*66 H E R B A R 11 A M B O IN E N SI S \ L ik r \\ l. cap. V ll
CAPUT SEPTIMUM. VIL H O O F T S T U K.
1||
i l
Canarium Decumanum. Canari Befar.
M Âximam Canarii Ipeciem, tam quoad arborem
quam fruélus, jam defcribemus: Hæc enim
arbor altiflima & omnium vaftiflima eft , quae
in hifce occurrit infulis, eftque adeo crafla, uc quatuor
vel quinque virivix earn amplefti poffint. _ Inque
trunci inferiore parte quam maxime extenfa, la-
tisque alis audta eft, èrecta porro eft inftar altiflimi
Mali, fine lateralibus ramis usque in verticem, ubi
quàm latifiime illos extendit, unde adfcenfum reculât.
Ejus cortex eft glacer, albicans vel cinereus.
Ramfejus funt fragiles, intusque repleti funt ampla
& .fungofa medulla: In horum fummo longae locantur
foiiorum rachides plurimæ fimul, uti in reliquis Canarii
fpeciebus', lanugine molli & ruffa , uti & ramorum
extremitates, obntæ. Hæ rachides funt lôngæ & fir-
mæ, inque iis foiiorum paria fex utcunque locantur
oppofita, breviflimis vel fere nullis innixa pedunculis
feu feflilia fere, funtque paulo majora quam vulgaris Canarii,
fed non ita fcabra, inque parte inferiore omnino
lanuginofa, novem ac decern'pollices longa, quatuor
vel quatuor cum dimidio lata, fuperius in brevem a-
picem acuminata, multis contexta coftis transverfali-
bus & parallelis, inferius ruffis pilis obfita, laetius vi-
ridia quam vulgaris Canarii, binaque inferiora femper
funt brevifiima,. in junioribus autem arboribus qua--
tuordecim vel quindecim pollices funt longa, quinque
vel quinque cum dimidio lata, torique rami cum foins
funt lanuginofi.
Flores me latent ob arboris altitudinem, fine dubio
autem non multum different a vulgari magiio Cana*-
rio : Fru&us magnitudinem habet formàmque ovF-
Anferini, externe parum rugofiis, ruffisque pünttis
notatus inftar fm€tusAtun. Sub craflo & vifcolo
putamiùe ingens réconditur hux, très circiter polli-’-
ces longa, binos crafla,triplicis formæ, vulgatilfimæ
autem funt triangulares, angulis protuberantibus quafi
fimbriatæ, inter hos vero angulos latera externe funt
rugofa, multis ftriis feu areis excavata,. ab utraque
acuminatæ parte, fed hon acute, aliæ in eadëm arbore
funt quadratæ inftar ciftulæ, fed hæ raro o'cçurrunt.
Quæ tertiæ funt formæ, rotundæ funt', fine notabi-
libus angulis, rugofæ quoque,ab utrisque vero parti-
bus parum acuminatæ, hæ peculiàrem videntur con-
ftituerefpeciem feu-värietätem , arboris enim hujus
folia funt quoque rotündiora & breviora : Primæ verb
fpeciei plurimæ funt fimbriatæ,fed non per totam.
longitudiném, fed tantum ad inferiorem oc acutum
angulum, reliqua pars undique rugofa eft. Putamen
crafliflimum eft, firmum, & quantum apparet, non facile
confringendum, quod tarnen aliter comperitur,
fi enim hæ nuces aquæ infufæ fint madidæ, •folique
exponantur, rimas plurimas agunt, quæ, iterum fefe
contrahunt & quafi claudunt, fi hux fit ficca; Ma-
gis autem mirandum eft, fi nux hæc, quæ videtur
oflea, menfæ inpofita cultro vulgari in ejus centro
incidatur, primo idtu hic pénétrât, ac putamen ejus
inftar vitri diffilit.
