticulum Sti.
Francifci, feu Boukit’t Sina crefcunt, qui per horæ
quadrantem ab urbe diftat, ubi antea Sinenfes, feu
pofteri famofi inter illos inperatoris Sampo habitave-
runt.
Amatores itaque feu naturæ indagatores monitos
effe volo, ut hoc naturæ arcanum ulterius inquirant,
an nempe (fepofitis Sinenlium Cathölicorumque fu-
perftitionibus) hoc mirum diferimen hujus regionis
naturæ fit adferibendum, an vero hoc in omnibus
reliquis obfervetur locis, hoc enim a nulla alia hafte-
nus natione, in fua Patria, in qua tamen crefcit, in-
dagatum vel expertum fuit.
Nomen. Latine Vidara Agreftis , juxta Portugalli-
cum Macana de Mato h. e. filveftris Vidara. Ac me:
dicinalis radix ad Borealem fefe exteadens plagam
peculiari nomine Portugallis dicitur Rais Madré de
Deos h. e. Latine Radix Deipara , quod nomen ipfi
inditum eft ob excellentes ejus virtutes, vel quia quöt-
annis a Portugallis die Mariæ Sacrato h. e. fecundo
Februarii radices hæ eruebantur, hodie autem per
totum effodiuntur annum, optimum autem eft, fihoc
fiat menfibus ficcis : tota porro arbqfcula Malaicenfi-
bus dicitur Bulangan, in Java & Baleya Bangyan,
ulteriore vero indagine comperi, Bangyan alium efle
fpinofum fruticem, in Celebe Lowara, & Java Warren
vocatum.
Locus. Optima, uti diftum eft, radix crefcit circa
Malaccam, quæ nempe ad ufum medicum ufurpaturj
in aliis tamen itidem crefcit infulis, uti in Sumatra,
Java, Baleya, & Celebe, ac præfertim in ejus plaga
Orientali in regno Tambucco: Boegenfes dicunthanc
quoque artjorem in fua Patria efle copiofam, ipfisque
etiam yooatur Lowara, puto autem a priore differre,
“ !a enim Boegenfium in altam excrefcit arborera fo-
his majoribus, ac lign o d uro , fruftibusque quodam-
oiodo edulibus.-
Ufus.
je s , docb veel kleinder, te weten als een nagel van een
vinger , zo verdelen baar ook de takken in veele Jiyve en
korte ryskens, mede. in ’t kruis Jlaande: Het bloeizel is
klein, bleek-geel, en wolaebtig, gelyk dat van Vidara
Lauwt: De vruchten zyn ook als <van 'dezelfjle Vidara,
docb kleinder, te weten als balfwajfene Olyven , van vorenbreet,
achter frnal, Jlaande op een vier-fpitzig Jler-
retje, en twee en drie by malkander hangende, eerft
groen, daar na graauw-geél, onbequaam om te eet en,
van binnen met een harde'Jleen, docb zo gerimpelt niet,
als. die van de Vidara, bet bout is bleek, redelyk bard,
en van binnen met een klein voos hert, docb de onderjie
jlam en wortelen zyn maffyf, de wortelen zyn zéér lang,
en verfpreiden bun over dwers, ■ doch niét diep onder de
aarde, meejl de dikte hebbende van een vinger of duim,
van buiten donker -graauw, van binnen bleek-geel, als
zoethout, maar a f gekapt bejlervenze aan de kanten wat
geelder, te weten als Rhabarbar. De/maak van de ver-
febe wortels is een weinig bitter, met een kleine zamen-
trkking , die docb baafl vergaat ,■ en een aangename zoete
fpeceryacbtigbèit nalaat, eninzonderbeit déjcbOrffe, zyn-
de ten eenemaal als Pulefari met Anys gemengt, immers
zo bebben wy. bevonden de wortelen, die ons van Malacca
door dén Predicant Theodorus Zas, en den Mallac-
fen Burger Reinier Bronken tóegezondén zyn, dierbal-