Nuces trigonæ & rotundæ intus très gerant cellu-
las, quadratæ vero quatuor, fed unus tantum in his
reperitur nucleus, raro bini, cæteraqife intermedia
pars vacua eft: Hic autem nucleus eft ut vulgaris •
Çanarii, fed major & amplior, ac crafliore pellicula
teftus, quæ ad ejus latus verrucâ putamini parum ad-
hæret, faporem vero habet magis oleofum quam vulgare
Canarium, inftar ficcaram Nucum Juglandum,
ferisque montium incolis edulis eft , a litoreis vero
incolis, qui meliora habent Canaria, non æftimatur,
quum ruffa ejus pellicula a nucleo vix feparari pof-
fit: Si fruÊtus hi aliquamdiu ferventur, n’ec 'putami-
na ipforum auferantur,incipiantque putrefcere,emit-
tunt fuccum ita vifcofum, omnibus adnærentem rebus,
ut tradfcari nequeant.
Ex arboris tranco lenta. quoque & vifcofa effluit
refîna , quæ , fi recens , intradlabilis e ft, exficcatur
vero in claram & pellucidam refinam fere inftar Gummi
Arabici, atque hoc gummi quibusdam in locis magis
flavefcit, quam Succinum, & undique tuberçulo-
fum
H
De grootfte Canari-Bóom.
'El aldergroótjie gefdgt van de Canaris, zo aan booni
als aan vruchten, zullen wy nu befchryven. Den
bom is van de aldergrootjle en boogjle in deze Eilanden,
zo dik, dat hem vier avyfmannen qualyk omvademen
kunnen, beneden met een groote Jböet, of bree-
de' vlerken * en voorts öpgeregt, als een boogemajl,
zonder takken, tot aan de kruin, daar by dezelve zeer
wyd üitfpreid, en is dierbalven niet ie beklimmen. De
fcbörjfeis effen, witachtig, of licbt-graauvo. De takken
zyn bros, en hebben van binnen een groot en voos
merg: Aan 't 'voorjle der zelver Jlaan de lange ryskens
veelby malkander, gelyk aan dé andere Canaris, meteen
zagte en rood-géele dons, gelyk ook de einden der takken
bekleed zyn. De ryskens zyn lang en Jlyf ï en aan dezelve
Jlaan de bladeren gemeenelyk by zes paren tegen mal-
kanderen, op zeer korte en fcbier geene Jleelen. Zy zyn
ruim zó groot als aan de gemeene Canary, döcb zo Jlyf
niet, en aan,do onderjle zyde gantfcb vooiachtig,9.enio.
duimen lank, vier en vier en een halve breed, van voor en
fcbielyk toegefpitft , met veele evenwydige dvoersribben,
van onderen met rojfe baairen bekleed, licbter-groen dan
de' gemeene Canary, en de twee acbterjle' zyn altyd de
kortjle, maar aan de jónge hoornen zynZe wel veertien en
vyftien duimen lank, vyf en een half breed, en degebee-
le takken met bladeren, en al zeer wolacbtig:
Het blöeizel is onbékènd toegèns de hoogte' der boonteti,
döcb ’t zal buiten twyffel niet veel vérfcbillen van dé ge-
mëène gfoote Canary. De vrucht is in grootte en gedaante
van een Ganfen-Êy, van buiten wat ruig * en met toffe
punötjes bezet, gelyk de vrucht Atun. : Onder de dik•
1 ke en lymacbtigg boljler leid een groote noot-, omtrent drié
duimen lank,en twee dik,van driederlei gedaante, want
de gempenfle zyn driezydig,, met uitjf.eeken.de kanten, als
gezoomt, maar iujfcbën de kanten zyn de zyden van buiten
rimpelige met veéle Jlreepen of voor en uitgegraveert,
achter en voren' töegéfpitjl,. doch niet fchérpp dndèfe:aan
dezelfde boom zyn vietkdnt , als een doosje'J ‘doch deze
vind men weinig. Die van'de derde gedaante zyn rond,
zonder merkelyke kanten, mede gerimpelt, en aan beidé
de einden eert weinig toegéfpitjl, deze fcbynén een byzon-
dere zoorte op zig zelfs te maken ', want de bladeren van
baren boom zyn ook, wat ronder, en korter.\ Van de.eerjte
zoorte zyn de meejle ook niet Qoorgaansgezpómf 'na de leng-,
te, maar alleen by 'den acblefjién óf JcbèrpJlen boek. Dit
rejl is rondom vól rimpelen. De fcbaal is zeer dik, maf-
f y f , en na den fcbyn qualyk te breeken, bet welk men
ecbter anders bevind, want als men de moten nat maakt
en in 'dë Zonne legt, zo werdze vol fcbeuren, die ecbter
Weder Jluiten, als menze wederom droogt. Nog wonder-
lyker is bet, als men,deze na den fcbyn Jleen-barde noot,
op een tafel legt, en met een gemeen mes regt in de midden
daar ppjlaat, zo kapt menze met den eerjlen Jlag midden
door, Jpringende de fcbaal als glas van malkander.