ven ik niet bezeffen kan, waaromze van anderen voor
bitter gehouden werden, of zy moejlen't zeggen van de
bovengemelde kleine bitterbeit, dewelke mjjcbièn in de
verfebe wortel wat merkelyker is. Nu bebben ons de Portic-
geezen, disoude bezitters van Malacca nagelaten, en'tis
tot nog toe by onze Natie aldaar aldus aangenomen, dotter
een groot verfebil onder de wortelen van dezen boom
gevonden wort. Ja zodanig dat de gene die na 't Noorden
loopen, een kofielyk Medicyn, en tegen-gif t zouden
zyn, en dat daar en tegen degene, die na ’t Zuiden lopen,
febadelyk, ja vergiftig zouden wezen: Docb die van 't
Wejlen en ’t Ooften houd men voor onkragtig; en ’t welk
voorwaar een ondoorgrondelyk meefierjluk m de natuur
zoude wezen, zo anders bet onderzoeken en proberen der
zelver niet bedriegt: Immers den voornoemde Nederland-
zen Burger, en Ouderling van dieJlad, beeft my met een
hoge betuiging verzekert, dat zulks aldaar wel ter degen
omerzogt , en genoegzaam ervaren zy.
Docb dit mirakel der natuur ezoude op geen andere plaatsen
befpeurt werden, dan alleen omtrent de Jlad Malacca,
en dat aldaar ook niet over al, maar alleenlyk aan
zodanige boompjes, die op en ontrent hetbergsken van
St.iFrancifco of Boukit ’* Sina Jlam, zyndeeen qutir-
tier uurs buiten de Jladt gelegen, en daar voor dezen Si-
neezen, of de nakomelingen van den onder hunlieden vermaarden
Admiraal Sampo gewoond hébben.
De Liefhebbers en onderzoekers van de natum wil ik
dan vermannen, datze dit gebeymenis der natuur wat
nader komen te onderzoeken, namentlyk óf ( Cbineeze en
Roomfcbe fuperflitie aan een zydegejtelt) dit wonderbaar
onderfebeidt den eigen aard van dit Lmd toe te febryven
zy , ofte dat bet aan alleplaatzen zoude konnen ge/ebie-
den: want bet tot nog toe vtm geene andere 'Natiën in
baar Land ( daarze nogtans wajt) onderzogt of bevonden
is.
Naam. In ’t Latyn Vidara Agreftis, na ’t Portugeze
Macana de Mato, dat is wilde Vidara: En de Medicinale
wortel aan de noord-zyde leggende, biet in ’t byzonder by
de Portugezen, Rais Madre de Dëos , dat is in 't Latyn
Radix Deipar®, zynde baar die naam gegeven wegens
bare uitmuntende krachten, of om datze jaarlyks by
de Portugeezen op den dag van Maria Ligt-mis, dat is
den tweede February gegraven wier den-, dan hedensdaags
graaft men ze 't beele jaar door, beteren docb bequamr
inde drogeMouffon: Voorts word de gebeeleplante byde
Mdleyers genaamt Bulangan , op Java en Baley Bangyan,
docb by nader onderzoek bevindt ik Bangian een andere
doorn-Jlruik te zyn , op Celebes Lowara, en op ’t Javaans
Warren genaamt.
Plaats; De bejle, als gezegt, wajl omtrent Malacca, te
weten die men tot Medicynen gebruikt, groeyende medé
wel op andere Eilanden, docb tot Medicynen aldaar onbe-
kent, als op Sumatra, Java, Baley, en Celebes, en inzonderheid
aan deszelfs oofl-zyde , in 't Koninkryk van
Tambucco: De Boegis zeggen dat dezen boom by baar ook
overvloedig zy, insgelyks hebbende de naam van Lowara,
maar ik meen, datze van de voorgaande verfcbilt, want
die van de Boegiezen wort een groote boom , met grootere
bladeren,encenbardbout,en ookeenigfintseetbare vruchten.
Q 3 Ge