Binnen hebben de driekantige en ronde drie celletjes,
de vierkantige vier, doch men vind 'er maar een heeft in,
zelden twéé, en de rejl Jlaat ledig, de heeft is als aan de
gemeene Canary, doch grooter, breeder, met een dikker
velletje bekleet, welke ter zyden met een vratte een weinig
aan de fcbaal vajl kleeft, van fmaak wat Olyacbti-
ger dan de gemeene, en als oude Wal-nooten > eiïis byde
wilde Berg-woonders eetbaar, maar by de Jlrand-woon-
ders, die beter Canaris hebben, worden ze niet geacht,
om dat men 't bruine velletje qualyk van de heejt kan af-
fcbillen. Als men de vruchten een tyd lank bewaart,
zonder de boljler af temmen, en dezelve begint te rotten,
zo kómt 'er een zodanige lymachtige zap uit,, over al aan-
kleevende, dat menze qualyk bandelen kan.
Uit den Jtam vloeidinsgelyks een taaienlymacbiigbers,
vers zynde, niet om te bandelen, maar bef erft in een
klaar en meejl doorfcbynend bers, bykans als Gummi A-
rabicum. Op zommige plekken geelder als Bern-Jleen,
rondom vol fcbeutjes, waar aan men deze Gom van andere
film eft , ünde facile ab aliis diftinguitur, plurimà au-
teb ejus pars eft inpura, ad viridem vel nigricantem
a/cedens colorem, quum per arborem deftillans fefe
2um cortice aliisque foli lordibus commifcet, quod
tarnen facibus optime infervit. Pellucida vero ejus
frufta référant Amboinehfiuin Dammaram Batu, fed
non ita pellucida funt, nec ita eleganter flava, at magis
viridia inftar v it r i,fed lentiora,nec ita inramentadif-.
filientia, uti Dammara Batu, hujus quoque Damma-
ræ frufta, licet fintiicca , fifcd invicem tarnen adhæ-
rent, fi per aliquot tempus fibi fiierint inpofita, quod
jn reliqua Dammara non obfervatur. Carbonibus hæc
inpofita ingratuih fpirat odorem , immo fere fcetèn-
tem, mhilominus tarnen ab incolis ad faces adhibe-
tur. Stridorem vero magis dat, fi igni injefta fuerit,
quam Dammara Selan, inque aqua ' tepida mollefcit,
feu liquida fit, argumento,hanc fubftâhtiàm gùmmo-
fæ magis & aquofæ elfe naturæ, quam reliquæ refi-
næ.
Trunci lignum eft album, molle, le v e , necdurabi-
l e , medulla fungofa repletum , fatisque fenefcit,
fed ob fragilitatem a fortioribus ventis facile prope
radices confraftum difpergitur.
Anni tempus. Fruétus maturefcunt menfibus occi-
dentalibus, qui in ihfulis ad He'lperum fitis font men-
fes pluviofi, tumque nulla Dammara in arboribus reperitur
, fed in menfibus Orientalibus , quum ibi fit
anni tempus ficcum, arboresque flores incipiant pro-
ducere : Homines has non colunt, quæ neç.erefcùnt
çirca hominum ædes, fed in altis tantum montibus,
in magnis infulis.. .
Nomen. Latine Canarium Decumanum. Malaice Ca-
nari Befaar & Canari Xula. Tematice Nia, Haffu Haffu
Xula, & folummodo Haffu, horumque longioresfru-
ftus dicuntur Haffu Gogira, rotundi vero Haffu Bop-
polulo. Amboinice in JBoero Tar vel YalAmin, &
circa Tomahou Cami. Ejus refîna vocatur Dammara
Amin, & Carnal Amin.
Locus. In Amboina hæc Dammara ignota eft, fed
plurima invenitur in infulis Xulaffenfibus, & Moluc-r
cis in Gelolo., B o e ro , magnaque Cerama , fe,4
non frequenter, ut & minori copia in Boetona,
Celebes ora Ofientah , in locis autem ad Hefperum
maxime fitis eft ignota, ut & in omnibus horum parvis
infulis: Facile autem hæc arbor propaganda eft,
fæpius enim ejus nuces hic in Amboina in meum ab-
jeci hortum, quarum plurimæ,quæ terram tangèrent,
radices egerant ac progerminarant, uti & hinc inde
quædam .etiam inveniuntur arbores, tali propagatæ
môdo.
Éjus nuclei in maris litore occurrunt per mare e-
jeéti, eleganter depurati, & cinerei, fed hi non pro-
germinant, qui fine dubio a magnis fluviis in majorir
bus infulis funt abrepti, inque mare addufti, Ubi diu
fluctuantes tandem in litus ejiciuntur.
Ufusi Arbor ipfa nullum fere præbet ufum, excepta
ejus refina feu Dammara, ac primo, quidem
apud Xulanenfes & Boeronenfes ad faces adhibetur,
fumiturque hæc Dammara inpura, uti naturaliter eft,
quæ commifcetur cum pulvere contritæ terra? vel
cineris, quæ fimul. Gomuto foliis obvolvuntur in
formam facum: Cinis acrferra huic mifcetur, ut
continuo. ardeat, minusque ftrideat. Secundo a Ter-
natenfibus ufurpatur ad oblinienda navigia, coquitur-
que mixta cum Oleo Calappi & Santang, uti fiipra
de Dammara nigra fuit diÇtum, hæc autem Dammara
difficiliorem præbet coélionem, quum inter coquen-
dum vehementer intumefcat, fæpiusque fupra vas
fefe e levet, ita ut vix retineri poffit, unde lento co-
quenda eft igné, fenfimque Oleum ipfi infundendum
eft.Q
uidam montani Xulanenfes ejus comedunt nu-
cleos, uti reliquos Canarios, licet, uti diftum fu it, vi^
decorticari poflint, & Cephalalgiam cauflent iis , qui
non adfueti funt: AÎphorenfes Ceramæ ex iis Bagua-
panem coquunt, fed plurimum circa finum Cauwen-
lem. Quidam maritimi harum infularum incolæ putamen
magni Canarii fupra porphyritim cum aqua
conteront, obliniuntque hac tritura oculos contra
illorum dolorem dc ^rdorem, quern ex foils æftu
contrahunt. Omne armorum genus, quod manubria
habet, hac Dammara. firmatur, hæcqiie prius
contunditur, contufâ rèplentur cava manuDriorum,
turn
dere onderjcbeiden kan, de meejle is vuil, na den gr oenen
en fwarfen trekkende, om datze van den boom af druipen?
de, -zig-met de jchorjje en vuiligheid van den grond vermengt
, 't welk ecbter tot de toortzen bequaamjl is. De
klare Jiukken gelyken ook wel de Amboinfcben Dammar-
Batu, maar zyn zo fcboon geel en doorfcbynend niet,
groenachtig als glas, taayer, en nooit zo kort • afbreeken-
de gelyk Dammar-Batu,, ook de, Jiukken van deze Dammar,
al zynze droog, kleven ecbter aan malkander, als-
ze een tyd-lank op malkander leggen, 'tWelk andere Dammar
niet doet. . Op kooien.geeftze een onlieffelyken en bykans
Jlinkende reuk van baar, niet te min wprdze by de
'Inlanders tot bet branden van toortzen gébruikt. Zy
knerjl meer op de kooieny dan de Dammar-Selan, en laat
zig in warmwater week mqaken, tot bewys, datze meer,
van Gomachtige en wateracbtige natuur is , dan andere
berjfen.
Het bout van den Jlam is wit, week, licht, en niet
durabel, met een voos hert, en komt wel tot eenige ouderdom
, maar word wegens zyne brosheid door de Jlerke
winden by de wortels dikwils afgébrooken.
Sayfoen. De vruchten werden ryp in de Wejl-Mou-
fon, 't welk in de Wefterfcbé Eilanden de regen-maan-
den zyn, en aldus vind men geen Dammar aan de hoornen,
maar wel in de Oojl-Moujfpn , wanneer 't aldaar, droog
weer is , en de hoornen beginnen te bloeyen. De menfcben
havenen deze boomen niet, gelykze ook niet waffcben omtrent
de wooningen der .menfcben, maar in'tbopge gebergte,
en op groote Eilanden.
Naam- In £ Latyn Canarium Decumanutn, in 't
Maleyts Canari Befaar, en Canari X u la ,. op Termats
N ia , Haffu Haffu Xula, en fegts Haffu, waar vanze
de langen noemen Hafïu Gogira, en de ronde Haffu
Boppolulo, Amboins op Boero Var of Yal Aipin, en
omtrent- Tomahou Cami. Het bersdaar vanwerdgenaamt
Dammar Amin, en Camal Amin.
Plaats. In Amboina is deze Dammar onbekenh, maar
men vindze meejl in de Xulaafle Eilanden, in deMoluc-
cos op, Gelolo, op.Boero , engrpot Ceram, doch niet overvloedig,
en voorts zo. wat op Bpeton, en Celebes OojlrkuJl,
in de Wefiêlyker pldatzen isze. onbekent, gelyk mede op
plle kleine Eilanden bier omtrent, zy is echter. licbtelyk
Voort te planten, want ik hebbe de moten, bier in Amboina
dikwils in de Tbuin weg gefmeeten , waar van de
meejle, die de grond raaiden, uitgefcbooten waren, gelyk
men bier en daar nog eenige boomen vind, op die manier
voortgeteelt.
De korrels vind men bier en daar langs de Jlrandt door
de Zee uitgefmeeten, fraai gezuiverd, en regt graauw,
maar ,die komen niet op ; zynde buiten twyffel door de Rivieren
op groote Eilanden afgefpoeld, en in Zee gevoert,
daarze dan lang gedreven hebben, tot datze tegens deze
kujl. aankomen.
Gebr;uik. Van deze. boom is bykans niets in gebruik,
dan \t bers of Dammar, eerfielyk by de Xulanefen en
Boeroëfen to t't branden, nemende deze Dammar zo vuil
alsze is , en mengen daar. nog meer Jiof van klein gewreven
aarde of ajfche onder, en winden het t'zamen in bladeren
van Gomuto, tot dé gedaante van een toortze.: De
fipf of ajfche werd daar onder gedaan, om dat bet te fta-
diger brande, en min knerffe. Ten tweeden wordzemeejl
byde Ternatanen gebruikt, tot bet pikken der vaartuigen,
met Calappus-öly en Santanggemengt en opgekookt, gelyk
boven van de Dammar-Nigra gezegt is, maar deze
Dammar valt vry wat moéyelykefpp te kooken,. om datze
aan 't kooken komende zo magtig opfweld en overloopt ,
dat menze qualyk in de vaten kan houden, daarom menze
met een lankzaam vuur moet kooken, en de Oly dllens-
kens ingieten.
Zommige Berg-woonders van Xula eeten de korrels ook,
gelyk andere Canaris, boewelze, als gezegt, moeyelykte
jchellen zyn , en booft-pyn veroorzaaken by die geene,
dieze niet gewend zyn, de Alpboereezen van Ceram maken
baar Bagéa-brood daar van, dpcb meejl omtrent de
bocbt van Cauwa. Zommige Inlandfcbe Zee-lieden wry-
ven de fcbaal van de groote Canary met water.op een fleen,
en befmeeren daar mede baar oogen tegens de pyne en b ant,
die zy van de hitte der Zonne krygen. Alderbande geweer,
dat in de begtën enfleelen moet flaan, maakt mén
• met deze Damnar vajl, fiootende eerjl de Dammer, en
Jlrooyende dezelve in gaten van de hegten, daar na maakt